Sivilizasiyaların dialoqu

Qloballaşma, yoxsa qlobal sivilizasiya?!
Bəşəriyyətin bütövləşməsin­dən böyük qüvvə alınması gözlə­nilir. Lakin bu qüvvənin həmişə idarə edilə biləcəyi sual altın­dadır.

Teyyar de Şarden
Son vaxtlar fəlsəfi və ictimai-siyasi fikirdə ən çox rast gəlinən anlayışlardan biri qloballaşmadır. Lakin təhlil göstərir ki, fəlsəfi kontekstdə bu anlayış heç bir yük daşımır. Belə ki, son dövrlərdə dünyanın coğrafi-siyasi xəritəsində ikiqütb­lü inkişafdan bir­qütb­lü inkişaf yoluna keçid tendensiyası mü­şa­hi­də olunursa, bu hal ancaq yaranmış konkret siyasi-iq­tisadi situ­a­siyanı ifadə edir və hər hansı obyektiv-zə­ruri inkişaf qanu­na­uyğunluğunu əks etdirmir.

Fəlsəfə maddi dünyada olduğu kimi, ictimai-si­yasi həyatda da konkret tarixi vəziyyətləri yox, insan-dünya münasibətlərinin zəruri mərhələlərini öy­rənir. Bu zərurət isə ondan ibarətdir ki, ilk insan cə­miy­yət­ləri yarandığı gündən bu günə qədər insanın əməli fəaliyyəti kiçik ictimai qruplar miqyasından baş­la­yaraq daha böyük ictimai birlikləri və nəhayət, bütün bəşəriyyəti ehtiva edən genişmiqyaslı, qlobal ictimai proseslərin tərkib hissəsi kimi üzə çıxır. Yəni fərdi fəaliyyətlər ancaq ictimai fəaliyyət kontekstində məna kəsb edir.

Bu cür yanaşdıqda qloballaşmanın tarixi bəşər tarixi ilə üst-üstə düşür. Yəni, hər bir insan özünün həyat uğrunda, özünü və dünyanı dərk etmək, onları dəyişdirmək və dünyanı insana tabe etmək istiqamə­tindəki mücadiləsində gec-tez başqa insanlarla iş bir­liyi yaratmaq məcburiyyətində qalır və bu proses ta bütün bə­şə­riy­yəti əhatə edənə qədər genişlənməkdə davam edir. Ailə, tayfa, millət, milli dövlət bu inkişaf yolunda pillələrdir.

Lakin buna heç kim qloballaşma demir. Çünki bu proses fər­di insan mahiyyəti ilə ümumi insan mahiyyətinin eyniyyətin­dən irə­li gəlir və bir tenden­siya kimi həmişə mövcud olmuşdur.

İndi qloballaşma adı altında baş verən proseslər əslində bir qütb­lü dünyanın mütləqləşdirilməsi və mil­li dövlətlərin vahid bay­raq altında sıraya düzül­məsi, bir dilin başqa dilləri, bir siyasi ira­də­nin başqa siyasi iradələri, bir iqtisadi marağın başqa maraq­ları sı­xış­dırıb çıxarması ilə müşayiət olunur. Fəlsəfədə iz­lənən ümum­ictimai təşkilatlanma prosesi isə belə subyektiv meyllər föv­qün­dədir.

Kant tərəfindən irəli sürülən vahid planetar döv­lət ideyası He­gelin ümumdünya-tarixi təfəkkür ide­yası, K.Yaspersin «istiqa­mət­lənmiş zaman» təlimi və s. ictimai zəruri inkişaf tendensiyasnı ifa­də etməklə fərddən millətə, millətdən bəşəriyyətə gedən yolun qa­nu­nauyğunluqlarını, mahiyyətini izah edir. Bu yolun bir mən­təqəsi olan dövlət bir çox mütəfəkkirlər tərəfindən ictimai sazişin nəticəsi kimi izah olun­muş­dur. Yəni, in­sanlar cəmiyyəti daha yaxşı idarə etmək üçün ictimai təşkilatlan­ma­nın optimal formalarını ax­tarır və müxtəlif ictimai-siyasi inki­şaf mərhələlərində həmin inki­şaf səviyyəsinə adekvat olan idarə­çi­lik for­maları tapılır. Bu məntiqlə bütün bəşəriyyət miq­ya­sındakı vahid idarəçilik sistemi də ictimai sazişin nəticəsi olmalıdır. Bir­ləş­miş Millətlər Təşkilatı, bey­nəlxalq hüquq normaları məhz bu mən­tiqdən doğ­muşdur. Bu proses, əl­bəttə, qloballaşma adlan­dı­rıla bilərdi, lakin belə olma­mış­dır. İn­di qloballaşma adı ilə təqdim olu­nan tendensiya nəzərdən keçir­di­yi­miz bə­şər tarixinin məntiqi dava­mı kimi ortaya çıxmır. Ona görə də bu iki proses fərqlən­di­ril­məlidir.

