Yazı materialı, əlyazma kitabı və kitabçılıq texnologiyaları ilə yanaşı, dastan

104
T Ü R K   X A L Q L A R IN IN   K İTA B  V Ə   K İT A B X A N A   M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
Bu,  hər  şeydən  əvvəl,  əlyazmanın  xarici,  paleoqrafık  əlamətləridir:  kağı/., 
mürəkkəb,  xətt,  eiJdləmə,  tərtibat  və  s.  Bəzən  köçürmənin  yerini  ayrı-ayrı 
xəttatların  rəhbərliyi  altında  olduqlan  hökmdarların,  yaxud  tanmmış  şəxslərin 
adlarını  göstərdikləri  mənbələr  vasitəsilə  dəqiqləşdirmək  miimkün  olur. 
Əlyazmaların  yerinin  təyin  olunmasında  ayrı-ayrı  əyalətlərdə  ü/.köçürənlərə 
əsas  olan  əlamətlordən  do  istifadə  olunur.  Məsələn,  məlumdur  ki,  Orta  Asiya 
xəttatları  “kitab  qurtardı”  ifadəsini  qısaldılmış  tamam  əl  kitab  əvozinə 
tamamat əl-kitab  formasında tam yazırdılar.  (34, s.  256).
Göründüyü kirni,  əlyazmaların köçürüldüyü yeri və vaxtı  dolayı  faktlarla 
təyin  ctmək  asan  iş  deyil  və  bunu  ancaq  təcrübəli,  yüksək  ixtisash 
mənbəşünaslar  yerinə  yetiro  bilər.  Məlumdur  ki,  xəttatlar  iki  növ  məhsul 
istehsal  edirdiiər.
1.  Yiiksək  bədii  iislubda  yazılmış,  nəfıs  tərtibatlı  əlyazma  kitabları.  Bu 
tip  kitab  məhsulu  ya  Sultanlarm  və  hakimlərin  sifarişi  ilə,  ya  da  onlar  üçün 
tərtib  olunurdu.  Bütün  əsərlər  uzun  müddət  ərzində  yazılırdı.  Məsələn: 
M.Kaşğarinin  liiğətinin  orijinalı  qorunub  saxlanılmayıbsa  da  onun  yazıJma- 
sınm  bir neçə  şəhərdə həyata keçdiyi  və  uzun  miiddət çəkdiyi  məlumdur.  Belə 
lıallarda  xəttat  yazı  işini  bitirdiyi  tarixi  yazır,  yazılma  yerini  iso  mətndə 
rovayət cdir,  lakin kalifonda qeyd  etmirdilər.
2.  Orta  xəttatın  və  ya  hər  hansı  kütləvi  ehtiyac  iiçün  orta  istciısalcı  xətti 
ilo  yazılan  kitabın  sənətlcarlıq  dəyəri  elə  də  yiiksək  olmadığı  üzündən  nə  vaxt 
və  lıarada  yazılması  nə  xəttat  üçün  ns  də  istehlakçı  üçün  aktual  deyildi.  Bəzi 
hallarda  yüksək  bədii  xətt  nümunəsi  ilə  yazılan  kitabların  no  vaxt  və  lıarada 
yazılması  kitabın  kommersiya  baxımdan  qiymətinin  yiiksəkliyini  tomin 
etdiyinə görə saxtalaşdırma cəhdləri  də baş verirdi.
XƏTTAT ƏMƏYİNİN KEYFİYYƏTİ 
VƏ  QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİ
llarada  işlənməsindon  asılı  olmayaraq  üz  köçürəıı  xəttatlar  kitab  sifariş 
olunanda  hər  dofo  göriiləcək  iş  üçün  müqavilənin  şərtlərini  razılaşdırırdı. 
Adətən,  işiıı  haqqı  iki  formada  ödonilirdi:  ya  xəttat  büttiniüklə  qəti  təyin 
cdilmiş  haqq  iizrə  işi  yerinə yetirilirdi,  ona görə  də  bu  hucroti  adlamrdı,  ya  da 
əsoriıı  köçürülən  hər  bir hissəsi  iiçün ayrıca haqq  ödənilirdi  ki,  buda  mükəmda 
adlamrdı.  Hər  iki  halda  sifarişçini  aidatmaq  üçün  vicdansız  ustaya  geniş 
imkanlar  açılırdt.  Birinci  halda,  xəttat  bütün  kitab  iiçün  haqq  alırdısa,  sifarişi 
tez  yerinə  yetirmək  üçün  olyazmadakı  mətni  özii  bildiyi  kimi  ixlisar  edirdi. 
