5-MAVZU. MARKAZIY OSIYO DAVLATLARI AHOLISI VA
TRANSPORT GEOGRAFIYASI.
REJA.
1. MOD aholisining tabiiy o’sishi va zichligi.
2. MOD aholisining etnik kelib chiqishi va joylashishi.
3. MOD transport geografiyasiga umumiy ta'rif.
1. MOD aholisining tabiiy o’sishi va zichligi.
Iqtisodiy va sosial yoki umumjahon an'analariga mos ravishda ijtimoiy
geografiya fani tizimida aholi nihoyatda muhim va markaziy o’rinni egallaydi. U
ba'zi olimlar ta'biri bilan aytganda, ijtimoiy geografiya fanining ichki o’zak bo’lagi,
qanoti sifatida xizmat qiladi. Shu bois iqtisodiy va sosial geografiyada aholiga e'tibor
doimo kuchli bo’lgan. Ma'lumotlarga qaraganda, geografiyada bajarilayotgan jamiki
ilmiy ishlarning choragidan ko’proІi aynan ana shu aholi muammolariga to’Іri keladi.
Chunki, mamlakat, uning iqtisodiy rayonlari, xalq xo’jaligini hududiy tashkil etish va
rivojlantirishda aholining soni, tarkibi, takror barpo qilinishi rejimi, ishlab chiqarish
malakalari, migrasion harakati, hududiy joylanishi xususiyatlari kabi ko’rsatkichlar
katta ahamiyat kasb etadi.
1996 yil ma'lumotiga ko’ra Markaziy Osiyo hududida 55 million kishi
yashaydi. Aholi soni davlatlararo bir-biridan keskin farq qiladi (buni quyidagi 1-
jadvaldan ko’rishimiz mumkin)
№
D
av
la
tl
ar
May
-d
o
n
i (m
in
g
k
v
.k
m.
Jam
i aµ
ol
i
(m
ln
.
k
is
h
i 1
9
9
6
y
.)
Sh
u
n
d
an
fo
iz
b
il
an
2
0
0
2
5
y
il
d
a
k
u
ti
la
y
o
tg
an
ah
o
li
so
n
in
in
g
t
ax
mi
n
i
(ml
n.k
is
hi
µ
is
.)
Shaharda Qishloqda
1
Tojikiston
143,1
5,8
33
67
13,1
2
Turkmaniston
488,1
4,5
45
55
7,9
3
O`zbekiston
448,9
22,7
41
59
42,3
4
Qirg`iziston
198,5
4,4
38
62
7,0
5
Qozog`iston
2717,3
16,9
57
43
20,5
6
MOD bo`yicha
3994,4
54,3
45,5
54,5
90,8
Aholining son jihatidan o’sishi (dinamikasi) uning takror barpo qilinishi
jarayoni (tuІilish, o’lim va tabiiy o’sish), hamda mexanik harakati (migrasiya) bilan
chambarchas boІliqdir. Bu jarayonlarning kechishiga aholi o’rtasida shakllangan
murakkab tarixiy-an'anaviy va ijtimoiy-iqtisodiy xususiyatlar ham katta ta'sir
ko’rsatadi.
18
Markaziy Osiyo davlatlarida yashovchi tub aholi ko’p jihatdan musulmonchilik
udumlari (ya'ni ko’p bola ko’rish aqidalari)ga amal qiladi. Bu aqidalarning amal
qilishida islom dinining ham ta'siri bor, albatta. Markaziy Osiyo tub aholisidagi
farzandsevarlik “O’nta bo’lsa o’rni boshqa, qirqta bo’lsa qilig`i” maqolini keltirib
chiqargan. Bu maqol shubhasiz turkiy xalqlar tomonidan asrlar osha to’qib
chiqarilgan haqiqatdir.
Aholining tabiiy o’sishi bo’yicha Markaziy Osiyo davlatlari MDHga a'zo
bo’lgan davlatlar ichida eng yuqori o’rinda turadi.Har ming kishiga hisoblanganda
tabiiy o’sish va o’lim koeffisiyentiQirg`izistonda 26:8 kishini,Qozog`istonda 19:9,
O’zbekistonda 31:7, Tojikistonda 33:9 va Turmanistonda 33:8 kishini tashkil etadi.