Əvvəlcə, aydınlaşdırmaq lazımdır ki, mahiyyəti etibarilə ümumbəşəriləşmə, ictimai qloballaşma olan real tarixi inkişaf prosesi, fərddən bəşəriyyətə gedən yol fəlsəfi ədəbiyyatda öz əksini hansı terminlərlə tap­mışdır. – Şübhəsiz ki, ilk növbədə sivilizasiya ter­mi­ni ilə! Hətta sözün etimologiyasından da görün­düyü kimi, söh­bət ictimailəşmədən, fərd müstəvi­sin­dən ictimai toplum, cə­miy­yət müstəvisinə keçid­dən gedir. Və məhz sivilizasiya insan­la­rın birləşməsindən, birgə əməli fəaliyyətdən doğan yeni enerji po­ten­sialının daşıyıcısı olur. Yəni, toplumun gücü fərdlərin gücünün cə­mindən çox olur. Və fərdlər təbiətlə, dünya ilə qarşılıqlı mü­na­sibətində bu yeni güc poten­sialından istifadə etməyə başlayır.

Biz sonrakı paraqrafda sivilizasiyanın mahiy­yə­tini daha geniş işıqlandırmağa çalışacağıq. İndi isə məqsədimiz bu ictimai-zəruri prosesin fəlsəfi mənada qloballaşma tendensiyasını ifadə etməsi və geopolitik kontekstdə ortaya çıxmış qeyri-fəlsəfi qloballaşma terminindən fərqini vurğulamaqdır.

İnsan özünü hələ dünyadan, təbiətdən ayır­ma­dığı vaxtlarda o, bütöv idi. Özünü təbiətə qarşı qoy­duqca, ayrıldıqca bu, bütövlükdə boş sahələr yaran­mağa başladı. Və bu boşluq insanın zehni və əməli fəaliyyəti ilə əsrlər boyu damla-damla yeni məz­mun, yeni mahiyyətlə doldurulmuş oldu.

Dünyanı bir küll halında duyan, hiss edən insan onu rasio­nal düşüncə ilə anlamaq üçün hissələrə ayır­dı. Bütöv dünya par­ça-parça oldu, hadisələr top­lu­muna çevrildi. İnsanın məni də par­ça­landı və yenidən parçalardan, hissələrdə rekonstruksiya olun­du. Pozul­muş intuitiv ahəngin yeni rasional ahənglə əvəz­lən­məsi üçün neçə-neçə minilliklər ərzində insanın ra­sional quruculuq fəaliyyəti lazım gəldi.

Rasionallaşma, dünyaya seyrci münasibət, dün­ya­nın mənti­qi dərki insanı özündən ayırıb, bütöv­lü­yündən məhrum edib, təbiətin, maddi dünyanın qoy­nuna atdı. Mifik dünya, əsrarəngiz dünya, poetik dün­ya buz kimi soyuq ağlın təmasından çatladı, hissə­lərinə ayrıldı. Və hissi idrakın tələblərinə uyğun ola­raq insan miqyası ilə müqayisə olunacaq lokal təd­qiqat sahələrinə ayrıldı. Bu sinkretik sahələr də öz növbəsində duyğu orqanlarının fiziki-fizioloji qavra­ma imkanlarına uyğun rakurslara bölündü.