Ikinci  halda iso  haqq  vərəqlərin vo ya beytlərin  sayına göro ödənildiyindon  əks 
Qaydada  horəkət  edilirdi.  Mətnə  istədiyi  qədor  əlavəlor  olunurdu.  BeJo
105

, (   RK 
X A .   O .  
AKININ  KİTAR  VƏ  K İTA BX A N A   M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
misallan  okluqca  Vox  çokmok  olar.  Mətnşünaslıq  tarixi  buna  görə  bizə  bol 
ınatcrial  \ crir  Adətəıı  sifarişçini  məşhur  xəttatlar  və  tanınmış  qələnı  ustaları 
xüsusilə  aldadırdılar.  Qodim  kitablann  elmi  nəşrlərini  hazırlayarkən,  gizli 
dcyil  ki.  hcç  bir  bədii  yazı  ustasmın  köçürdiiyü  kitab  osas  kimi 
nötiii'ülnıəıııişdir.  (V/üniin  gözəlliyi,  xəttinin  dəqiq  ritm i,  haınıonik  loırnası  ilə 
bilicilərin  və  ınütəxəssislərin  nəzərini  cəlb  edən  kalliqrailya  sənətinin  şah 
əsərləri.  oıılarda  vcr alınış mətnlərin  'zibillənnıəsi  və  ctibarsızlıgı  nıütəxəssis 
fıloloqlarda  təəssiif  doğurur.  Orta  əsrlərdə  populyar  olan  əsərlərip.  taleyi  bu 
cəlıətdən  xiisusilə  ağır  olmuşdur.  Firdovsinin 
Şalmanıo  ,  Cəlai  əd-Din 
Rııminiıı  "Məsnəviyi-mənəvi”,  Sədi  Şirazinin  “Gülüstan"  və  “ Büstan’ ,  Ilafi- 
/in,  "Divam"  kinıi  əsərlərin  hər  birindən  zəmanəmizə  yüzlərlo  niisxə  gəlib 
çatmışdır.  ünların  surətləri  tez-tez  çıxarıldıqca  yersiz  əlavələr,  bilərəkdən 
diizəlişbr  cdilmiş  və  təsadüfı  səhvlər  də  çoxalmışdır.  Məlumdur  ki.  xəttatlar 
ö /  işbrində  səhvlərə yol verirdilər.
Olyazma  mətnlərində  rast  gəldiyimiz  bütün  “düzəlişləri”,  təhrifləri, 
yanlışlıqları  iki  qrupa ayırmaq  olar;  Birincisi,  yol  verilmiş  təsadüfi  səhvlər  və 
nöqsanlar:  Sənətkarm,  diqqətsizliyi,  mətni  başa  diişməmək,  diqtə  altında  üz 
köçürmə,  cşitmə  və  s.  İkinci  qrupa  mətnə  bilorəkdən  edilən  “düzəlişlərdir”. 
Onlar  ö /  məzmununa  görə  redaktə  xarakteri  daşıyır,  bəzən  əlyazmaJar  məq- 
sədli  idcoloji  təzələnmələrə  də  məruz  qalırdı.  Iləqiqətən,  xəttatlar  nə  qədər 
vicdanlı  və  səliqəli,  savadlı  və  bilikli  olsaydı  da  özündən  yüz  iliərlə  əvvəl 
yaztlmış  əsərin  üzünü  köçürərkən  psixoloji  baxımdan  onun  mətninə  ayrı-ayrı 
dəyişikliklər  etırıəyə  bilməzdi.  Müəyyən  dərəcədə  bunu  ondan  həm   qiymət 
katcqoriyası,  dövriinün  meyarları,  gündəlik  mənəvi  həyat,  ətraf  miihit, 
hənıçiniıı  dogtna  dili  toləb  edirdi.  Xəttat  abidənin  dilini  müasirləşdirərkən, 
sadələşdirərkəıı,  mətnə  izahedici  beytləri  əlavə  edərkən  hesab  etmirdi  ki, 
miiəllii'  ınətııini  eləcə  də  idcyasmı  təhrif  etmir,  əksinə,  elə  bilirdi  ki,  onu 
müasirlərinə  yaxınlaşdırır,  başa  düşməkdə  onların  işini  asanlaşdırır.  IDemək 
la/ım dır  ki,  bclə  təcrübəyə  klassik  ədəbiyyatm  özü  şərait  yaradırdı.  Burada 
kcçmişlə  indinin  arasmdakı  tərq  aradan  götürmə  metodunun  geniş  tətbiqi, 
bənzətmə  və cavab, nəzirə sayəsində aradan götürülürdi.
ləəcüblii  deyildir  ki,  başısoyııq  yazarın  qələmindən  çıxan  keyfiyyətsiz 
kitablar  silaıişçiləıin  qmağına,  miiəIliJlərin  isə  narazıiığına  səbəb  olurdu. 
