Узбекистон республикаси кишлок ва сув хужалиги вазирлиги
Yüklə 1,68 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Yer hisobining turlari. Yer hisobi ishlari o‘z vazifasiga, mazmuniga va
o‘tkazish xususiyatiga qarab davlat yer kadastri kabi asosiy birlamchi va joriy (kundalik) turlarga bo‘linadi. Bu hisob turlari o‘zaro bog‘liqdir hamda yagona yer hisobi jarayonining ma’lum bosqichlarini o‘zlarida namoyon qiladi. Asosiy yer hisobining vazifalariga quyidagilar kiradi: - hisob qilinadigan hudud uchun barcha mavjud plan-xarita materiallarini olish, bir tizimga keltirish va tahlil qilish; - zarur bo‘lgan birlamchi ma’lumotlar va plan-xarita materiallarini olish maqsadida tasvirga olish hamda kuzatuv bo‘yicha dala qidiruv ishlarini o‘tkazish; - hisob qilinadigan barcha yerlar o‘lchamlarini, sifat holatini, taqsimlanish va foydalanish xolatini aniqlash; - maxsus yer hisobi xaritalarini tayyorlash va matn xujjatlariga birlamchi yozuvlarni kiritish; - yer fondi tarkibini yer toifalari, yerdan foydalanuvchilar, mulkdorlar va yer turlari bo‘yicha aniqlash, yerlarni ma’muriy birliklar (tuman, shahar, viloyat, respublika) bo‘yicha sifat jihatidan tavsiflash. Asosiy yer hisobini o‘tkazish bilan bog‘liq bo‘lgan ishlar miq’yosini umumiy holatda baholash uchun misol tariqasida quyidagi ma’lumotlarga murojaat qilamiz: Respublikamiz yagona yer fondi (44410,3 ming ga) Qorakalpog‘iston Respublikasi,12 viloyat, 165 ma’muriy tuman, 40 dan ortiq respublika va viloyat ahamiyatidagi shaharlar bo‘yicha hisobga olinadi va tavsiflanadi. Yerdan foydalanuvchilar soni hozirgi kunga kelib 5 mlndan, jum- ladan, qishloq xo‘jalik korxonalari 60 mingdan oshadi. Qishloq xo‘jalik yerlari hisobida, tuproqlarning mexanik tarkibi bo‘yicha to‘liq tavsif beriladi, barcha qishloq xo‘jalik yerlarini baholash ishlari amalga oshiriladi. Asosiy yer hisobi-maydonlarini tasvirga olish va kuzatuv, plan-xaritalar tuzish, maydonlarning yuzalarini hisoblash bilan bog‘liq. Hisob qilinayotgan yerlarning miqdori va sifati to‘g‘risida to‘liq ma’lumotlar olish yuqori malakali 53 mutaxassislar tomonidan o‘tkaziladi. U quyidagi ish bosqichlarini o‘z ichiga oladi:tayyorgarlik, dala qidiruv, hisob natijalarini rasmiylashtirish. Tayyorgarlik ishlari jarayonida hisob qilinadigan hududdagi barcha yerlarning miqdori va sifati to‘g‘risidagi ma’lumotlarni o‘z ichiga oladigan barcha mavjud materiallar va xujjatlar to‘planadi.To‘plangan materialllar o‘z mohiyatiga qarab guruhlanadi, yer hisobi uchun yaroqliligi nuqtai nazardan tahlil qilinadi va baholanadi. Plan-xarita materiallari va ichki xo‘jalik yer tuzish lo- yihalarining ma’lumotlari, yer uchastkalariga bo‘lgan xuquqlarni ruyxatga olish xujjatlari to‘planadi va o‘rganiladi. Shundan so‘ng olingan materiallar va ma’lumotlarning sifati va aniqligiga qarab hisob uchun ulardan foydalanish imkoniyatlari to‘g‘risidagi masala hal qilinadi. Agarda to‘plangan materialllar eskirgan bo‘lsa, ular joydagi mavjud holatni to‘la yoritilmasa, bunday holatda plan-xaritalarni tahrir qilish yoki yangidan tasvirga olish va kuzatuv bo‘yicha ishlar belgilanadi, ya’ni, yangi bosqich ishlariga dastur tuziladi. Dala-qidiruv ishlari asosan joydagi zaruriy yer hisobi