Bu bölünmə hissi idrakın hökmü ilə həyata ke­çirildi. Yeni­dən bütövləşmək, ayrı-ayrı parçaları və rakursları vahid ortaq məx­rəcə gətirmək, hissələrin arxasında tamı görmək, hissi obraz­la­rın arxasında hə­qi­qəti sezmək və nəhayət, haçandan haçana bü­töv­lük­də dünyanın elmi mənzərəsini yaratmaq uğrunda id­rak mü­cadiləsi neçə min illər ərzində davam etdi. Lakin insan yenə də bütövləşə bilmədi.

Bir insanın rasional quruculuq fəaliyyətindəki məhdudluq, lokallıq bütövlüyün əldə olunması nami­nə daha çox insanın birgə fəaliyyətinin, daha doğrusu fəaliyyətlərinin birləşməsini tələb edir­di. Sivilizasiya bu missiyanı da öz üzərinə götürdü.

İnsanların intellektual fəaliyyətinin cəmiyyət miqyasında bir­ləşdirilməsi… Əməli fəaliyyət sahəsin­dəki səylərin birləşdiril­mə­si, əmək bölgüsü və bölün­müş əməli fəaliyyətlərin inteqrasi­ya­sı, birgə yaradı­cılıq səyləri ilə yaranan elmi nəzəriyyələr, kəşflər və onla­rın tətbiqinin nəticəsi olan texniki qurğular, ma­şın­lar, sex, manufak­tura, fabrik, zavod, avtomat­laş­mış isteh­sal müəssisələri…

İnsan idrakı ilə bölünmüş təbiətin insan ideya­ları əsasında yenidən birləşməsi və ikinci təbiətin ya­ranması. Bütün bu fəa­liy­yət­lərin, bütün bu intel­lektual yaradıcı proseslərin subyekti olan… insanmı? Yox, bə­şəriyyət.

Bəli, ümumbəşərilik sivilizasiyanın mahiyyətin­dədir. Bəşə­riy­yət hələ özünü bir tam kimi tanımadığı dövrlərdən, qeyri-aşkar şəkildə ayrı-ayrı fərdlərin fəaliy­yətinin arxasında dayanaraq mad­di istehsal prosesini, elmi-texniki tərəqqini, informatizasiyanı, bir sözlə, sivilizasiyanı yaradırdı.

Düzdür, bir çox hallarda bu böyük ictimai bir­lik, bu böyük ümumbəşəri qüvvə məhz planet miqya­sına gəlib çatmamış, lokal və regional sivilizasiyalar mövcud olmuşdur. Lakin bizcə, onların da subyekti yarımçıq bəşəriyyətlər yox, məhz bəşəriyyət özüdür.

Bu gün bəşəriyyət özünü dərk etməyə lap yaxın ikən, min illər ərzində gedən proseslər öz məntiqi ye­kununa az qala çatır ikən ictimai-siyasi proseslərdə baş verən təbəddülatlar onun üçün təh­lükəyə çevril­mişdir. Sivilizasiyanın obyektiv zəruri gedişatı qlo­­bal­laşma deyilən yandançıxma bir proseslə təhlükə altına alın­mışdır.

Biz heç də müasir dövrdə qloballaşma adı al­tında gedən pro­sesin əleyhdarı kimi çıxış etmək fik­rində deyilik. Sadəcə ola­raq, adın düzgün seçilmə­məsi, mahiyyətin təhrif olunması ucba­tın­dan həqiqi böyük qloballaşma prosesinin, yeni, ümumbəşəri sivi­li­zasiyanın arxa plana keçməsinin və nəzərdən düşməsinin əleyhi­nəyik.

Əlbəttə, ictimai hadisələrin miqyası böyüdükcə onları han­sı isə bir, bütöv ideyanın maddi təcəssümü kimi izah etmək çətin­lə­şir. Kiçik miqyaslı hadisələri sonradan müəyyən ideya istiqa­mə­tin­də düzmək və bütövlükdə tarixin məqsədini onun ayrı-ayrı parçala­rı­nın timsalında seyr etmək nisbətən asandır. Lakin bütöv ta­ri­xi pro­sesi sivilizasiya kontekstinə salmaq və intellektual tex­no­loji qu­ru­culuq prosesi ilə ictimai hadisələr, tarix səhnələri ara­sın­da əlaqə yaratmaq və bütün bunların vahid ideya əsasını müəy­yən etmək, əlbəttə, çətindir. Lakin bu, çox önəmlidir. Bəşə­riy­yət bundan sonra hara gedəcəyini dərk etmək üçün buna qədər han­sı ideya əsasında inkişaf etdiyini mütləq anlamalıdır.