Olişir  Nəvai  (1441-1501)  Məclis  ən-nəJais”  əsərində  çox  maraqlı  hekayət 
damşıı.  Məşhur  əlyazma  tərtibatçısı  Abd  əs-Səməd  Məşhədi  hərdən  bir  üz 
köçiiımə  ilə  də  məşğul  olurdu.  Bir  dəfə  Əlişir  Nəvai  ona  Abdul  ər-Rəhman 
(  aminin  divanmı  köçıırınəyi  tapştrır.  Xəttat  işini  qurtardıqdan  sonra  Əlişir 
Nəvaı  mətni  yoxlamaq  iiçün  kitabı  müəllifə  verir.  Bir  neçə  gün  keçdikdon 
soııı.ı  (  <ımi 
ə \a i\ə   dcyiı.  xəttat  kitabın  ü/ünü  elə  köçürmüşdür ki,  guya o, 
bır  sətrı  belə  səhvsı/.  ya/.mayacağı  barədə  öhdəlik  götürüb”.  Nəvai  xahiş  edir
106
T Ü R K   X A L Q L A R IN IN   K İT A B   V Ə   K İT A B X A N A   M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
ki,  Cami  öz  əli  ilə  surətin  nöqsanlartm  diizəltsin.  Cami  razılaşaraq  la/ımı 
diizəlişləri  edir vo  kitabın  yuxarı  hissəsində öz əli  ilə aşağıdakı  kimi  ya/.ır.
Xottat,  xallı  rnaral  gözəlliyi  tək 
13əzəmiş sözlərini  yaraşıqlı  xətti  ilə.
Ancaq  (folakət):  Onun  hər yerində xəttat qəbahətinə görə 
Nəsə əlavə olunmuş,  nəsə çatışmır.
O nlan düzəltdim  öz əllərimlə 
Äncaq  almmadı  istədiyim tək 
Düzəltdim  hər şeyi,  nə etmişdisə 
Mənim  şerlərimdə öz xətti  ilə
Yuxarıda  göstərilən  misallar  bütün  əlyazma  kitablarına  aid  deyil.  Onlar 
tək-tük  olduğuna görə istisna təşkil  edir.  Əlbəttə, əl ilə köçürülmüş kitab təhrif 
və  nöqsanlardan  xali  ola  bilməz.  Belə  hallar  o  demək  deyildir  ki,  bizə  golib 
çatan  əlyazmalarının  hamısı  öz  məzmununa  görə  çox  saylı  köçürmələr 
nəticəsində  m iiəllif  orjinalından  təmamilə  uzaqdır.  Sonralar  obrazlı  ifadoyə 
çevrilmiş  bir  zaralatda  deyilir  ki,  farsca  üç  dəfə  iizü  çıxarılmtş  əsər  ərəbcəni 
xatırladır.  Bu,  çox  populyar  olan,  yüzlərlə  kitablarda  goz.ib-dolaşan  əsərbr 
haqqmda  deyilmişdir. 
Onlara  sonradan  edilmiş  əlavəbrlə, 
izahlarla, 
“düzəlişlorlə”  zibillənməsindo  bu  hal  həlledici  rol  oynamışdır.  Ancaq  belə 
əsərlər  çox  az  olmuşdur.  Əsərin  hamı  tərəfındən  tamnması,  populyarltğt  onun 
mətni  üçün  ağır  y ü k '  olmuşdur.  Belə  əsərlər  içərisindo  Firdovsinin 
“Şahnamə”si  birinci  yeri  tutur.  Bu  abidə  ilo  əlaqədar  “Atəşgədo”  (“Alov 
məbədi”)  əsərində  Lütfəli  bəy  İsfəhaninin  (1772-1781)  ötəri  qeydləri  ilə 
razılaşmamaq  olmur:  “Hazırda  demək  olmaz  ki,  bu  kitabda  Firdovsinin  heç 
olmasa (orjinal) bir sətri  qalmışdır.
X əttatlann'  və  üzköçürənbrin  yol  verdikləri  yanlışhqlar  vo  səhvlər 
yalmz  islam  şərqi  üçiin  xarakterik  deyildir.  Oxşar,  tamamilə  eyni  halları  biz 
olyazma  kitab  mədəniyyətinə  malik  bütün  ölkələrdo,  Avropada,  Rıısiyada, 
Bizansda,  Uindistanda  və  s.  miişahidə  edirik.  Maraqlı  bir  ştrix:  Əsərin 
mətnini,  bununla da  müəllifın  ftkrini  təhrif edən  yazar haqqında dərəcəsino  və 
gücünə  görə  tənqidə  rast  gəlmək  olur,  ancaq  orjinala  taın  uyğun  şəkildo  öz 
işini  savadlı,  dəqiq  yerinə  yetirən  xəttatın  ünvanına  tərif eşitməmişik.  Bu,  adi 
hal 
sayılırdt. 
