Tuychiyeva Ravshanoy Quchqarxojayevna
I BOB. ADABIYOTDA AN‟ANA VA NOVATORLIK MASALASI
Yüklə 248,35 Kb.
|
|
I BOB. ADABIYOTDA AN‟ANA VA NOVATORLIK MASALASI
1-Fasl. XX asr hikoyalarida an‟ana va o„ziga xoslik Badiiy adabiyot ijtimoiy ong shakli sifatida tarixiy taraqqiyot qonuniyatlariga bo„ysunadi. Jamiyatda yuz bergan moddiy o„zgarishlar badiiy adabiyotda ham o„zgarishlarni keltirib chiqaradi. San‟at va adabiyotdagi o„zgarishlar birdan bo„lmaydi. Adabiyotdagi rivojlanish evolyutsion tarzda sodir bo„ladi. Har bir davr san‟ati o„zidan oldingi san‟at bilan bog‟liq bo„lib, takomillashib, rivojlanib boradi. Bir xalq adabiyoti ikkinchi xalq adabiyotiga ta‟sir etadi. Bundan esa vorislik qonuni kelib chiqadi. An‟ana va novatorlik masalasi vorislik qonuniyatining namoyon bo„lishidir. An‟ana o„tmish adabiyotidan qolgan eng yaxshi g‟oyaviy-badiiy boyliklarni keyingi davr adabiyoti tomonidan munosib tarzda rivojlantirilishidir. O„tmish adabiyoti yoki boshqa xalqlar adabiyotlarining eng yaxshi yutuqlari adabiy an‟ana bo„ladi. Masalan, Navoiy o„z asarlarida insonparvarlik, qahramonlik, xalqlar do„stligi, zulm va razolatga nafrat g‟oyalarini olg‟a surgan. Ana shu g‟oyalar keyingi yozuvchilar tomonidan rivojlantirildi yoki Abdulla Qodiriy Valter Skott hamda Jo„rji Zaydon ijodidagi roman shaklini olib, shu asosda butunlay yangi o„zbek milliy romanini yaratdi. Erkin Vohidov esa mumtoz adabiyotdagi g‟azal janrini yangicha ruh va mazmun bilan rivojlantirdi. An‟ana quyidagicha bo„ladi: - G‟oyaviy an‟ana. Bu Navoiydagi singari insonparvarlik, qahramonlik g‟oyalari va motivlarining rivojlanishidir. - Tiplar an‟anasi. Obraz yaratish an‟analarining keyingilar tomonidan qabul qilinib rivojlantirishidir. Farhod – Azizxon – Evklion, Gobsek – Qori Ishkamba ana shu tiplar an‟anasining namunasidir. - Formal an‟analar. Shunisi muhimki, g‟oyaviy an‟analar dunyoqarashi bir-biriga yaqin yozuvchilar tomonidan rivojlantiriladi. Formal an‟analar esa dunyoqarashi turlicha bo„lgan yozuvchilar tomonidan ham rivojlantirilishi 10
mumkin. Chunki badiiy shakl dunyoqarashga betaraf bo„ladi. Lekin har bir yozuvchi mavjud shaklni o„zining dunyoqarashidan kelib chiqib bo„ysundirishi mumkin. Demak, formal an‟ana bu oldingilardan meros qolib, keyingi yozuvchilar tomonidan rivojlantirilayotgan janrlar, tasvir vositalari, vazn hamda qofiyalardir. Badiiy shakl sohasidagi an‟analar quyidagicha davom ettiriladi: Mavjud janr shakllarini rivojlantirish;
Masalan: poema, roman, g‟azal. Eski shakllarni “tiriltirish”; Har bir yozuvchi o„zidan oldingilarning tajribasiga suyanib, biror yangi fikr aytishga harakat qiladi, ularning g‟oyalarini rivojlantiradi. Har qanday yangi asar oldingisiga qaraganda olg‟a qo„yilgan qadam bo„ladi. Oldingi asar darajasiga ko„tarila olmagan, taqlidiy asarlar bundan mustasno. Keyinroq yaratilgan asarni yangilik darajasi turlicha bo„ladi. O„tmish adabiy an‟anasidan foydalanib yaratilgan yangilik novatorlikdir. Har bir asarda ham novatorlik belgilari bo„ladi, har bir yozuvchi u yoki bu darajada novatordir. Lekin har qanday asar ham, har bir yozuvchi ham to„la ma‟noda novator bo„lavermaydi. Haqiqiy novator sifatida Hamza o„zbek adabiyotida mavjud bo„lmagan drama janrini, Abdulla Qodiriy roman janrini olib kirdi va yuksak darajaga ko„tardi. Abdulla