Biz bütövlükdə bəşər tarixini bütün lokal sivi­lizasiyaları əha­tə edən bu geniş əhatəli prosesi məz­mu­nuna uyğun olaraq qlo­bal sivilizasiya adlandı­raca­ğıq. İdeya müəllifi və icraçısı bütöv­lük­də bəşəriyyət olan bu proses ayrı-ayrı fərdlərin və lokal ictimai qrup­ların, millətlərin, dövlətlərin neçə min illər ər­zin­də göstərdik­ləri məqsədyönlü fəaliyyətlərin vektorial cəmi kimi ortaya çıxır.

Çağdaş mənada qloballaşma da, şübhəsiz, qlo­bal sivilizasi­ya­nın əhatə etdiyi müxtəlif yönümlü, müx­təlif çeşidli, müxtəlif ömür­lü proseslərdən biridir. Qlobal sivilizasiya qloballaşmadan fərq­li olaraq həm­çinin qlobal problemləri də əhatə edir. Ekolo­gi­ya­nın ayrı-ayrı lokal problemlər çərçivəsində yox, bəşər tarixi kon­tekstində, insanın mahiyyəti kontekstində nəzərdən keçi­ril­məsi də məhz qlobal sivilizasiya çər­çivəsində mümkün olur.

Məhz qlobal sivilizasiyanın bəşəriyyətin ideya təcəssümü ki­mi nəzərdən keçirilməsi yenidən insanın mahiyyəti probleminə, hə­ya­tın mənası probleminə və həqiqi böyük fəlsəfi problematika­ya qayıdışı da şərt­ləndirmiş olur.

Uzun bir dövr ərzində ayrı düşmüş mənəviy­yat­la texnogen cəmiyyət, mədəni-mənəvi dəyərlər siste­mi ilə maddi-texniki sis­tem­lər, fərdi-mənəvi yaşantı­larla ictimai-siyasi proseslər, adi insa­ni xoşbəxtliklə planetar vətəndaşlıq məsuliyyəti, nəhayət ki, eyni bir or­taq məxrəcə, eyni baxış müstəvisinə gətirilir. «Bə­şəriy­yə­tin uşaqlıq çağı» olan antik dövrdə olduğu kimi, yenidən mik­ro­kos­mun makrokosmla əks əla­qəyə girməsi, özünü rasional dünyada, süni təbiətdə itirmiş insanın yenidən özünü tapması…

* * *
Üçüncü minilliyin başlanğıcında dünyada gedən ictimai-siya­si və iqtisadi proseslər kontekstində ən çox nəzərə çarpan hadisə­lər­dən biri tarixi İpək Yo­luna qayıdışdır. Bu gün neçə yüzillər və mi­nillər keçdikdən sonra bir vaxt­lar dünyanın iki qütbünü bir­ləş­dirən Böyük İpək Yolunun yenidən bərpası məsə­lə­si ortaya çıxır, Azərbay­can da yeni­dən Şərqlə Qərb arasında strateji körpü rolunu oynamağa başlayır.

Lakin nəyə görə məhz indi?

400 il keçdikdən sonra dünyada dəyişən nə olmuşdur? İpə­yə­mi yenidən ehtiyac yaranmışdır, kar­vanamı?

Karvan dövrü çoxdan keçmişdir. Onun çox güc­lü alter­na­tiv­lə­ri onu ticarət yollarından çoxdan sıxış­dırıb çıxarmışdır və yeni nəq­liyyat vasitələri dünyanın ən ucqar qütblərini ən qısa müddətə birləşdirmək im­kanı açmış­dır.