Xəttatların 
əksər  hissəsi 
köçürülmiiş 
mətni 
orjinalla 
tutuşdururdıı,  onların  əsas  vəzifəbrindon  biri  sayıhrdı  vo  laktik  olaraq  heç 
vaxt  kolol'onda  qeyd  olunmurdu.  Ancaq  iş  prosesində  olbrinin  altmda  daha 
ctibarlı  mətn  olurdusa,  onlar  bir  qayda  olaraq  köçiirülmüş  mətni  bu  kitab  ilə 
üzləşdirirdibr  və  dcmok  olar  ki,  həmişə  köhnə  protoqraJin  kolofonu 
göstərilirdi.  Əlyazma  tarixindo buna aid  çoxlu  misallar var.  Bir  misal:  5  rabi  II
107

T flR K   VAI.OLARININ  KİTAR  VƏ  K İTABXANA  M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
dck'ibi'  I 5^9-cu  ikb  məlum  olmayan  xəttat  Şərəf  əd-Din  Oli  Yəzdiııın 
(858/1454  vnfut etmişdir) “Zofarnamə” (“Qələbə kitabı”) əsərının  köçürməsini 
unrtamus  vr,  kolofonda  qcyd  etmişdir:  müəllıf  mövlanə  Şərəf  əd-Dın  Əlı 
Yv.dinin  nüsxnsindnn  köçürülmüşdür.  Bir  neço  onillikdən  sonra  bu  kitab
I  lindistanda,  höyük  dövlnt  xadimi  Mübariz  əd-Din  xoca  Obüİ-Həsnnin 
( H H 'V l6 V -
1
!  \nlat  etmişdir)  kitabxanasına  gəlib  çıxmışdır. 
Mnmin 
vnmqdnki  (  !67a-b)  yazıdan  bilirik  ki,  o,  hazırkt  kitabı  sərnncammda  olan 
avtoqralla  ü/inşdirmnyi  əmr  etmişdir.  1022/1613-14-cü  ildə  Bürhanpürada
tapşırıq  ycrinn yetirilm.işdir.
Bəznn  xnttatiarm  bu  cür  qeydləri  müstəsna  roi  oynayırlar.  Onlar 
mntnşiinaslara  vn  ədəbiyyat  tarixçilərinə  böyiik  kömək  göstərir  yo  bunun 
əhnmivyəti  çox  böyükdür.  Məsələn,  məlumdur  ki,  däha  çox  oxunan  əsərlnr 
arasmda Cnlal  əd-din  Ruminin (1207-1273) “Məsnəviyi mənəvi” əsəri  do  var. 
Müəllifın  öliimündən  beş  il  sonra,  yəni  677/1278-79-cu  ildə  əsərin  Konyada 
köçiirülınüş  əlyazmast  ədəbiyyat  tarixçiləri  üçün  çox  qiymətli  molun'iat  olan 
sonlııqla  (hatinın)  bitir.  Xəttat  Məhəmməd  b.  Abdallah  Kunovi  m əlumat  verir 
ki,  son  illər  Rtımi  nsərlərini öz oğlu  Sultan Vələdin və  “öz  xəlift”  yəni  Hüsəm 
od-Din  Çolobinin  iştirakı  ib  yenidən oxuyur və yoxlaytrdt.
Ruminin  tələffiiz  xiisusiyyətinin  ümumi  qaydadan  fərqlondiyi  bütün 
hallarda  onlar  xiisusi  saitlnmə  ilə  şairin  dilinin  özünn  məxsusluğunu  xiisusilə 
qcyd  edirdilər.  Nnticndə  mətn  hazırlaııdı.  677-ci  il  nüsxəsi  məhz  bıı  mətndən 
köçiirülmüş  vn  Konyada  Ruminin  mavzoleyində  saxlanılır.  Böyük  təcrübəyə 
malik  olan  bir  sıra  xəttatlar  sifarişi  yerinə  yetirərək  oxuculartn  ixtiyarına 
ctibarlı  kitab  vermək  üçtin  mətn üzərində mürəkkəb  və  gərgin iş aparırdılar və 
kitabın  kolofonunda mütləq qeyd olunurdu.