Aholining bu xil ko’payishi ko’rsatkichi Rossiya va Ukrainaday yirik davlatlarda esa
salbiydir, ya'ni har ming kishiga aholining o’sish koeffisiyenti esa ularda 16 va 14
kishiga to’Іri keladi.
Rossiya fanlar Akademiyasi Demografik Markazining bashorat qilishicha 2025
yilga borib MOD aholisi keskin ko’payadi va 91 mln. kishiga yetadi. Jumladan,
O’zbekistonning aholisi 42,3 mln.kishiga,Qozog`istonniki-20,5; Tojikistonniki-13,1;
Turkmanistonniki-7,9; Qirg`izistonniki - 7 mln. kishidan ortib ketadi. Aholining
tabiiy o’sishi yuqori bo’lganligi uchun ham mazkur davlatlarda aholi soni tez o’sib
bormoqda.
MOD aholisining ko’payishi 1995-2000 yillarda quyidagicha bo’lgan,
O’zbekistonda 2561 ming kishiga ko’paygani holatda, Tojikistonda - 645,
Turkmansitonda - 944,Qirg`izistonda - 160 ming kishiga vaQozog`istonda esa atigi
69 ming kishiga ko’paygan.
Markaziy Osiyoda aholi tabiiy ko’payishi ko’rsatkichlarining yuqori holda
saqlanishi bir qator ijtimoiy-iqtisodiy sabablar bilan boІliqdir. Ularning asosiylari
quyidagilardir:
1. Musulmonlar va boshqa mahalliy millatlar vakillari orasidagi an'anaviy ko’p
bolalikning barqaror holdaligi;
2. Rivojlangan mamlakatlarga xos hozirgi zamon ilmiy va industrial ishlab
chiqarish madaniyatining nisbatan pastligi;
3. Urbanizasiya darajasining pastligi tufayli aholi asosiy qismining qishloq
xo’jaligi va u bilan boІliq ishlab chiqarish sohalarida bandligi;
4. Oilada bolalar sonini oldindan belgilash va tuІilishni cheklash choralarini
qo’llashning keng tarqalmaganligi;
5. Mahalliy millat ayollari orasida ijtimoiy ishlab chiqarishda ishtirok
etmaydiganlar salmoІining anchagina ekanligi va boshqalar.
Markaziy Osiyo davlatlari aholisining bandlik darajasida kattagina
o’xshashliklar bor, masalan, O’zbekiston aholisining 45,8 foizi qishloq xo’jaligida,
18,4 foizi sanoatda, 35,8 foizi xizmat ko’rsatish sohasida band bo’lgani holda, bu
ko’rsatkichlar Tojikistonda 54,5; 1,8; 28,7;Turkmanistonda 44,2; 19,2;
36,6;Qirg`izistonda 42; 19,2; 38,7 foizni tashkil qiladi. Regionlar aholi soniga
nisbatan mehnat qilish yoshidagi aholi MODning barcha davlatlari uchun deyarli bir
xil (50% atrofida) ko’rsatkichga ega.
MOD hududidagi demogrfik vaziyat bir tomondan aholi tabiiy o’sishining
yuqoriligi,
ikkinchidan
esa
urbanizasiya
darajasining
pastligi
bilan
belgilanadi.Hanuzgacha Markaziy Osiyoning ko’pgina davlatlarida aksariyat aholi
19
qishloqlarda yashaydi. Masalan, Turkmaniston davlatida aholining 55 foizi,
O’zbekistonda-59 foiz,Qirg`izistonda - 62 foiz, Tojikistonda 67 foiz qishloqlarda
yashaydi.
Markaziy Osiyoda aholi zichligi o’rtacha 1 kv.km.ga 13,8 kishini tashkil qiladi,
bu ko’rsatkich davlatlararo keskin farq qiladi. Masalan,Qozog`istonda - 6 kishini,
Turkmanistonda - 7,2 kishini,Qirg`izistonda - 21,5 kishini, Tojikistonda - 33 kishini
va O’zbekistonda - 50,5 kishini tashkil qiladi. Aholi zichligidagi davlatlararo keskin
farq aholining milliy tarkibi, hududlarning kattaligi, tabiiy o’sish darajasi va boshqa
omillar bilan bog`langan.