Qahhor yaratgan Qalandarov obrazi ham yuksak mahorat bilan yaratilgan yangilikdir. Lekin har qanday kutilmagan va oldingi asarlarda uchramaydigan adabiy hodisa novatorlik bo„lavermaydi. Novatorlik haqiqiy va soxta bo„lib, haqiqiy novatorlik o„tmish adabiy an‟analariga asoslanib, adabiyotda yangilik yaratishdir. Ba‟zan novatorlik eskirgan formalarni qayta “tiriltirish”ida ham namoyon bo„lishi mumkin. Soxta novatorlik esa yo„q joydan yangilik yaratishga urinish natijasidir. Bu holda yozuvchi o„tmish adabiy an‟analarini mensimay, hech biriga o„xshamaydigan yangilik yaratib, hammani qoyil qoldirmoqchi bo„ladi. Natijada u muvaffaqiyatga erisha olmaydi. 11
Bugungi kunda o„zbek adabiyotidagi badiiy yangilanishlar, shakliy- mundarijaviy izlanishlar mustaqillikning qo„lga kiritilishi tufayli milliy tafakkurda paydo bo„lgan o„zgarishlar bilan bog‟liq. Darhaqiqat, istiqlol yillari o„zbek she‟riyatida falsafiy-intellektual ohang ancha kuchaydi. Nasrda inson ruhiyatini, ehtiros, his-tuyg‟ularning keng silsilasini turfa ziddiyatli bo„yoqlarda aks ettirish, odamzod shuurini band etgan muammolarni butun murakkabligi bilan suvratlantirish, shaxsning yuksak milliy-umuminsoniy mohiyatini ekspressiv tarzda ochib berishga intilish yetakchi yo„nalishga aylandi. Ijtimoiy ongda yuzaga kelgan o„zgarishlar ifodasi sifatida ko„ngil dunyosining teran qatlamlariga kirib borish, o„zgarayotgan ma‟naviy olamni idrok etishning yangicha shakl-tamoyillarini kashf etish uslubiy-shakliy izlanishlar tabiati hamda ko„lamini belgilab bera boshladi. Ijod, e‟tiqod va so„zga munosabat tubdan yangilandi. Ma‟lumki, har bir davr o„z aqidalari, dunyoqarashi, estetik qadriyatlarini ilgari suradi. Mavjud ijtimoiy-psixologik vaziyat, nazariy asos badiiy tizimga ham ta‟sir ko„rsatadi. Tabiiyki, milliy ma‟naviyat jarayonini shakllantirishda ruhiy munosabatlarning ham shaxsiy, ham ijtimoiy mohiyatini poetik tadqiq etish, an‟anaviy va zamonaviy badiiy tamoyillarning uzviy aloqadorligi tajribalarini umumlashtirish, publitsistik-falsafiy tasvir ko„lamini kengaytirish, turfa badiiy shakllarni uslubiy-mazmuniy izlanishlar bilan boyitish muhim ahamiyat kasb etadi. Modomiki, mohiyatni yangilab turishga yo„naltirilgan adabiyot jamiyat belgilab bergan mezonlarga tayangan holda rivojlanar ekan, ongning tadrijiy takomili poetik tafakkur usul va vositalari, ifoda va tasvir imkoniyatlarini ham tabiiy ravishda o„zgartirib yuboradi. Demak, o„z san‟atining spetsifik xususiyatlarini aniqlab olishda ichki – badiiy-psixologik omillar bilan bir qatorda, tashqi – ijtimoiy-falsafiy fikr taraqqiyotini ham hisobga olish lozim. Qadim zamonlarda Sharq mumtoz adabiyoti uzoq an‟analar ta‟sirida shakllandi. Adabiyot qadim zamonlarda og‟zaki, keyin esa og‟zaki va yozma rivojlanib keldi. Falsafa, axloq, huquq, tarix, psixologiya kabi fanlarda 12