Artıq  qeyd  olundu ki,  xəttatların sosial vəziyyəti  m üxtəlif ola bilərdi.  0 , 
fordi  qaydada,  muzdla,  şəxsi  emalatxanada,  dövlət  qulluğunda,  varlı  feodalm 
şoxsi  kitabxanasında,  nohayot,  saray  kitabxanasında  işləyə  bilərdi.  Maddi 
cohətdon  dövlnt  dəllorxanasında  və  saray  yantnda  işloyənlərin  vəziyyəti  daha 
yaxşı  idi.  Onların  müəyyən  olunmuş  giindəlik,  ayltq  və  ya  illik  məvacibləri 
olurdıı.  Bu,  iiç  komponentdnn  ibarət  idi. Nəğd pul,  ərzaq  və  paltar  sifarişçinin 
xoşıına  golon  iş  iiçiin əlavo  mükafat verilməsi təcrübəsi geniş yaytlmtşdır.
I 
la/.ırda  biz  hnüa  təxmini  deyə  bilmərik  ki,  fərdi  qaydada,  yaxud  şəxsi 
cnıakıtxanuda  çalışan  sıravi  xnttatlar  yerino  yetirdiyi' sifariş  müqabilində  nə 
qodoı  nnıok  haqqı  alırdı.  Doğrudur,  X əsrdə xəlifətdə  surətçtxaran ən  az  gəliri 
olan  sosial  qnıpa  daxii  idi.  50  il  bu  sahədə  çaltşan  Nişapurlu  Ə bu  Hatim 
onlaıııı  ırıaddi  vnzivynti  barədo  formalaşmtş  tosəvviirü  ifadə  edir.  O,  deyirdi: 
Surotin  ha/ırlanması 
acınacaqh,  lonotlənmiş  işdir,  o,  nə  yaşamaq  üçün  bir 
parça  çörnk,  nn  ölüm  üçiin  kəfnn  verir”.  Ycddi  əsrdən  sonra  1637-1639-cu 
illnrdn  A.OIcaıi  qcyıl  cdirdi  ki,  ‘'kitabın  qiymoti  yüksək  olduğundan  xüsusən
108
T Ü R K   X A L Q L A R IN IN   K İT A B   V Ə   K İT A B X A N A   M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
dn  uşaqları  çox  olanlar  çalışırlar  ki,  onlara  yaxşt  yazmaq  öyrətsinlər,  başqa 
sözlo,  onları təmin  edə biləcək  gəlirli  sənətə,  peşəyə yönoltsinlər”.
Belə  göriiniir  ki,  zaman  keçdikcə  cəmiyyətdə  xəttat  şəxsiyyətinin 
əhəmiyyəti 
əsaslı 
surətdə  artmış, 
onun 
əməyi 
əvvəlkindən 
yüksək 
qiymotləndirilmiş,  ictimaiyyətdə qəbul  olunmuşdur.
Savadlı  insanların  sayıntn  çoxalmast  kitaba  və  onun  istehsalına  tələbatı 
hədsiz  yüksəltmişdir,  btı  isə  öz  növbəsində  xəttatın  gəlirini  artırmışdır.  Ancaq 
bunun  konkret  olaraq  nə  ilə  və  necə  ifadə  olunduğunu  biz  bilmirik,  çünki 
əlimizdəki  materiallar  çox  səthi  və  az  miqdardadtr,  xronoloji  cəhətdən 
dağınıqdtr.
Məsələn,  “Təzkireyi  üla  əl-əlbab”ın  sahibi  yaztr ki,  bir  vaxt  (XVII  əsr)
o.  yəni  Məhəmmod  Hiiseyn  əl-təbib  Məkkəyə  müqəddəs  yerləri  ziyarətə 
gedərkən  müəllimi  Məhəmməd  Mömin  Tənkəbuni  ondan  xahiş  etmişdir  ki, 
həmin  kitabın  iizünü  köçürsün,  yaxud  kitabı  satın  alsın.  Suriyada  bir  qədər 
ləngidiyinə  görə,  Məhəmməd  Hüseyn  bu  kitabı  almaq,  vaxud  surətini 
çıxartdırmaq  üçiin  xüsusi  tapşırıqla  Misirə  adam  göndərmişdir.  Sifariş  yerinə 
yetirilmiş,  xəttat,  kağız  satana  və  cildləyiciyə  yeddi  tiimon  ödənilməklə  kitab 
əldə  olıınmuşdur.  l'onkəbuni  həmin  vərəqin  o  biri  üzündə  yazmtşdtr  ki,  bir 
neçə  il  keçdikdən  sonra  bu  kitäbı  kitab  satıcısında görmüş  və  onun  qiyməti  20 
tiimən  olmuşdur.