2. MOD aholisining etnik kelib chiqishi va joylashishi.
Hozirgi vaqtda planetamiz aholisining miloddan oldingi davrdagi etnik holati
haqidagi ma'lumotlarni faqat demograflar, arxeologlar, tarixchilar va fanning boshqa
sohasidagi mutaxassislar tomonidan o’tkazilgan tadqiqotlar natijalariga tayangan
holda haqiqatga ancha yaqin bo’lgan taxminlar bilan belgilanadi. Eramiz boshlariga
kelib yer kurrasi aholisi taxminan 150-200 mln.kishiga, eramizning 1000 yiliga kelib
qariyb 300 mln.ga yetdi. Bu davrda dunyoning ko’p joyida odamlar butunlay
bo’lmagan yoki juda siyrak bo’lgan. Shu paytlarda planetamiz aholisining 2\3 qismi
Osiyoda yashar edi.
Boysun tumanidagi “Teshik tosh”g`oridan topilgan Neolit davrida yashagan
odam suyaklarining topilishi va boshqa ko’plab etnografik, arxeologik qazilmalar
Markaziy Osiyo hududida qadimdan odamlar yashaganlgini isbotlamoqda.
Markaziy Osiyoda hozirgi davrda yashovchi o’zbek, qoraqalpoq, qirІiz, qozoq,
turkman, tojik xalqlarining tarixi bir-biri bilan uzviy bog`langan. Ularning ajdodlari -
baqtriyaliklar, sogdiylar, saklar, massagetlar Turkiston va qisman Eronning bir qismi
bo’lgan Xuroson hamda Afg`onistonninnHindiqush rayoni hududida istiqomat
qilishgan. Bu hududdagi Baqtriya o’rnida keyinchalik Toxariston davlati vujudga
kelgan. Tez orada Toxariston Sogdiana davlati bilan qo’shilib, Turkiston hududida
yirik Kushan imperiyasiga birlashadi.
VII-VIII asrlarda Turkistonga arblar bostirib kiradi df erli xalqqa islom dinini
zo`rlab qabul qildiradi.
IX asrning oxiri (874yil)da BaІdod xalifaligi yemiriladi. Samonidlar davlati
barpo qilinadi. Samanidlar davlati hukmronligi davrida Turkiston hududida 100
yilcha tinchlik hukmron bo’ladi. O’sha davrning alloma olimlari Abu Rayhon
Beruniy, fors-tojik poeziyasining asoschisi Rudakiy, o’lmas “Shohnoma”
poemasining muallifiG`irdavsiy, tibbiyot ilmining darІasi Abu Ali ibn Sino kabi
o’nlab mutafakkirlar yetishib chiqadi va jahon fani taraqqiyotiga salmoqli hissa
qo’shadi.
XII asrning o’rtalarida Markaziy Osiyo hududida Saljuqiylar davlati tarkib
topadi. XIII asrning boshi (1219-1221 yillar)da Turkistonni Chingizxon boshliq
muІullar ishІol qildi. 1370 yilda Turkiston davlatining tepasiga Amir Temurning
kelishi feodal urushlarga chek qo’ydi.G`an va madanyat ravnaq topdi, ijodiy kuchlar
birlashtirildi, fan olamida dunyoga donІi ketgan buyuk siymolar yetishib chiqdi.
Astranomiya, geografiya, tarix, matematika, adabiyot, san'at nihoyat darajada
rivojlandi.
Mirzo UluІbek, Mir Alisher Navoiy, Zahriddin Bobur o’sha davrning buyuk
siymolari edi.
20
Amir Temur hukmronligidan keyin Turkiston zaminida ko’chmanchi xalqlar
o’rtasida tez-tezg`alayonlar bo’ldi. 1500-1507 yillarda ko’chmanchi qabilalarning
dohiysi Muhammad Shaybonihon butun Turkistonni o’z qo’li ostiga oldi.
Shaybonixon avlodlari 1598 yilgacha davlatni boshqardi. So’nra bu hududda Buxoro,
Xiva vaQo’qon xonliklari vujudga keldi.
XIX asrning ikkinchi yarmida Markaziy Osiyo Rossiya tomonidan bosib olindi
va bu zaminda Turkiston general-gubernatorligi joriy qilindi.
1917-1924 yillarda Turkiston Rossiya tomonidan qayta ishІol qilindi va “O’rta
Osiyo” va “ЈozoІizston” deb atala boshlandi.