İpək də daha çoxdandır ki, Şərqi səciy­yələn­dirmir. İpəyin də olduqca müxtəlif alternativləri mey­dana çıxmıçdır. Elm və texnologi­ya inkişaf etdikcə çox müxtəlif çeşid­lərdə istehsal olunan sintetik par­ça­lar ipəyin həm zahiri, həm də fiziki xassələrini asanlıqla əvəz edir. Həm də bu sahədə Qərb Şərqi üstələyir. İndi dəvə də, karvan da, ipək də, köhnə geyimlər, dəb­lər də, adət-ənənələr də daha çox də­rəcədə ek­zotikaya çevrilir. Onlar qərbliləri iqtisadi cəhətdən deyil, başlıca olaraq tarixi və etnoqrafik baxım­dan ma­raqlandırır. Bir çox Şərq ölkələri iqtisadi partnyor­luqdan çıxaraq istirahət və turizm diyarlarına çevrilir.

Lakin doğrudanmı Qoca Şərq müasir Qərb dün­yasını ancaq tarixi ilə, keçmişi ilə, ekzotikliyi ilə cəlb edir? Və doğrudanmı daha Şərqin deməyə yeni sözü qalmamışdır?

Bəli, son əsrlərdə məhz belə bir tendensiya hiss olun­maqda idi. Çoxları elə düşünürdü ki, indi daha qədim tica­rət yollarını turist yolları əvəz edə bilər. Təy­­yarələr, çar­ter reysləri həqiqətən daha çox dərə­cə­də turistlərə xidmət edir. Onların yükləri də çox vaxt məhz keçmişə söykənən suve­nirlərdən ibarət olur.

Qərbin Şərqə mara­ğı da­ha çox dərəcədə gənc­liyin ağsaq­qal­la görüşü, keçmişdən ib­rət dərsi almaq xarakteri da­şıyır. Təsa­dü­fi de­yil­dir ki, Şərq­lə Qərb ara­sındakı dia­loqun başlıca isti­qa­mət­lərindən bi­rini indi mədəniyyətlər arasındakı mübadilə təşkil edir.

Lakin son illərdə başqa meyl də getdikcə güc­lən­məkdə­dir. Qə­dimdə ipək gedən yollarla indi neft və qaz nəql olunmağa başla­mışdır.

Yolların da rolu yenidən artmağa başlamışdır. Düz­dür, Bö­yük imperiyalar dövrü artıq çoxdan keç­mişdir. Amma böyük siya­sət­lər dövrü hələ keçməmiş­dir. Əksinə, indi siya­sətin rolu daha çox art­mağa başlamışdır. Əvvəllər qılın­cın dediyi sözləri də indi iq­­ti­sadi mənafelərə əsaslanan siyasət deyir.

Tarixdən yaxşı məlumdur ki, müharibələr siya­sətə müdaxilə edəndə siyasət gözəlliyini də itirir. Si­yasi münasibətlərin öz labi­rint­ləri var və bu labi­rintdən ancaq böyük siyasətçi, bələd­çinin kö­məyi ilə çıxmaq mümkündür.

Lakin çox təəssüf ki, qaba qüvvət, müharibə taktikası ölkə­lər arasında incə siyasət körpüsünü da­ğıtmış, qarşı­lıqlı iddialar, hər­bi və siyasi qarşıdur­malar yaratmış­dır.

Bəşər tarixinə ilkin nəzər saldıqda çox vaxt ticarət də, iqtisa­diy­­yat da, elm və mə­dəniyyət də arxa plana keçir və ən çox gözə çar­pan müharibələr olur, böyük iddi­alı sərkərdələrin, şahların, kral­­ların böyük-böyük im­pe­riyalar ya­ratmaq uğrundakı mübari­zələri...

Əgər müxtəlif ölkələr sər­vətlərinə görə eyni olsa idilər, bəlkə də bu qədər müharibələr olmazdı. Əgər dünya­nın bu başından o biri başına qədər yol keçən müxtəlif yüklü dəvə karvanları rahatca gedib-gələ bilsəydilər bey­nəlxalq münasibətlər tarixində də hərb və siyasət deyil, ti­carət ön yerdə durardı.

Ancaq tarixdə ipək yüklü dəvə karvanları ilə yanaşı həmişə əliqılınclı süvari dəstələri də olub. Qitələri, diyar­ları birləşdirən sülh məramlı tacirlərlə, karvanba­şılarla yanaşı, ölkələr arasında sərhədlər çə­kən, ticarət əlaqələ­rindən bac-xərac tələb edən sər­kər­də­lər, xanlar, xaqanlar da olub.

