Tilshunoslikda til va nutq dialektikasi

Psixik material. Bu so’z, morfema va fonemalarning xotiradagi obrazi 
(qiyofasi). 
Moddiy material. Bu nutq yaratish chog’ida belgili tovush qobig’iga ega 
bo’lgan, aniq talaffuz qilinayotgan so’zlar, morfemalar va tovushlardir. 
Demak, real, ya’ni mavjud jonli nutqning til birliklaridan tashkil topishi isbot 
talab qilmaydigan haqiqatdir. Qiyoslang: Bizning davrimiz bozor iqtisodiyotiga o’tish 
davridir, gapi real nutq bo’lib, u tovush materiyasiga ega bo’lgan real til birliklaridan 
tashkil topadi. Aniqrog’i, ushbu gap: biz, ning, davr, i, miz, bozor, iqtisod, i, yot, i, 
ga, o’t, ish, davr, i, dir kabi aniq til birliklaridan so’z (leksema) va affiksal 
morfemalardan tarkib topgan. Demak, ayni gapni qayd etilgan til birliklariga so’z 
(leksema) va affiksal morfemalarga ajratish, aslida, uni real til birliklariga ajratish 
demakdir. «Ammo ajratishdan hosil bo’lgan har bir element o’sha nutq o’tib 
ketganidan keyin o’z material qobig’ini yo’qotib, ma’lum obrazlar sifatida doimiy 
ravishda xotirada saqlanadi. Xotiradagi bu elementlar endi moddiy hodisa bo’lmay, 
psixik hodisadir. Psixik hodisadan esa lozim bo’lganida nutq a’zolarining faoliyati 
tufayli yana moddiy hodisa hosil qilish mumkin» 
Ma’lum bo’ldiki, psixik hodisa bilan real nutq orasidagi oraliq hodisa xotiradagi 
real til elementlarining, til birliklarining nutq tuzish vaqtida talaffuz orqali ro’yobga 
chiqariladigan real ekvivalentlaridir. 
Demak, xotiradagi til elementlarining obrazlari nutq faoliyati vaqtida real til 
elementlariga aylanadi. Zotan, real elementlar aslida birlamchi bo’lib, ularning 
ongdagi (xotiradagi) obrazlari ikkilamchidir va ular real elementlar tufayli hosil 
bo’ladi. 
Til «tashqi» jihatdan ham moddiy, ham psixik hodisa. Uning moddiyligi tovush 
materiyasi bo’lsa, psixik hodisaligi xotirada saqlanish xususiyatidir. Tilning ijtimoiy 
vazifasi moddiylikda ko’rinadi. Tildagi moddiylik so’z, so’z birikmasi va 
"Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842
December 2021 / Volume 2 Issue 12
www.openscience.uz
637