Bugungi Markaziy Osiyoning aholisi etnik kelib chiqishi jihatidan bir xil
bo’lgan, asrlar osha (va tinimsiz janglar) mobaynida shakllangan turkiy zabon tilida
va unga yaqin bo’lgan tilda gaplashuvchi xalqlardir.
Joylashishi. Markaziy Osiyoning mahalliy aholisi qadim-qadimdan daryo, soy
bo’ylarida, Tog` yon baІirlarida va vodiylarda yashashadi. Ular faqat so’nggi yillarda
cho’llarni o’zlashtirish bilan, yangi-yangi shaharlar barpo qilish bilan yashash
geografiyasini kengaytirishdi. Markaziy Osiyoning xo’jalik jihatidan yaxshi
o’zlashtirilgan zonalarida, vodiylarida har bir kv.km.ga aholining zichligi 400-500
kishini tashkil qiladi. Dengiz sathidan 1500 metr balandlikkacha bo’lgan zonada ham
aholi manzilgohlari ko’p va aholi lalmikor dehqonchilik, meva va uzumchilik bilan
shuІullanadi. Undan baland yerlarda aholi manzilgohlari siyrak uchraydi va yaylov
chorvachiligi, o’rmon xo’jaligi bilan shuІullanadi.
3. MOD transport geografiyasiga umumiy ta'rif.
Transport Markaziy Osiyo davlatlari ishlab chiqaruvchi kuchlarining
rivojlanishi va joylanishiga muhim ta'sir ko’rsatadi. Markaziy Osiyoda hozirgi zamon
transportining deyarli barcha turlari - temir yo’l, avtomobil, havo, daryo, quvur va
elektron transporti mavjuddir.
Yaqin o’tmishda (sobiq Ittifoq davrida) Markaziy Osiyoda yagona transport
tizimi vujudga keltirilmagan edi. Bu esa hududlari yaxlit bo’lgan, xalq xo’jalik
tarmoqlari bir-biri bilan uziy bog`lanib ketgan region uchun o’ta zarur edi.
Markaziy Osiyoning transport tarixiga bir nazar tashlaylik.Qadimda u Buyuk
ipak yo’li (karvon yo’li)da bo’lgan. ўarbiy Yevropaning Janubiy va Sharqiy Osiyo
bilan iqtisodiy aloqasi karvon yo’li orqali bo’lgan. Bu hududdan o’tgan karvon
yo’lining shaxobchalari esa qadimiy Turkistondagi hozirgi mustaqil davlatlarni bir-
biri bilan bog`lagan. Biroq yaqin o’tmishda bu yo’l unut bo’lgan. Markaziy Osiyo
o’zining chegaradosh, qondosh, jondosh, yaqin qo’shnilari Turkiya, Eron,
Afg`oniston, Pokiston, Xitoy davlatlari bilan ham faqat markaz (Moskva) orqali
aloqa qilar edi xolos.
Endilikda Markaziy Osiyoda yagona transport tizimini vujudga keltirish
tadbirlari amalga oshirilmoqda.Qadimgi Buyuk ipak yo’lini tiklashg`oyasi
O’zbekiston hukumatining MOD transport kommunikasiyasini vujudga keltirish
sohasida amalga oshirilayotgan qutluІ ishidir. Ushbu turkiy zamin uzra o’tgan
mazkur yo’lning (Buyuk ipak yo’li) tiklanishi MODning transport tizimida buyuk
o’zgarishlar qiladi.
Hozirgi vaqtda Markaziy Osiyo davlatlari temir yo’l, avtomobil, suv yo’li,
havo va quvur transportlari orqali bir-birlari bilan bog`langan. Bu narsa MOD yagona
21
transport tizimini barpo qilish uchun muhim asos. Ushbu omiliy asosdan regiondagi
barcha davlatlar keng va unumli foydalanishmoqda.
Shuningdek, Markaziy Osiyoning har bir davlati xorijiy davlatlarga
chiqishning o’ziga xos imkonyatlariga egaki, bu imkoniyatlardan ham endilikda
hamkorlikda foydalanishga kirishilmoqda. Masalan, Turkmanistondan Eronga,
“Oadjan-Saraxs-Mashhad” temir yo’l magistrali 1996 yil 14 may kuni ishga
tushirildi, uzunligi 305 km. yoki “Toshkent-Osh-Urumchi” marshruti bo’yicha
xalqaro avtomagistral ishga tushirildi; shuningdek, “Turkmanboshi (Krasnovodsk) -
Baku -Poti - Bolgariya” orqali va Dunay daryosi orqali ўarbiy Yevropa
mamlakatlariga chiqadigan”Transkavkaz” kommunikasiyasi ishga tushirildi. Bu
yo’llardan
hozirgi
paytda
Markaziy
Osiyodagi
davlatlar
birgalikda
foydalanishmoqda.