Məhəmməd  Dəviri  b.  Viisal  Şirazi  Firdovsinin  “Şahnamə”  poemasınm 
ü/ərində  beş  il  işləmişdir.  O,  yalntz əsərin üziinü  köçürtməmiş,  həm  də  kitaba 
illüstrasiya vermiş,  bədii  cildini  hazırlamışdır.  Əlyazma Məhəmmod  Qulu  xan 
Kəşqai  üçün' yaztlmtşdır.  Bunun  müqabilində  sifarişçi  Məhəmməd  Dəviriyə 
700 tüm ən nəğd pul,  iki  dəst “kəşmiri” şalı və iki  at vermişdir.
Xəttatlar  arasında  bir-birindən  fantastik  əfsanələr  gəzirdi.  Onlarda 
uğurla  yerino  yetirilən  iş  üçün  bu  və  ya  digər  ustamn  nəhəng  məbləğlərdən 
dantşıhrdı.  Onlardan  birinin  üzorində dayanaq.  Rəveıyət  olunur ki,  bir dəfə  şah
I  Abbas  (1587-1629)  məşhur  xəttat  Mir  İmad  Həsəniyə  (1615-ci  ildə 
öldüriilmüş)  yetmiş  tümon  göndərərək  onun  iiçün  Firdovsinin  “Şahnamə” 
osorinin  surotini  sifariş  edir.  Bir  il  keçir,  şah  əlyazmanın  ardınca  adam 
göndərir.  Mir  İmad  həmin  adama  poemantn  70  beytini  verir  və  sözlə  əlavə 
edir  ki,  bu  ahnmış  məbləğə  uyğundur.  Narazı  qalan  şah  ustanın  işini  özünə 
qaytarır.  Mir  İmad  əlyazmant  hərəsində  bir  beyt  olmaqla  70  hissəyə  bölür  və 
öz şagirdlərinə  toklif edir.  Onlar hər fraqmentə  bir tümən  verirlər və  Mir  İmad 
bütün  məbləği  şahııı  göndərdiyi  adama  verirM üasir  İran  alimi  M.Bəstani 
Pərizi  tümonin  altcthq  qabiliyyətinə  toxunaraq  hesablamışdır  ki.  o  zaman  bir 
tiimənə  Sistanda  800  manat  (yəni  2400  kq)  buğda  almaq  olardt.  Belnliklə,  Mir 
İmadın  hər  bcyti  iiçün  bir  tümən  sadəco  fantastikdır.  Lakin  biitiin  hallarda  bu
109

T İ J R K  
X A LQ LA K IN IN   KİTAB  VƏ  K İT A BX A N A   M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
o h \a la l 
rn% 
a) ot  olariRj  tjalır. 
(,’ünki  şah  Abbasın 
şoxsiyyəti 
qarşısında bir 
xottat 
hc!o  hnrnknti  odr*  h ilm ə /d i.
Arlkj  t(c\d  (iluıınnışdur  ki,  sarayda  çalışan  ustaların  əmək  haqqı  barodo 
olimi/do  doqicj  nıolumatlar  \ardir.  Onlann  adına  verilmiij  xüsusi  {onııanda 
onıok  haqqınııı  koııkıvt  mobloği  göstorilirdi.  Osmaıılı  sultanlarının  kitabxaııa- 
sında  XVI  osr  iiçün  revestrbrdo  bıı  barocb  doqiq  molumat  var.  Ib m in  
cocK'olloro  osasoıı  “giindolik  omok  haqqı"  tanınmış  ustalar  üçiin  24  axça. 
nisboloıı  a / tamnan  ııstalar  Liçün  10  axça,  şagirdbr,  ola  bilsin  uşaiqlara 2,5  axça 
hocnıindo müoyyon  edilmişdi.
Şah  İsmayılın  (1500-1524)  vo  I  Təhmasibin  kitabxanalannda  da 
uslalarm  omok  haqqının  hoeırıi  toxminon  bu  qodor  idi.  Xottat  Şah  Qasım 
Tobri/i  (948/1541  ölmüşdür)  1514-cii  ildə  I  Səlim  (1512-1520)  tərəfmdən 
m inbrlo Tobri/ sonotkarları  sırasında Tiirkiyəyə aparılmışdı  və güncblik əmək 
haqqı  50  sikko  miqdarında  müəyyən  olunmuşdu.  Başqa  bir  xəttat 
Şah 
Mahmud  Nişapuranin  (995/1586-87-ci  illərdə  sağ  idi)  şagirdi  Ilacı  Məhəm- 
məd  Tobri/.i  İstaııbula  gecbrok  saray  yanında  işləyirdi  və  hər  gün  40  axça 
miikafat alırdı.