---

morfemalarning tovush materiyasiga o’ralganligida namoyon bo’ladi. Xuddi shu 
xususiyat tildan ijtimoiy maqsadda foydalanish imkoniyatini beradi. 
Ma’lum bo’ldiki, tildan fikr almashuv kommunikatsiya maqsadida foydalanish 
jarayoni nutqdir. Hozirgi vaqtda nutqning til materiali orqali aloqa qilish jarayoni 
ekanligi tajriba yo’li bilan ham isbotlangan. Masalan, psixolog V.A.Artemov 
«Eksperimental - fonetik va eksperimental - psixologik tadqiqotlar nutqning til orqali 
aloqa qilish jarayoni ekanligiga bizni ishontirmoqda. Hozirda ko’pchilik psixologlar, 
stilist va tilshunoslar ushbu fikrga kelishgan». Demak, til nutq orqali, nutq esa til 
materiali orqali amalga oshadi. 
Akademik I.P.Pavlov tomonidan ikkilamchi signallar sistemasi deb nom olgan 
tilning nutq bilan chambarchas bog’liqligini yana shundan ham bilish mumkinki, har 
bir til tarixiy taraqqiyot davomida, odamlarning nutq vositasi bilan aloqa bog’lash 
jarayonida vujudga keladi. 
Til va nutq o’rtasidagi bog’liqlik, o’zaro aloqadorlik yana quyidagilardan ham 
ma’lum bo’ladi. Til nutq asosida tashkil topadi va nutq orqali reallashadi. Til bir 
vaqtning o’zida ham asos, ham nutq mahsuli. Til aloqa uchun material bersa, nutq 
shu materialdan fikr shakllantirishdir. F. de Sossyur aytganidek, til bizga nutq 
tushunarli bo’lishi uchun zarur bo’lsa, nutq esa tilning taraqqiyoti, yashashi, 
shakllanishi uchun zarur. Tarixiy jihatdan nutq faktlari tildan oldin keladi. Shu 
o’rinda proffessor. B.A.Serebrennikovning fikrini ham keltirish maqsadga to’la 
muvofiqdir. U ta’kidlaganidek « Til nutq jarayonida foydalaniladi. Har bir nutq 
faoliyatida til elementlari ishtirok etadi. Agar til sistem xarakterga ega bo’lsa, nutq 
ham til elementlari asosida namoyon bo’lgandan keyin sistem xarakterga ega 
bo’ladi». 
Bizningcha ham nutq sistemadir, sistem xarakterga egadir. Ammo u tilga 
nisbatan ikkinchi darajali sistema bo’lib, til sistemasiga asoslanadi, undan imkoniyat 
sifatida foydalanadi. Til sistemasi asosida nutqiy sistema, nutq faoliyati, fikrni 
ifodalash sistemasi yuzaga keladi. Shuningdek, nutq (nutqiy faoliyat) fikrni ifodalash 
jarayoni ekan, ayni jarayonda ishtirok etuvchi birliklar o’zaro mantiqiy, zaruriy 
munosabatga kirishib, bir butunlikni sistemani, masalan, nutqni, gapni hosil qiladi. 
Qolaversa, nutqdagi - fikr ifodalash jarayonidagi so’z ham, so’z birikmasi ham, gap 
ham, matn ham o’ziga xos mikro va makrosistemalardir. 
Tilning yashashi, mavjudligi, taraqqiyoti nutq orqali bo’ladi. Masalan, men o’z 
nutqimda o’zbek tilidan foydalanib gapiryapman, demak, bu o’zbek tilining 
mavjudligi, uning yashayotganligidir. Ko’rinadiki, tilning har bir aniq ko’rinishi real 
nutqdir, nutq faoliyatidir. Jonli nutq yoki real nutq bu tilning mavjudligi, uning faol 
harakatidir. Til inson xotirasida mavjud lisoniy (lingvistik) birliklardan va 
qoidalardan iborat xazinadir. Nutq esa ushbu birliklarning muayyan qoidalar 
asosidagi faol harakati, muayyan ijtimoiy vazifa bajarishi, ya’ni nutq jarayondir, 
"Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842
December 2021 / Volume 2 Issue 12
www.openscience.uz
638