1995 yilda rejalashtirilgan “Termiz-Hirot-Јobul-Karachi” avtomobil yo’lining
qurilishi 2003 yilda boshlandi.
Markaziy Osiyo davlatlari o’z transportini takomillashtirish va rivojlantirishda,
ichki va tashqi aloqalarni kuchaytirishda yaratuvchanlik ishlarini amalga oshirmoqda.
Yaqin kelajakda Markaziy Osiyo yagona temir yo’l, avtomobil yo’li, quvur, suv va
havo transportining bir butun tizimi vujudga keladi. Bu narsa o’z-o’zidan Markaziy
Osiyo davlatlarining tashqi iqtisodiy va madaniy aloqasini kuchaytirib regondagi
ishlab chiqarish kuchlarini jadal rivojlantirishga xizmat qiladi. Keyingi paytlarda
Markaziy Osiyodagi elektr stansiyalarining yagona tizimiga ulanishi bilan regiondagi
transportning yangi turi - elektron transport vujudga keldi. MODning xalq xo’jaligi
tarmoqlarini rivojlantirishda bu transportning salmog`i tobora ortib boraveradi.
Tayanch so’zlar.
Aholining tabiiy o’sishi, aholi zichligi, shahar va qishloq aholisi. Regionning
tub aholisi, etnik kelib chiqishi. Urbanizasiya darajasi. Aholi joylashuvi.
Turkistondan yetishib chiqqan buyuk allomalar. Saljuqlar davlati. Baqtriya.
Toxariston. Arablarning kelishi. Chingizxon davlati. Amir Temur hukmronligi.
Buxoro amirligi.Qo’qon va Xiva xonliklari. Sobiq Ittifoqning tarkib topishi. Yagona
transport tizimi. Temir yo’l, avtomobil yo’li, quvur va daryo transporti, havo va
elektron transport. Buyuk ipak yo’li. Xalqaro ahamiyatga ega bo’lgan transport
kommunikasiyalari.
6-MAVZU. IQTISODIY RIVOJLANISHNING XUSUSIYATLARI,
REGIONLARNING RIVOJLANISHDAGI FARQLARI. XALQ
XO’JALIGINING YETAKCHI MAJMUALARI.
REJA:
1. MOD xalq xo’jaligining tarkib topishi.
2. MOD sanoati va qishloq xo’jaligi.
3. MOD xalq xo’jaligining yetakchi majmualari.
1. MOD xalq xo’jaligining tarkib topishi.
Markaziy Osiyo davlatlarining xalq xo’jaligi yaqin yaqinlargacha “SSSR
iqtisodiyoti - yagona xalq xo’jalik tizimi”ga moslashtirilgan edi. U har jihatdan
22
Markazga tobe edi va shu “tizim”ga bog`lab tashlangan edi. Buning ma'nosi shu
ediki, ular yuqori (markaz)ning ko’rsatmasi bilan o’zlarida xalq xo’jaligining ayrim
turlarinigina rivojlantirish, ayrim turlarini esa har qancha qulay shart-sharoit bo’lsa
ham rivojlantirmasliklari shart edi. Markaz bu borada aniq gektarni, aniq miqdorni
ham belgilab berardi. Sotsializm va kommunizm quramiz shiori bilan o’tgan o’sha
(1924-1991) yillarda Markaziy Osiyo hududidagi bugungi mustaqil davlatlar
mamlakatning xom ashyo rayoniga aylantirilgan edi. Markaziy Osiyo xalq xo’jaligi
bir tomonlma (faqat xom ashyo yetkazib beradigan tarzda) rivojlangan edi. U Sovet
Ittifoqining yoqilІi (ko’mir, neft, gaz) va metallurgiya sanoati (rangli metall rudalari,
noyob va nodir metallar), qurilish materiallari (tabiiy tosh, marmar) va oziq-ovqat
hamda yengil sanoat xomashyolari (paxta tolasi, tabiiy ipak tolasi, jun tolasi, teri,
don, meva, vino materiallar) yetkazib beruvchi asosiy rayonga aylangan edi.