İqtisadiyyat, ticarət dünyanı birliyə, vəhdətə sövq etdiyi halda, rə­ya­sət və siya­sət dünyanı parça­lanmağa və hərənin öz ağalıq zona­sını yarat­ma­sına yönəlidir.

Neçə-neçə imperiyaların ərazisindən və nüfuz dairə­sindən ke­çən qanlı-qadalı Böyük İpək Yolu isə bü­tün çətin­liklərə bax­ma­ya­raq, min illər ərzində ya­şamağa da­vam edib.

Ancaq XVI əsrdə nisbətən az xətərli olan okean yol­la­rı kəşf olunduqdan sonra, Böyük İpək Yolu da nəfə­sini dərmək üçün bir qədər arxa plana keçib, karvanları okean gəmiləri əvəz edib.

Azərbaycanın müstəqil dövlət kimi yeritdiyi bey­nəlxalq iq­ti­sadi siyasət imkan verdi ki, daha kəsə və iqtisadi cəhətdən əlverişli ticarət yolu – ümu­miyyətlə beynəlxalq əlaqələrin bütün sa­hə­­lərini əhatə edən yeni yollar salınsın. Məlum oldu ki, bu, vax­ti­lə min illər boyunca fəaliyyət göstərmiş İpək Yolu­nun yeni va­rian­tı ola bilər. Hələ o vaxt ən optimal yol İpək Yolu idi. Qədim İpək Yolunun prioritetliyi b.e.ə. III-II əsrlərdən başlayaraq XVI əsrə qədər davam et­mişdi.

XV-XVI əsrlərdə, bir tərəfdən imperiyalar ara­sında münasi­bət­lərin kəskinləşəməsilə əlaqədar olaraq, digər tərəf­dən Şərq ölkələ­rin­dən – Çindən, Hindis­tan­dan, Orta Asiyadan quru yolla aparı­lan məhsulların is­tehsal texno­lo­giyasının artıq neçə illər, əsr­lər ər­zin­də Qərb ölkələ­rində mənimsənilməsi sayəsində tica­rətdə priori­tet­lər xeyli də­rə­cədə dəyişildi. Bəzən məh­sul­ların ixracı ilə paralel ola­raq ixtisaslı kadrlar və texnologiyalar ixrac olunurdu və ticarəti yerli istehsal əvəz edirdi. Ona görə də XVI əsrdən sonra müxtəlif səbəblər nəti­cəsində bir neçə əsr ərzində İpək Yolu fəa­liy­yətini da­yan­dırmış və ya məh­dudlaşdırmışdır. O vaxt bu yol da­ha çox dərə­cədə Cənubi Azərbaycan ərazisindən ke­çirdi və XVI əsrdən sonra Çindən gedən ipəyin məhdudlaşması nəticə_­sin­də Azərbaycan ipəyi­nin Qərbə ixracı daha da genişləndi. XVII-XIX əsrlərdə Azər­bay­canda ipəkçilik, həm də Şərq ölkələri üçün ənənəvi olan bir sıra digər məhsulların ixracı ge­nişlə­nirdi. Yeni dövrdə Azərbaycan daha çox rol oynamağa baş­ladı.