bo„lganidek, badiiy adabiyotda ham asosiy obyekt inson va insonning ichki hamda tashqi dunyosi, taqdiri, hayoti va kurashidir. Ammo uzoq tarixga ega bo„lgan adabiyotda inson obrazi turli davrlarda turlicha tasvirlangan. Qadimgi davrlarda adabiyotda bevosita insonlarni, ularning o„zaro munosabatlarini tasvirlashdan ko„ra, asosan tabiatni – kun va tunni, quyosh, oy va yulduzlarni, o„simliklar va hayvonlarni, aniqrog‟i insonning tabiat hodisalariga munosabatini tasvirlash markaziy o„rinni egallagan. Chunki u davrlarda inson tabiat hodisalarini ilohiy kuch – qudratning zohir bo„lishi deb tushungan. Masalan, qadimgi hind adabiyotida o„simliklar, ilonlar, fillar, mollar asosiy obraz sifatida ilohiylashtirilib tasvirlangan. Yoki turkiy xalqlar adabiy yodgorliklarini o„z ichiga olgan “Devonu lug‟atit turk” kitobidagi she‟rlarning ko„pchiligida, shuningdek, yil fasllari munozarasi, qish bilan yozning “olishuvi” keng tasvirlangan. Yozning qish ustidan g‟alabasi katta shodiyona sifatida ko„rsatilgan. Ana shu faktlarga asoslangan holda qadim zamonlarda adabiyotning tasvir obyekti inson emas, tabiat hodisalari bo„lgan deb xulosa chiqarish to„g‟ri bo„lmaydi, albatta. Bu faktlar qadimgi davr adabiyotida insonning tabiatni dualistik tarzda tushunish, tabiat hodisalariga munosabati asosiy tasvir obyekti bo„lgan, deb xulosa chiqarish imkonini beradi. Adabiyotda qadim zamonlarda tabiatni ilohiylashtirib tasvirlash birinchi planda turgan bo„lsa, keyinchalik insonnni ilohiylashtirib tasvirlash oldingi planga chiqdi. Bu hol qadimgi Yunon adabiyotida – Gomerning “Iliada”, “Odisseya” dostonlarida, Esxel, Sofokl, Evripidning tragediyalarida asosiy tendensiyaga aylandi. Undan keyin esa adabiyotda insonni tabiat va jamiyatga munosabatini romantik umumlashmalar tarzida tasvirlash kuchaydi. Shuning uchun ham adabiyotda har xil qahramonlik eposlari vujudga kela boshladi. Jasurlik, kuch, bahodirlikning, donishmandlikning umumlashma timsoli bo„lgan obrazlar yaratish mayli kuchaydi. Fransiyada “Roland haqida qo„shiq ”, Germaniyada “Nibelunglar haqida qo„shiq”, Rossiyada “Igor polki jangnomasi” kabi eposlar paydo bo„lganligi ana 13
shundan dalolat beradi. Hind adabiyotida “Ramayana”, fors adabiyotida “Shohnoma” (Firdavsiy), o„zbek adabiyotida “Farhod va Shirin”, “Saddi Iskandariy” (Navoiy), “Alpomish” kabi dostonlar ham insonni romantik umumlashmalar vositasida ulug‟lash tendensiyasining Sharq adabiyotidagi prinsiplari asosida yaratilgan. Uyg‟onish davri adabiyoti so„z san‟ati taraqqiyotning yangi bosqichini tashkil etadi. Chunki Dante, Bokachcho, Rable, Shekspir, Servantes ijodida umumlashtirish inson shaxsini har taraflama tasvirlash, hayotni, voqelikni keng planda ko„rsatish kabi mukammallik kasb etadi. Shunday qilib, insonni, uning xarakterini, ichki va tashqi dunyosini, umid va intilishlarini, hayoti va kurashini tasvirlash jahon adabiyotida asta-sekin rivojlanib bordi. Bu taraqqiyot A.S.Pushkin, N.V.Gogol, F.M.Dostoyevskiy, L.M.Tolstoy, A.P.Chexov tomonidan yaratilgan rus romantik adabiyotida yanada yorqinroq ko„rindi va yangi bosqichga ko„tarildi. O„zbek adabiyoti hind, fors, arab adabiyoti, keyinchalik esa rus va u orqali XX asr boshida jahon adabiyoti an‟analariga yondashib rivojlandi. Shuningdek, qadimgi tarixga ega adabiyotlar o„ziga xos xususiyatlarni yuzaga chiqardi. XX asr boshlarida adabiyot o„zbek xalq og‟zaki ijodi va mumtoz adabiyotimiz an‟analari ta‟sirida rivojlandi. Folklor ta‟sirida yangi davr o„zbek adabiyoti yuzaga keldi. Uning an‟analarini o„ziga xos tarzda rivojlantirdi. Folklorga xos soddalik she‟riyatining barmoqda ekani yangi o„zbek she‟riyatining ana shu vaznda yaratilishiga ma‟lum darajada asos bo„ldi. Yangi o„zbek adabiyotining shakllanishida “Alpomish” dostonining ham o„ziga xos o„rni bor. Yangi o„zbek adabiyoti rivojida jahon so„z san‟atining hissasi ham salmoqli. Ayniqsa, rus tili orqali qilingan tarjimalar (Bayron, Gyote kabi ijodkorlar Y.Lermontov, A.Pushkin asarlaridan qilingan tarjimalar) XX asr she‟riyatining shakllanishida muhim o„rin tutdi. Ammo o„zbek adabiyoti ushbu ijodkorlar asarlariga o„z vaqtida ta‟sir ham ko„rsatgan. XX asr she‟riyatining shakllanishi, keyingi avlod shoirlarining yetishib chiqishida Abdulhamid Cho„lpon ijodining alohida o„rni bor. Cho„lpon Robindranat Tagor haqidagi maqolalarida 14
adabiyotning jamiyat hayotidagi o„rni, Robindranat Tagorni jahon adabiyotidagi mavqeini alohida ta‟kidlaydi. Cho„lpon ijodi Sharq va G‟arb adabiyotini o„ziga xos bog‟lovchi ko„prik vazifasini bajardi. Abdulla Qodiriy esa o„zbek romanchilik maktabini boshlab berdi. U jahondagi hind, nemis, fransuz, rus romanchilik maktabidan keyin beshinchi- o„zbek romanchilik maktabiga asos soldi (Bertels iborasi). Abdulla Qodiriy arab romanchiligi an‟analaridan foydalandi. Bu borada Jo„rji Zaydon, Ferdenand Dyushen an‟analarini davom ettirdi. XX asr boshlarida Fitrat she‟riyat, proza va dramaturgiya sohalarida ulkan muvaffaqiyatlarga erishdi. U Shekspir tragediyalariga xos jihatlarni o„rgandi va ushbu janrning go„zal namunalarini yaratdi. Yangi o„zbek adabiyotining novatorlik belgilari, avvalo, she‟riyat, proza, dramaturgiyaning ifoda usullari va vositalaridagi o„ziga xoslikda ko„rinadi. Realistik proza shakllandi. Barmoq vazni she‟riyatda yetakchi bo„lib qoldi. Shuningdek, davrning tezkor voqeliklarini aks ettiruvchi aruz, sarbast, erkin vaznning go„zal namunalari yaratildi. An‟ana va novatorlik muammosi o„zbek adabiyotshunosligida o„ziga xos talqinlarni topdi. Izzat Sulton, Umarali Normatov, Sobir Mirvaliyev, Matyoqub Qo„shjonov, Bahodir Sarimsoqov, Homil Yoqubov kabi qator adabiyotshunoslar asarlarida bu masala atroflicha yoritildi. Adabiyotshunoslikka oid eng so„nggi lug‟atlarda adabiy an‟anaga “o„tmish adabiyoti to„plagan ijodiy tajribalar qaymog‟i, davrlar o„tishi bilan ahamiyati va dolzarbligini yo„qotmagan, boqiy qadriyatga aylanib, avloddan-avlodga o„tib kelayotgan qismi” 10 ,- deya ta‟rif beriladi. Demak, adabiy an‟ana doirasiga o„tmish adabiyoti erishgan yutuqlar, to„plagan tajribalarning hammasi ham emas, balki uning muayyan davr ijodkorlari tomonidan dolzarb deb topilgan, boqiy qadriyat sifatida baholangan va o„z ijodiy faoliyatlarida namuna deb hisoblagan qismigina kiradi. Har bir avlod o„tmish adabiyotiga saylab, saralab munosabatda bo„ladi, unga faol ijodiy yondashadi, salaflar tajribasini o„z davri qo„ygan badiiy- estetik vazifalarni bajarishga xizmat qildiradi. Shunga ko„ra, adabiy an‟ana va 10 Quronov D., Mamajonov Z., Sheraliyeva M. Adabiyotshunoslik lug‟ati. –T.: “Akademnashr”, 2010, 12-bet 15