ma’lumotlarini belgilash bo‘yicha maxsus ishlarni o‘z ichiga oladi. Bularga asosan: tasvirga olish, kuzatuv, mavjud plan-xarita materiallarini tahrir qilish kiradi. Dala ishlari o‘z nihoyasiga yetkazilgandan so‘ng maxsus tadbirlar: tuproq tahlili; yer hisobi ma’lumotlarini rasmiylashtirish, maydonlarni o‘lchash va yer uchastkalarini geodezik tarmoqlarga bog‘lash; maxsus hisob-reja xujjatlarini tuzish ishlari amalga oshiriladi. Shunday tarzda olingan ma’lumotlar belgilangan tartibda ko‘rib chiqiladi va tasdiqlanadi. Shundan so‘nggina ular birlamchi ma’lumotlar sifatida qabul qilinadi va matn xujjatlariga to‘liq yoziladi. Asosiy (birlamchi) hisobni o‘tkazish paytida aniqlangan va qayd qilingan ma’lumotlar vaqt o‘tishi bilan haqiqiy holatga mos kelmay qolishi mumkin. Bunday holatda yer maydonlaridan xo‘jalik faoliyati jarayonida foydalanish natijasida ular tarkibida va taqsimlanishida ma’lum o‘zgarishlar sodir bo‘ladi. Masalan, so‘nggi o‘n yillikda davlat va jamoat maqsadlari uchun o‘n minglab gektar yer qishloq xo‘jalik maydonlaridan ajratilgan. Yer maydonlarida turli xil agrotexnik va meliorativ tadbirlarning muvaffaqiyatli olib borilishi natijasida yer turlarining sifat holati o‘zgaradi. Xatto tomorqa yer uchastkalari ham katta aniqlikda hisob ishlarini o‘tkazilishi talab qilinadi. Yer kadastri xujjatlariga tushirilgan boshlang‘ich ma’lumotlar vaqt o‘tgan sayin eskiradi, shuning uchun ularni tizimli tarzda yangilab turish zarur bo‘ladi. Bu ishlar joriy yer hisobi sifatida amalga oshiriladi. Joriy hisobning vazifasiga quyidagilar kiradi: birinchidan, yerlarning miqdori, sifati va taqsimlanishida yuz beradigan o‘zgarishlar to‘g‘risidagi ma’lumotlarni aniqlash va yer hisobi xujjatlarida qayd qilish; ikkinchidan, birlamchi hisobda yo‘l qo‘yilgan xato va kamchiliklarni aniqlash hamda yer hisobi xujjatlariga aniqliklar kiritishdir. Xujjatlarda faqatgina qonuniy o‘zgarishlar qayd qilinadi. Shuning uchun hisobda faqatgina haqiqiy yuz bergan o‘zgarishlarni aniqlash bilan cheklanib qolmasdan, shu bilan birga ushbu o‘zgarishlarning qonuniyligini ham aniqlash zarur. Joriy hisob ishlari mazmunining farqi shundan iboratki, uni o‘tkazishda 54 asosiy hisob materiallaridan foydalaniladi va faqatgina yerning holati hamda foydalanishdagi o‘zgarishlargina qayd qilinadi. Bunda joyni qaytadan tasvirga olish ishlari bajarilmaydi va plan-xarita materiallari tayyorlanmaydi. Shunday qilib, joriy hisob asosiy hisobdan ish hajmi va mazmuni bo‘yicha farq qiladi. O‘z xarakteri bo‘yicha yuz beradigan o‘zgarishlar quyidagi turlarda bo‘lishi mumkin: yer turlarining, jumladan qishloq xo‘jalik yer turlarining transformatsiyasi (bir turdan ikkinchisiga o‘tishi) natijasida yer turlarining maydonlarida; tuproqlarning sifat xolatlarida; yer uchastkasini ajratib olish va berish natijasida yerdan foydalanuvchilarning alohida toifalarining yer maydonlarida; asosiy yer toifalari maydonlarida; ma’muriy birliklar xududining maydonlarida. Asosiy va joriy yer hisoblari o‘rtasida uzviy bog‘liqlik mavjud. Birinchisi ikkinchisini o‘tkazishga zamin yaratadi, uning ta’sir doirasini aniqlaydi; ikkinchisi esa birinchisining ma’lumotlarini talab darajasida ushlab turadi. Asosiy va joriy yer hisobida