Amma məhz Azərbaycanın müstəqillik əldə et­məsi, bütün dünya ölkələrinə münasibətdə açıq iqti­sadi siyasət yeritmək stra­te­giyasını seçməsi, Azər­bay­canda ictimai-si­yasi sabitliyin yaran­ma­sı, Azərbay­ca­nın iqtisadi cəhətdən ciddi partnyor kimi qiymət­lən­dirilməsi və təsdiq olunması – bütün bunlar elə bir pers­­pektiv açdı ki, yenidən bərpa olunacaq ticarət yo­lunda Azərbaycan mərkəzi yer­lərdən bi­rini tutdu. Düz­dür, analoji statusa Orta Asiya ölkələri də malik­dir, onlar da müstəqil, bağımsız ölkələrdir, bö­yük xam­­mal ehtiyatları var. Lakin Azərbaycan Asiya ilə Avropa arasında xüsusi strateji mövqe tutur. Azər­bay­can həm Xəzər dənizi ilə birbaşa əlaqəsi oldu­ğuna, Orta Asiya öl­kələrilə əlaqələr yaratmaq imkan­larına, həm də son illərdə vaqonların, böyük avtomo­billərin, yük maşınlarının bərə ilə keçirilməsi asan­laşdığı­na görə mü­əyyən üstünlüklərə malikdir. Ən baş­lıcası isə Azərbay­canın və ona rəh­bər­lik edən şəx­siyyətin dünya nüfuzuna malik olması və onun si­ma­­sında iq­tisadi əlaqələrin, bağlanan müqavilə­lə­rin eti­barlılığı Qərb dünyasında bu yolun bərpa olunma­sına həvə­si artırır və onu tə­minatlı edir. Eyni zamanda, Uzaq Şərq ölkə­lə­ri və ilk növbədə Ya­po­niya yeni açılan im­kanı görür və ona görə də qədim İpək Yo­lu­nun bər­pası ideyasından çı­xış edirlər. Böyük İpək Yolunun bər­pa­sı­na dair beynəlxalq konfransın res­publika­mız­da keçirilməsi Azər­baycanın yeni yaradılan bey­nəlxalq magis­tral­da aparıcı rol oyna­masını daha da möh­kəm­ləndirəcəkdir. Yeni bağlanan müqavilə­lərdə Azərbay­ca­nın strateji mövqeyi təs­bit olu­nur və çəkilən yeni yolların – avtomobil, dəniz, dəmir­yolu – hamısında Azər­baycanın xüsusi çəkisi yüksəkdir. Təsadüfi de­yil­dir ki, Prezident İlham Əliyev iqtisadiyyatın inki­şa­fında yolun böyük rolunu xüsusi qeyd etmişdir: «Yol iqtisadiyyatın, iqtisadi inkişafın əsas amillərindən bi­ri­dir. Əgər müasir infrastruktur, yol olmasa iqti­sadiyyat inkişaf edə bilməz. Xüsusilə, regional iqtisa­diyyat çox böyük çətinliklərlə üz­ləşə bilər. Bizim məq­sədi­miz isə ondan ibarətdir ki, Azərbay­canın hər bir bölgəsi, hər bir regionu sürətlə və hərtərəfli inkişaf etsin. Əlbəttə, bu məqsədə çatmaq üçün ilk növbədə müasir yollar olmalıdır.»¹⁰

Dəmir yollarının və yüksək keyfiyyətli avto­mo­bil yollarının salınması XX əsrdə quru yolunu yeni­dən aktual­laşdırmışdır. Bu qayıdış sadəcə nəqliyyat növünün inkişafında tsiklikliyə, dövriliyə dəlalət et­mir. Bu qayıdış ənənəvi vasitələrin yeni intellektual və texnoloji imkanlar sayəsində ikinci nəfəs əldə et­məsindən xəbər verir.

Bundan əlavə, bu gün Avropa ölkələrinin Şərq dünya­sına marağı artmaqdadır. Bunu bir neçə səbəbdən izah etmək olar. Bi­rin­cisi, SSRİ imperiyasının dağılması ilə ideo­loji baryerin və ma­neə­lərin aradan götürülməsi; ikincisi, Orta Asiya respub­lika­la­rı­nın müs­təqil dövlətlərə çevril­məsi; üçüncüsü, Çinlə müna­sibət­lə­rin yumşaldılması. Çünki ideoloji baryer olan­da nə SSRİ daxilində olan Şərq ölkələri ilə, nə də Çinlə sərbəst ticarət əlaqələri yarat­maq mümkün deyildi.

Sözsüz ki, bu kimi iri həcmli layihələrin real­laş­ması və bö­yük kapital qoyuluşu bu istiqamətdə re­gion döv­lət­lərindən cəsarətli ad­dım­lar atılmasını tələb edir­­di. Çox­ları gözləmə mövqei tut­du­ğu halda bütün çə­tin­liklərə və təzyiqlərə baxmayaraq, Heydər Əli­ye­vin məqsədyönlü siyasəti və ciddi səyləri nəticəsində uzun müd­dətə nəzərdə tutul­muş neft strategiyasının ilk mühüm addımı atıldı. “Əsrin kon­trak­tı” adını al­mış və Xə­zər­də iri miqyaslı neft hasilatını nə­zər­də tutan bu mü­qavilə Azərbaycanın təkcə iqtisadiy­ya­tı­nın yox, həm də Azər­baycanın beynəlxalq siyasətinin əsl təntənəsi idi. Za­man keç­dik­cə o vaxt atıl­mış bu müdrik ad­dı­mın əhəmiyyəti daha çox hiss olu­nur. Bu kontrakt həm də regionda bütün sonrakı neft layi­hə­lə­rinin real­laş­masına rəvac vermiş oldu.