yangilik hamqadamligi qonuniy hodisa bo„lib, bu ikkisi dialektik aloqadagi birlikni tashkil etadi va adabiyot taraqqiyotining muhim ichki omiliga aylanadi. Har bir davr o„zidan oldingi davr adabiyotida mavjud eng yaxshi jihatlarni o„ziga singdiradi va o„zidan nimadir qo„shishga intiladi, shu asosda taraqqiyot jarayonining uzluksizligi ta‟minlanadi. Adabiyotdagi vorisiylik, adabiy an‟analarga sodiqlik milliy adabiyotdagi o„ziga xoslik, milliy qiyofani yo„qotmaslik kafolatidir. Tabiiyki, boy adabiy an‟anaga tayangan adabiyotning rivojlanish imkoniyatlari boshqalarga nisbatan yuqori bo„ladi. Masalan, xalqimizning boy adabiy-madaniy an‟analari XX asr boshlarida kuzatilgan yangi o„zbek adabiyotining shakllanish jarayoni tez kechishini ta‟minladi. Adabiyotimiz juda qisqa fursat ichida jahon adabiyotidagi yutuqlarning ko„pini ijodiy o„zlashtirib, tadrijiy boyib bordi. Aytaylik, roman G‟arb adabiyotiga xos janr ekanligi, uning o„zbek adabiyotida o„zlashishi 20-yillarga to„g‟ri kelishi ma‟lum. Biroq g‟arbona shakl adabiyotimizni boyitdigina emas, balki adabiy an‟analarimiz zaminida uning o„zi ham boyidi – o„zbek romanchiligi dunyoga keldi. “Milliy romanchiligimizning ilk namunasi bo„lmish “O„tgan kunlar”dan boshlab “Otamdan qolgan dalalar”gacha bo„lgan namunalarida ming yilliklar bilan o„lchanadigan adabiy-madaniy an‟analarimiz izlari bor, shu tufayli ham u o„zining qiyofasiga ega “o„zbek romani”dir”. 11 Adabiy an‟ana hamisha novatorlik, adabiy yangilik, adabiy o„ziga xoslik tushunchalari bilan yonma-yon qo„llanadi. Novatorlik lotincha “novator” so„zlaridan olingan bo„lib, yangilovchi, yangilanuvchi demakdir. U adabiy jarayon bilan bog‟liq kategoriya, adabiy jarayonda an‟ana bilan har vaqt dialektik aloqada mavjud bo„lgan hodisa, adabiyot taraqqiyotining muhim ichki omili, badiiy tafakkur rivojiga sezilarli ta‟sir o„tkazib, keyinchalik an‟anaga aylanuvchi muhim badiiy-estetik yangilik hisoblanadi. Adabiy an‟anaga saylab va tanqidiy munosabatda bo„lolgan, o„z davrining badiiy-estetik ehtiyojlarini teran his etolgan ijodkorgina yangilik yaratishga qobil bo„la oladi. Unutmaslik kerakki, davrning badiiy-estetik talab-ehtiyojlarini shu davrda qalam tebratgan ijodkorlarning bari 11 Quronov D., Mamajonov Z., Sheraliyeva M. Adabiyotshunoslik lug‟ati. –T.: “Akademnashr”, 2010, 13-bet 16
ham his etadi, shu ma‟noda, talantli ijodkorlarning hammasiga ham muayyan darajadagi novatorlik mavjud. Ayni chog‟da, novatorlik xususiyatlari davrning yirik san‟atkorlari ijodida mukammal ifodasini topadi. Adabiy an‟analar asosida takomillashib borayotgan Ulug„bek Hamdam ijodining mavzu ko„lami u qadar keng va xilma-xil bo„lmasa-da, unda har qanday vaziyatda, tuzumda ham insonni har tomonlama aniq tasvirlash tamoyili yetakchi o„rin tutadi. Tasavvuf ta‟limotidagi komil insonni emas, aksincha, real hayotda zamon va makonda yashab kelayotgan, his-tuyg„ulari, dunyoqarashi, ma‟naviy- ruhiy olamining o„ziga xos tomonlari mavjud bo„lgan inson obrazini yaratish muallif ijodining bosh konsepsiyasidir. Xulosa o„rnida aytish mumkinki, adabiyot taraqqiyotida adabiy an‟ana va novatorlik masalasi ko„p asrlik tarixga ega dolzarb muammodir. Bu boradagi tadqiqotlar ijodkor uslubi, davr adabiyoti tavsifida juda muhim. Ijodi tadqiq etilayotgan Ulug„bek Hamdam o„zbek adabiyotida bayon uslubi, obraz yaratish mahorati, asar kompozitsiyasi va asar poetikasi yuzasidan adabiy an‟analarni munosib davom ettirish barobarida bir qator uslubiy yangilanishlarni ham amalga oshirdi. Shitob bilan yangilanib borayotgan adabiyotda an‟anaviylik asosida ham barcha adabiyot ahlini befarq qoldirmaydigan asar yaratish mumkinligini qator hikoyalari va romanlari misolida isbotladi. Yüklə 248,35 Kb. Dostları ilə paylaş:
|