Xottat  Abd  or-Rozzaq  Qazvini  (1060-1063/1650-1653-cü  iJbr  arastnda 
vofat  etmişdir)  o,  hom  do  “Şahnaınoniıf’  gözol  qiraotçisi  kimi  məşhur  idi.  I 
Şah  Abbasdan  hor  il  1300  tiimon  məvacib  alırdı.  Mir  İmadin  şagirdi,  soııralar
II  Abbasın  (1642-1686)  sarayında  xottat  işbm iş,  dofəbrlə  I  Abbasın.  II 
Səflnin  (1629-1642),  II  Abbasın  hakimyyəti  dövrüniin  tarixinin  üziinii 
köçürmiiş  Məhəmmod  Salih  Xatunbadi  hər  il  500  tiimən  təqaiid  alırdı.  Başqa 
bir  xəttat-Qəzvində  yaşamış  Məhəmırıəd  'Fəki  b.  Abd  əl-Cabbar  N adir  şah 
öfsardan hər ay  20  lümən miqdartnda miikafat alırdı.  Müqayisə  üçün göstərək 
ki,  Məhəmmod  öm in  Xorasanı  Məşhəddən  Hindistana  gedərək  Xanxananm 
kitabxanasında  əlyazma  tərtibatçısı  işləyəıkən  hər  ay  ondan  400  rupi,  yəni  42 
tümən  omək  haqqı  alırdı.
Çox  vaxt  hətta  yiiksək  sənətkar  sayılan  xəttatlar  b e b   m üxtəlif  səbəb- 
brdon  miioyyən  edilmiş  “omək  haqqından”  məhrum  edilirdilər.  Ağlasığmaz 
hocmdo  miikafatlar  alan  ııstalar  haqqıııda  bizə  məlumat  verən  m ənbəbr 
onlardan  kiminso  toqaüddən  mohrum  edilmosi  barədə  susurlar.  Qazı  Əhmədin 
ıısta  Mir  Scyid  Ohmod  Məşhədi  (986-1578-7981)  ilo  əlaqədar  cıeydbri  bu 
sahəcb  istisna  toşkil  edir.  Bu  xəttat  1  Təhmasibin'  saray  kitabxanasında 
işloyirdi.  Şahın  sifarişi  ib   kitab  surəti  çıxarmaq  m oqsədib  ona  Məşhodo 
getməyo  icazo  verilir.  Bununla  əlaqədar  xəzinənin  Xorasan  gəlirindən  və 
Moşhoddo  soyyıırqal  olaraq  illik  maaş  toyin  edilmişdir.  On  ildən  sonra birdən- 
biro  Tohmasibin  ona  qarşı  miinasibəti  doyişir,  ondan  tələb  cdilir  ki,  bu  dövrdə 
aldığı  bütiin  pıılları  xoziııoyo  qaytarsın  vo  soyyurqal  hiiququndan  mohruın 
edirlor.  Ycrli  (acirlorin  kömoyib  Mir  Seyid  Ohmod  göstorilon  mobləği
110
T Ü R K   X A L Q L A R IN IN   K İTAB  VƏ  K İT A B X A N A   M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
bütünlükb  geri  cjaytarır  və  nıüflis  olur.  Onlara  toyin  olunmuş  ınovacibin 
ödənilməməsi  barədə  xəttatların  ali  hakimiyyət  orqanlanna  şikayotləri  oks 
olunan  çoxlu  sənəd  qorunub  saxlanılrmşdır.  Bu  şikayətlərcb  onlar  özbrini 
yada  salır,  maliyə  və  maddi  çətinliklərindən  damşırdılar.  Məsolon,  xottat 
Sultaıı  Əli  Kaini  (914/1508-09  vəfat  etmişdir)  Ağqoyımlu  sülabsinin 
hakimlərindən  birinə  müraciət  edərək  yazırdı:  “...hazırda qulunuz yaşadığı  evi 
hissə-hissə  satır,  qulunuza çatacaq  və çoxdan ödənilməyən  7000  dinarı  almağa 
ümiddən  başqa  mənim  heç  nəyim  yoxdur.  Əgər  əlahəzrətin  bununla  əlaqədar 
rəhmi  gəlsə (nökəriniz) həlak olmayacaq.  Allah kərimdir».