XXI əsrdə dünyanın bir çox dövlətlərini vahid iqtisadi mə­kan­da birləşdirmək bu proqramın baş xət­tini təşkil edir. 70 il xa­ri­ci dünyadan təcrid olunmuş Xəzər hövzəsi ölkələrinin milli iqti­sa­diyyatlarının qlo­­bal təsər­rüfat sisteminə qoşulmasında dəmir və dəniz yolları, boru xətləri və avtomobil magistralları müstəsna əhə­miyyətə malikdir.

Müasir dövrdə TRASEKA-nın Qərb-Şərq nəq­liyyat inteq­ra­si­ya­sında rolu danılmazdır. Bu, milli nəq­liyyat sistemlərinin Avropa və dünya nəqliyyat şəbə­kələrinə qoşul­ması deməkdir.

Şərq-Qərb, Şimal-Cənub yollarının kəsişmə­sin­də yerləşən Ba­kı şəhəri vahid Avropa-Asiya nəqliyyat sistemində iri nəqliyyat qov­şağı rolunu oynayır. TRASEKA proqramının həyata keçiril­mə­si Bakının nəqliyyat şəbəkəsinin bərpasında həlledici amilə çevri­lir.

Əsas İxrac Boru Kəməri – Bakı-Tbilisi-Ceyhan Xəzər nef­ti­ni dünya bazarla­rına ən səmərəli istiqamətdə çatdıran boru kəməridir.

Beləliklə, qısa müddət ərzində Azərbaycan Av­ropa və Asiya arasında sadəcə körpü rolu ilə kifayət­lən­məyərək, mühüm iqtisadi mər­kəzə çevrilmişdir. Ümid et­mək olar ki, səmərəli bey­nəlxalq iqtisadi əməkdaşlıq sahəsində əldə edil­miş uğurlar həm də bölgədə siyasi sabitliyin və mədəni inki­şa­fın rəhni ola bilər.

Lakin dünyanın vəhdəti deyil, bölüşdürülməsi ideyası hələ də üstünlük təşkil etdiyindən, hələ də bir sıra bölgə­lərdə hərb və siya­sət iqtisadi əlaqələrin, ti­ca­rətin, mədə­niyyətlərin dialoqunu üstə­ləyir. Ona gö­rə də iqtisadi və mə­dəni-mənəvi əlaqələr diapa­zo­nu­nun daha da genişləndiril­məsinə böyük ehtiyac vardır. Bu ba­xım­dan, «Əsrin kontraktı», TRASEKA pro­qra­mı və İpək Yo­lu­nun bər­pası üçün göstərdiyi böyük səylər estafetin iqtisadiyyata və mə­dəniyyətə ve­rilməsi naminə atılan ən ciddi addımlar hesab oluna bilər.

İndi planetimiz yeni böyük bir eranın başlan­ğıcında­dır. Bəşəriyyət imperiyalarsız və müharibələr­siz ya­şamaq praktikasını öyrənir. Elə bir praktikanı ki, yol­ları idarə edən ancaq iqtisadi prinsiplər olsun. İndi kon­kret coğrafi ərazilərlə sərhədlənmiş imperiya­ları iqtisadi nüfuz dairələri əvəz edir. Və dünyada ge­dən proseslə­rin mərkəzində vahid iqtisadi məkan ya­ratmaq uğrunda müba­rizə dayanır.

Şərq və Qərbin vəhdəti kontekstində siyasiləş­miş qloballaş­ma prosesinin əvəzinə, qlobal siviliza­siya ideyasının inkişaf etdirilməsi daha çox elmi əsas­lara malikdir.