Markaziy Osiyodagi barcha davlatlar o’z iqtisodiyotini rivojlantirishning
o’ziga xos markazga tobelik xususiyatlariga ega edi. Bu xususiyat “Rossiya
imperiyasi”ning olib borgan siyosati natijasi edi. Markaziy Osiyoda xalq xo’jaligini
rivojlantirish, yurgizish, uning asosiy sohalarida bir tomonlamalikka tayangan edi.
Bugungi Markaziy Osiyo, ya'ni SSSR parchalanib ketgan, uning o’rnida mustaqil
davlatlar vujudga kelgan bir palladagi Markaziy Osiyo iqtisodiyoti yaqin o’tmishning
ushbu asoratidan kutilgan emas va bu asorat uning iqtisodiyotini rivojlantirishda uzoq
vaqtlargacha o’z ta'sirini ko’rsatib turadi.
2. MOD sanoati. Markaziy Osiyo iqtisodiyotida sanoatning ulushi katta. Bu
yerda yoqilg`i-energetika, rangli va qora metallurgiya sanoati, qishloq xo’jaligi
mashinasozligi, qurilish materiallari sanoati, yengil va oziq-ovqat sanoati tarkib
topgan va ularning o’nlarcha yo’nalishlari rivojlantirilgan. O’lka sanoat ishlab
chiqarishda kattagina regional farqlar bor. Masalan, Markaziy Osiyoning hududiy
jihatdan yirik bo’lmish va sanoati ancha rivojlangan regioniQozog`izston davlatida
neft va ko’mir, har xil mashinasozlik, qurilish materiallari sanoati, oziq-ovqat va
yengil sanoat rivojlangan. MODning iqtisodiy jihatdan rivojlangan regioni -
O’zbekistonda yoqilІi-energetika va rangli metallurgiya sanoati, qishloq xo’jaligi va
transport mashinasozligi, kimyo va neftokimyo sanoati, qurilish materiallari va
farfor-oayns sanoati, yengil va oziq-ovqat sanoati tarmoqlari.Qirg`izistonda ko’mir
sanoati tarmoqlari, energetika sanoati, avtomobilsozlik, priborsozlik, oziq-ovqat
sanoati tarmoqlari, Turkmanistonda neft qazib olish va neftni qayta ishlash hamda
gaz sanoati, ximiya sanoati, neft sanoati mashinasozligi ayniqsa rivjlangan.
Markaziy Osiyo davlatlari o’z siyosiy mustaqilliklarini qo’lga kiritishlari bilan
sanoat ishab chiqarishdagi qoloqliklarini bartaraf qilish yo’lini izlamoqda va bu
borada salmoqli ishlar qilmoqda. Mazkur davlatlar oldidagi birinchi galdagi vazifa
iqtisodiy qoloqlikdan chiqish yo’llarini izlab topish, azalda bo’lganidek, o’lkani xom-
ashyo rayonidan sanoatning barcha tur mahsulotlarini murakkab vazifani bajarish
Markaziy Osiyo davlatlaridan oqilona ish yuritishni, MODaro iqtisodiy integratsiyani
rivojlantirib yaxlit iqtisodiyotni barpo qilishni, ilmiy va o’zaro (davlatlararo)
ishonchga tayangan siyosat olib borishni taqozo qiladi.
Endilikda MOD rivojlanishning yangicha poydevorini quymoqdalar. Jumladan,
birinchidan xalq xo’jaligining ko’p sohalarini rivojlantirishda umumiylik (bir-biriga
bog`liqlik) asos qilib olinmoqda. Sanoatni, agrosanoat majmuini, xalqaro transport
kommunikatsiyasini yaratish va transport aloqalarini rivojlantirishda rejalashtirish
23
ishlari umumiy asosda tashkil qilinmoqda. Orol dengizining taqdiri regionda vujudga
kelgan keskin vaziyatni barqarorlashtirish ham MODda umumiylik asosida o’z
yechimini topmoqda. MODning bir-birlari bilan yaqin qo’shnichilik, qon-
qarindoshlikka tayangan diplomatik munosabatlar o’rnatish, iqtisodiy, savdo-sotiq,
texnikaviy, madaniy aloqalarni yo’lga qo’yish, yirik sanoat va yo’l qurilishlarini
amalga oshirishdagi hamkorligi davrimiz taqozosiga aylangan. Ikkinchidan esa,
Markaziy Osiyo davlatlarining jahonning rivojlangan mamlakatlari bilan bevosita
aloqa o’rnatish, ularning texnika vositalaridan, ishbilarmon mutaxassis kadrlaridan
foydalanish MODda iqtisodiyotni rivojlantirishning yangi asoslarga qurilgan muhim
poydevordir.