---

amaliyotdir. Til ham, nutq ham ijtimoiy hodisadir. Ijtimoiy xarakterga ega bo’lgan til 
va nutq biri ikkinchisi orqali amalga oshadi, ya’ni til nutq orqali, nutq esa til orqali 
voqelashadi, namoyon bo’ladi. Til va nutq o’zaro aloqador, bir-biri bilan bog’liq, biri 
ikkinchisiz mavjud bo’lmaydigan, ammo bir-biridan farqi bo’lgan ijtimoiy 
hodisalardir. Demak, til va nutq o’zaro bog’liq bo’lgani bilan aynan bir xil narsa 
emas. Psixolog P.I.Ivanov: «Biz biror kishiga: siz qaysi tilda (yoki tillarda) 
gaplashasiz deb savol berganimizda, biz shu kishining nutqi, gapi bilan uning o’z 
nutqida qanday til (yoki tillar)dan foydalanishini aniq bilamiz», deydi. 
Har bir kishining o’z nutqi bor va nutqida bir yoki bir necha tildan foydalanib 
gapiradi. Shu bilan birgalikda har bir kishining nutqi uning yoshiga, bilimiga, 
umumiy ma’naviy-madaniy saviyasiga qarab, o’ziga xos xususiyatlarga ega bo’ladi. 
Bundan esa nutqning individual hodisa ekanligi kelib chiqadi. Lekin biz yuqorida til 
ham, nutq ham ijtimoiy hodisa degan edik. Gap shundaki, nutq haqiqatan ham 
individual. 
Nutq individual o’zining bajarilishiga, sodir bo’lishiga ko’ra, ya’ni u individ, 
alohida kishi tomonidan amalga oshadi. Ammo o’zining vazifasiga ko’ra esa nutq 
ijtimoiydir. 
Demak, nutq individual deganda, uning individ alohida shaxs tomonidan amalga 
oshirilishi, bajarilishi ko’zda tutilsa, nutq ijtimoiy deganda, uning ahamiyati, vazifasi, 
ommaviyligi tushuniladi. 
Ijtimoiy ahamiyatga ega bo’lgan tilni ham ma’lum ma’noda individual deyish 
mumkin. Chunki til materiali (elementlari, birliklari) psixikada, xotiramizda mavjud. 
Shuning uchun ham S.Usmonov: «Til elementlari jamiyat a’zolarining xotirasida 
mavjud», deydi. 
Demak, til individual nutq shaklida faoliyat ko’rsatadi. Til va nutq ham ijtimoiy, 
ham individual. Tiddagi ijtimoiylik nutq orqali namoyon bo’ladi. «Tildagi ijtimoiylik 
yashirin, ichki hodisa bo’lsa, nutqdagi ijtimoiylik tashqi, real hodisadir». 
Til mavhumdir, nutq esa aniqdir, ya’ni nutqni eshitamiz, akustik qabul qilamiz 
va ko’ramiz (matnda). Nutq doimo aniq bo’lib, muayyan o’rinda (joyda) va muayyan 
vaqtda yuz beradi. Nutq so’zlovchining, tinglovchining va predmetning fikr 
yuritilayotgan predmetning mavjud bo’lishini talab qiladi. Nutq akti hamma vaqt 
ijodiy akt. Chunki har bir kishi o’z fikrini muayyan shakl so’z, nutq orqali 
ifodalayotganida o’zining bilimiga, lug’at xazinasiga, hayot tajribasi va madaniy 
saviyasiga suyanadi. Nutq harakatchan, dinamik, jonli bo’lsa, til statik, stabildir. Nutq 
alohida shaxsga, individga bog’liq. Til esa alohida shaxsga, individga bog’liq emas. 
Tilning ijodkori, yaratuvchisi xalq. A.A.Potebnya aytganidek, til xalqning 
mahsulidir. Nutqning esa ijodkori individdir, insondir. Nutq baland va past, tez yoki 
sekin, uzun yoki qisqa, mimikali yoki mimikasiz, qo’l harakati bilan (jest) yoki qo’l 
"Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842
December 2021 / Volume 2 Issue 12
www.openscience.uz
639

---

harakatisiz, aniq yoki noaniq bo’lishi mumkin, tilga bunday ta’rif-tavsif to’g’ri 
kelmaydi. 
Nutq ham monologik, ham dialogik bo’la oladi. Til esa monologik ham, dialogik 
ham bo’la olmaydi. Til - aloqa quroli, nutq - aloqa usuli. Til imkoniyat, nutq voqelik, 
ta’sirchanlik. Til umumiylik, nutq xususiylik, alohidalik. Nutq kelib chiqishiga ko’ra 
birlamchi, ya’ni oldin nutq -nutq tovushlari paydo bo’lgan, til esa ikkilamchi, nutq 
asosida shakllangan, tashkil topgan. Til taxlil qilish yo’li orqali, nutq esa qabul qilish 
va tushunish orqali bilinadi. Tilning hayoti uzoq, xalqlaring hayoti bilan bog’liq, 
nutqning hayoti esa qisqa, ya’ni aytilgan vaqtdagina mavjud. 
Tilning alohida vazifasi bo’lgan nutq psixologiya, tilshunoslik (uslubshunoslik, 
nutq madaniyati va boshq.), fiziologiya (nutq apparatining tuzilishini o’rganadi), 
informatsiya nazariyasi va boshqa fanlar tomonidan tekshiriladi. Til - tilshunoslik, 
falsafa, mantiq, tarix, semiotika va boshqa fanlar tomonidan o’rganiladi. 
Demak, jonli nutq, nutq faoliyati tilning mavjudlik va taraqqiy qilish shaklidir. 
Tilni nutq faoliyatida kuzatganimizdagina uning ijtimoiy-amaliy vazifa bajarish 
mexanizmini ochib berish mumkin. Nutq faoliyatidagina til va nutqning o’zaro 
ta’siri, bog’likligi, aloqasi amalga oshadi. 
Til va nutq orasidagi dialektik munosabat shundaki, nutq faoliyati natijasida 
nutq shakllanadi. Nutq esa til birliklaridan tuziladi va til birliklariga ajralib ketadi. Til 
birliklari yana nutq faoliyati - faolligi uchun xizmat qiladi.