miqdor ko‘rsatkichlar bilan bir qatorda sifat ko‘rsatkichlari ham yoritiladi. Yer hisobini to‘g‘ri yo‘lga qo‘yishda joyni tasvirga olish katta ahamiyat kasb etadi. Faqatgina tasvirga olish va shu asosda olingan xaritalardan foydalanish mamlakat yagona yer fondini mumkin qadar to‘g‘ri hisob qilishga imkon beradi. Tasvirga olish materiallari yerdan foydalanuvchilar maydonlari, yer turlarining tarkibi to‘g‘risidagi aniq va ishonchli ma’lumotlarni olish imko- nini beradi. Bu olingan ma’lumotlar yerlarning sifatini hisob qilish uchun ham zarurdir. Tasvirga olish asosan yer ustida, aerofototasvirga hamda fazodagi tasvirga olishga bo‘linadi. Hozirga paytda aerofototasvirga olish yerlarni davlat hisobidan tasvirga olishning asosiy turi bo‘lib qolmokda. U mamlakat yagona yer fondini, jumladan har bir yerdan foydalanuvchilar yer maydonlarining holati va foydalanish darajasi, o‘lchamlari, relefi to‘g‘risidagi tez va nisbatan kam xarajatli zaruriy ma’lumotlar olishga imkon beradi. Uning ma’lumotlari hamda yerdan foydalanishni hisobga olish uchun zarur bo‘lgan joyning elementlari yer ustida tasvirga olishga nisbatan ko‘proq va aniqroq yoritiladi. Masalan, aerofototasvir materiallarida yer turlarining faqatgina konturlarigina emas, balki ekin maydonlarining chegaralari, suv va shamol eroziyalarining rivojlanish darajalari va boshqalar ham qayd qilinadi. Aerofototasvir yordamida tayyorlangan xaritalar uncha katta bo‘lmagan yer uchastkalariga ega bo‘lgan tomorqa yerlarini hisob qilishda juda qimmatlidir. Ushbu materiallar asosida yer hisobini bugungi davr talabi darajasida ushlab turish mumkin. Keyingi yillarda yer hisobiga fazodan tasvirga olish materiallari ham kirib kelmoqdaki, bu yakin istiqbolda muhim xo‘jalik ahamiyatiga ega bo‘lgan tadbirlardan biriga aylanishi shak-shubhasizdir. Negaki, fazodan yer maydonlari- ning ustki qisminigina tasvirga olibgina qolmasdan ostki qatlamlari to‘g‘risida ham ishonchli ma’lumotlar olish mumkin. Bulardan tashqari yer hisobida yaqin kelajakda elektron xaritalardan foydalanish xam ko‘zda tutiladi. Hisob ma’lumotlarini olishning juda muhim usullaridan biri-bu kuzatuvdir. Davlat yer hisobida o‘tkaziladigan kuzatuv ishlarining vazifasiga asosan yer 55 turlarining haqiqiy holatini va foydalanishini aniqlash, shuningdek, ularni qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishida mumkin qadar tezkor foydalanish imkoniyatlarini aniqlash kiradi. Yer kadastri maqsadlari uchun o‘tkaziladigan kuzatuvlar asosan ikki turga bo‘linadi: maxsus va agroxo‘jalik. Maxsus kuzatuvlarga tuprok, geobotanik va meliorativ kuzatuvlar kiradi. Agroxujalik kuzatuvda asosan har bir kontur va yer turining joydagi tashqi belgilari va holati bo‘yicha uning sifati hamda yerdan istiqboldagi oqilona foydalanish yo‘llari aniqlanadi. Yer maydonlarining tezkor hisobi, jumladan sug‘oriladigan yerlarni yo‘qlama qilish yer hisobining tarkibiy qismi sifatida qabul qilingan. Yerlarni yo‘qlama qilish bir vaqtning ichida o‘tkaziladigan tadbir bo‘lib, unda har qaysi xo‘jalik bo‘yicha quyidagilar amalga oshiriladi: -qishloq xo‘jalik yer turlarining maydoni to‘g‘risida aniq ma’lumotlar olish va ularni plan-xarita asosida ko‘rsatish; -tuproq kuzatuv xujjatlari