MOD qishloq xo’jaligi. MOD xalq xo’jaligida qishloq xo’jaligi muhim o’rin
tutadi. Uning yetakchi tarmoqlari o’simlikshunoslikda: paxtachilik va paxta
kompleksi, donchilik (ayniqsa, buІdoy va sholi yetishtirish), mevachilik va
uzumchilik, polizchilik va sabzavotchilik; chorvachilikda: qoramolchilik va
qo’ychilik, yilqichilik va tuyachilik, parrandachilik va baliqchilik.Qishloq xo’jaligida
regional farqlar ham borligi ko’zga tashlanadi. O’zbekiston paxtachilik va
donchilikda,Qozog`izston
dehqonchilikka,
Turkmaniston
va
Tojikiston
paxtachilikka,Qirg`iziston davlati esa mayin tolali jun yetishtirishga o’ta darajada
ixtisoslashgan.
Markaziy Osiyo qishloq xo’jaligi ham bir tomondan tarmoq tuzilishini
o’zgartirmoqda, ikkinchi tomondan esa agrosanoat integrasiyasi negizida rivojlanish
yo’liga o’tmoqda. Endilikda Markaziy Osiyoning ko’pgina davlatlarga xos bo’lgan
jarayon paxta “yakkahokimligi”ga barham berish, paxtadan bo’shagan yerlarga donli
ekinlar ekish va shu bilan birga mahalliy xalqning don va don mahsulotlariga bo’lgan
ehtiyojini qondirishdan iborat. Meva va uzum yetishtirish doirasi ham
kengaytirilmoqda. Chorvachilik ham turk xalqlari ehtiyojidan kelib chiqib jiddiy
o’zgarishlar qilinmoqda. Jumladan, barcha davlatlarda cho’chqachilik tugatilib, uning
o’rniga qo’ychilik rivojlantirilmoqda. Yaylov chorvachiligining doirasi toraymoqda,
chorva mollarini qo’lda boqishga e'tibor qaratilmoqda.
Јishloq xo’jaligi xom ashyosi rayoni bo’lmagan ushbu region qishloq xo’jalik
mahsulotlarining xomashyo tarzida boshqa regionlarga chiqarishga chek qo’yilmoqda
va ularni joy-joyida sanoat usulida qayta ishlash avj olmoqda. Shu asosda MOD
agrosanoat majmui izchillik bilan rivojlanib boryapti. Iqtisodiyotda bunday ish tizimi
ham region xalq xo’jaligida umumiylikni ta'minlamoqda. Markaziy Osiyoning
alohida olingan davlatlari agrosanoat majmui mahsulotlari yetishtirish, ishlab
chiqarish va xarid qilish bo’yicha keng hamkorlik qilmoqda. Masalan, yaqin
kelajakda Qozog`izston davlati MOD xalqlarining don va don mahsulotlariga,
O’zbekiston va Tojikiston qozoq xalqining ho’l meva va uzum mahsulotlariga
bo’lgan ehtiyojini qondirishga xizmat qiladi. Turkmaniston turkiy xalqlarning sitrus
mevalariga,Qirg`iziston shakar-qand va mayin tolali jun mahsulotlariga bo’lgan
ehtiyojini qondirishga xizmat qiladi. Shu tarzda Markaziy Osiyo iqtisodiyotida
umumiylik boshlanadi, aste-sekin yagona xalq xo’jalik tizimi - MODaro yaxlit
iqtisodiyoti qaror topadi. Iqtisodiy taraqqiyotdagi bu tizimning bosh yo’nalishi biron
bir markazning, biron-bir alohida olingan xalqning manfaatiga emas, balki turkiy
xalqlarning mushtarak manfaatlariga xizmat qiladi.
Dostları ilə paylaş: |