Sohani faol va nofaol terminlari reja: termin o’zi nima va u haqida asosiy tushunchalar. Faol va nofaol terminlarning ishlatilishi
BUXORO DAVLAT UNIVERSITETI AGRANOMIYA VA BIOTEXNOLOGIYA FAKULTETI 13.2 O’HQ-21 GURUH TALABALARI SOLIYEV DILSHOD VA TOSHPO’LATOV SHERZODNING O’ZBEK TILI FANIDAN
MUSTAQIL ISH
BUXORO - 2021
SOHANI FAOL VA NOFAOL TERMINLARI REJA: 1.TERMIN O’ZI NIMA VA U HAQIDA ASOSIY TUSHUNCHALAR. 2. FAOL VA NOFAOL TERMINLAR 3.TERMINLARNING ISHLATILISHI
TERMIN
TERMIN (lot.terminus – chegara, had) – bilim yoki faoliyatning maxsus sohasiga doir tushunchani ifodlovchi so’z yoki so’z birikmasi. So’z bilan terminning umumiy va xususiy tomonlari yetarli darajada ochib berilgan emas; kundalik turmushda keng iste’molda bo’lgan so’zlar ayni paytda turli sohalarga doir terminlar hamdir.Masalan: quloq, burun, tomoq – anatomiya va tibbiyot; gilam, sholcha, palos – gilamdo’zlik; kitob, ruchka, daftar – pedagogik soha terminlari bo’lish bilan birga umumxalq tilida faol qo’llaniladi. Hozirgi kunda “termin” so’zi bilan bir qatorda “atama “, “istiloh”, so’zlar ham ayni ma’noda qo’llanilmoqda. Lekin ular “termin” so’zining hozirgi ma’nosini to’liq ifoda eta olmaydi. “Atama” so’zi keng ma’noda bo’lib, geografik obyektlar, atoqli nomlarga nisbatan qo’llaniladi. “Istiloh” so’zini esa termin ma’nosida tarixiy mavzulardagi matnlarda bemalol qo’llash mumkin.
Nofaol so’zlar. Adabiy tilga o’xshab shevalar ham rivojlanib, yangi so’zlar hisobiga boyib, o’zgarib boradi. Bunday o’zgarish, ko’pincha shevalar lug’at tarkibida ro’y beradi. Bu ijtimoiy hayotda sodir bo’lgan o’zgarishlar bilan bog’liqdir. Ayniqsa, jamiyatda ro’y beradigan har xil o’zgarish sababli zamon talablariga javob bermagan so’zlar iste’moldan chiqadi, ularning o’rniga boshqalari kirib keladi. Demak, til, jumladan, uning shevalarida ham yangilanishlar, eskirishlar sodir bo’lib turadi. Ba’zi doirasining va aksincha, ayrimlarining passiv qatlamga o’tishi bu jarayonni yanada tezlashtirishi mumkin.
Omonimlar. Har bir tilning lug‘at tarkibida tovush tarkibi va yozilishi
jihatdan bir xil, ammo ma’nosi har xil bo‘lgan so‘zlar muayyan miqdorda topiladi.
Bunday so‘zlar omonimlar guruhini tashkil qiladi.
Fonetik (tovush) tomondan bir xil - shakli o‘zaro ma’lum bir ko‘rinishga
kelib qolgan ikki va undan ortiq so‘zlar omonimlardir. Omonimlar ma’no jihatdan
o‘zaro munosabatda bo‘lmaydi, boshqa-boshqa tushunchalarni anglatadi. Masalan:
ot (ish hayvoni, ism, buyruq fe’li). Ko‘p ma’noli so‘zlarning shakli asli bitta bo‘lib,
ma’nolari o‘zaro bir-biriga juda yaqin va aloqador, biri-ikkinchisiga bog‘liq
bo‘ladi. Masalan, bosh so‘zi: ishning boshi, gapning boshi, erning boshi.
O‘zbek tilida omonimlar turli ko‘rinishlarga ega. CHang (to‘zon)-chang
(musiqa asbobi), yoqmoq (chiroyli, yoqmoq) - yoqmoq (uning nutqi menga juda
yoqdi, «xush kelmoq, ma’qul bo‘lmoq») kabi barcha grammatik shakllari teng, bir
so‘z turkumiga kiruvchi so‘zlar omonimlar deyiladi.
Leksik ma’nosi jihatidan farqlanadigan sinonimlar ideografik1 (ma’no)
sinonimlardir. Masalan, kasal (umumishlatadigan so‘z), bemor (yozuvda ko‘p
qo‘llanadi), xasta (eskirgan so‘z), ammo ba’zan-ba’zan, ora-sira kasal bo‘lib turish
ma’nosini bildiruvchi betob, notob so‘zlari yuqoridagilarga nisbatan uslubiy va
ideografik sinonimdir.
Ideografik sinonimlar o‘zaro leksik ma’no darajasiga ko‘ra farqlanadi:
yomg‘irda plashim nam bo‘ldi, yomg‘irda plashim ho‘l bo‘ldi bog‘lanishlarning