asosida qishloq xo‘jalik yer turlarining sifatiga tavsif berish; -yer ustini tekislash, kollektor-zovur va sug‘orish tarmoqlarini qurish hamda rekonstruksiya qilish uchun zarur bo‘lgan maydonlarni aniqlash. Yerlarni yo‘qlama qilish ishlari natijalarini umumlashtirish va tasdiqlash maqsadida viloyat hokimiyati topshirigiga binoan tuman va viloyat hokimiyatlari qoshida maxsus xay’atlar tashkil qilinadi. Viloyat bo‘yicha tuziladigan hay’at tarkibiga quyidagilar kiradi: - qishloq va suv xo‘jaligi boshqarmasining boshlig‘i (hay’at raisi); - suv tarmoqlarini ekspluatatsiya qilish boshqarmasining boshlig‘i; - hokimiyat qoshidagi yer resurslarini hududiy boshqarmasini boshlig‘i; - fermer va dehqon xo‘jaliklari uyushmasi raisi; - statistika boshqarmasining boshlig‘i; -"O‘zdaverloyiha" institutining viloyat bo‘linmasining direktori yoki bo‘lim boshliqlari. Tumanda tuziladigan hay’at tarkibiga quyidagilar kiritiladi: - tuman qishloq va suv xo‘jaligi boshqarmasining boshlig‘i (hay’at raisi) - tuman sug‘orish tarmoqlaridan foydalanish bo‘limining boshlig‘i; - tuman hokimiyatidagi yer tuzish xizmatining boshlig‘i; -"O‘zdaverloyiha" institutining viloyat bo‘linmasining yetuk mutaxassisi. Yerlarni yo‘qlama qilish "O‘zdaverloyiha" institutining yer tuzuvchi mutaxassisi tomonidan xo‘jalik yer-tuzuvchi injeneri, gidrotexnigi, xo‘jalik rahbarlari va boshqa mutaxassislar bilan birgalikda bajariladi. Yerlarni yo‘qlama qilish asosan1:10000 masshtabdagi plan-xaritalar asosida amalga oshiriladi. Ayrim maydonlar uchun plan-xaritalar bo‘lmasa, ular yangidan tayyorlangan holda amalga oshiriladi. Sug‘oriladigan yerlarni yo‘qlama qilish ishlari quyidagi bosqichlarda bajariladi: -tayyorgarlik va tashkiliy ishlar; -dala ishlari; -maydonlarni aniqlash va qaydnomalarni tuzish; 56 -rasmiylashtirish va xujjatlarni ko‘paytirish; -yo‘qlama qilish ishlarini ko‘rib chiqish. Tayyorgarlik va tashkiliy ishlar davrida har bir xo‘jalik bo‘yicha yerdan foydalanish plani, yer balansi va boshqa yer tuzish xujjatlari tanlab olinadi. Dala ishlari davomida sug‘oriladigan maydonlarni to‘g‘riligi aniqlanadi va barcha o‘zgarishlar planga tushiriladi. Sug‘oriladigan yerlarni yo‘qlama qilish qaydnomasi shu yerlarning har bir xo‘jalik bo‘yicha tuzilishiga asosan yer turlari konturlariga ko‘ra maydonni hisoblash orqali olinadi. Agar oldin xisoblab chiqilgan maydon o‘zgarmagan bo‘lsa, uning qaydnomasidan foydalanib yo‘qlama qilish shakllari to‘lg‘aziladi. Agar xo‘jalik maydonining bir qismi yoki ayrim bo‘lagida tegishli o‘zgarishlar bo‘lgan bo‘lsa, bu o‘zgarishlar yo‘qlama qilish shakllarini to‘lg‘azishda ko‘rsatib o‘tiladi. Sug‘oriladigan yerlarni yo‘qlama qilish natijalari har bir xo‘jalik bo‘yicha 3 nusxada dalolatnoma tuzish orqali rasmiylashtiriladi. Dalolatnoma hay’at raisi, a’zolari, xo‘jalik rahbari va bosh agronomi tomonidan imzolanadi. Yo‘qlama qilish yakuni tuman buyicha tuman hokimiyati va viloyat hokimiyati tomonidan ko‘rib chiqilib maxsus qaror bilan tasdiqlanadi. 57 __________________________ 1-shakl (vazirlik, qo‘mita, idora) ___________________ viloyati ___________________ tumanidagi ___________________ xo‘jalik nomi va uning ixtisosligi Yüklə 1,68 Mb. Dostları ilə paylaş:
|