Təxminən  iiç  yiiz  il  sonra,  4  cüməda  I  1297/14  aprel  1880-ci  il  tarixdə 
seyid  Əli  Ria əl-Hüseyni  Şirazi  öz vəziyyətini  oxşar ifadələrlə təsvir edir.  Vali 
Fərhad  mirzə  Q acar  üçün  onun  babası  Məhəmməd  Kələntərin  ‘‘Ruzna- 
mə”sindən  (“<3ündəlik  qeydlər”)  ibarət  kitabın  kolofonunda  o,  yazırdı:  “Hacı 
Fərhad  mirzənin,  vali  Farsın  (əyalət  adıdır)  əmrinə  əsasən,  mən,  Farsın  sabiq 
Kələntərı  və  bu  kitabın  müəllifi  mirzə  Məhəmmədin  nəvəsi  Əli  Riza  əl- 
Hüseyni  kitabm  surətini  çıxarmağa başladım.  Sultanların  əmrlərinə  və  valilə- 
rin  (bu  sahədə)  sərəncamları  olduğuna  baxmayaraq,  öz  ailom b  birlikdə 
əlahəzrət  tərəllndən  təqaiid  məbləğindən  və  sədaqətli  valideynbrim o  ayrılmış 
dövlət  yardımı  ərzağından  tam am ib məhrum  edilmişəm,  (bizə) təyin  olunmuş 
mobbğdən  bir m anatım   da  yoxdur...”.  Həmin  qeydlərdən  görünür  ki.  əlyazma 
kitabı  ustalarma  əmək  haqqınm  nəğd  pul  və  natura  (ərzaq,  paltar)  formasında 
ödənilməsi  təcrübəsi  uzun  müddət  saxlanmışdı.  Ədobiyyat  tarixindəıı 
həmçinin  məlumdur  ki,  belə  təcriibə  şairlər  və  digər  sənəkatiar  iiçündə  tətbiq 
olunurdu.
111

TÜRK  XALOLARININ  K İTAB  VƏ  K İT A B X A N A   M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
ƏLYAZMA KİTABININ YAYIM I 
VƏ KİTAB TİCARƏTİ
Xottatlarm  və  digər  kitabçı  sənətkarların  əmək  haqqı  ilə  sıx  bağlı  olan 
əlyazma  kitabınııı qiyməti məsələsinə müraciət edərkən  ııəzəro  almaq  lazımdır 
ki,  onun  qiymətinə materialdan  (kağız,  tuş, mürəkkəb,  boya,  cild  iiçiin  dəri  və 
karton),  onun  hazırlanmasına  ustanm  sərf  etdiyi  əməkdən  başqa  bazarın 
tələbatı və ümumi şorait ohəmiyyətli dərəcədə təsir edirdi.
Alqı  -  satqı  predmeti olan kitab əmtəəyə  çevrilirdi.  M üxtəlif əyalotlərdə 
və  müxtəlif  vaxtlarda  onun  qiyməti  eyni  olmurdu.  Yuxarıda  qeyd  olunan 
‘■‘ ['ozkireyi  əl-  Əlbab”  misalı  bunun  əyani  sübutudur.  Misirdo  7  Tümənə 
hazırlanmış bu əlyazma bir neçə ildən sonra İranda 20 tüm ənə satılır.
Məşhur  ustalarm  üzünü  köçürdüyü  kitabların  qiyməti  barədə  bizə 
məlumat 
verən  mənbələrdən  başqa  əlimizdə 
kitab 
tacirlərinin  və 
kolleksiyaçılarımn  əlyazmaların  forzas  vərəqlərində  etdikləri  xeyli  miqdarda 
qeydlər də var.
Belə  qeydlər  olduqca  çoxdur.  Təəssüf  ki,  zam an  baxımından  çox 
porakəndə  və  dağınıq  olduğundan  onları  sistemləşdirmək  çətindir.  Buna 
baxmayaraq, həm zəngin tərtib edilmiş, sifarişli, həm də nisbətən  kasıb alıcılar 
üçün  nəz.ordə  tutulmuş  əlyazma  kitabların  qiyməti  barədə  nıüəyyən  təsəvvür 
yaratmağa bizə inıkan yaradır.
Budaq Qəzvini tamnmış xəttatlarm yerinə yetirdikləri  hom  əlyazmalann, 
ıəm  də  ayıı-ayrı  yazı  nümunələrinin  qiyməti  haqqm da  olduqca  maraqlı 
ə  ı  ər  gətirir.  0 ,  yaradıcısmm  sağlığmda  bu  və  ya  digər  əlyazm anın  dəyəri 
haqqmda  normativ  mənbədə  (984/1576-ci  ildə  qurtarmış)  m əlum at  verən 
yeganə muəllıfdır  Həm  də bu ona görə çox vacibdir ki,  o,  köhnə qiymətləri öz 
dovrunun  qıymotlorınə  çevırir.  Aşağıdab  misallar  bu  müəlifındir.  Xəttat 
ı  ° (ı°!Timo 
useyn  Bəharzinin (976/1568-69 cu  ildən  sonra vəfat etmis).  min 
bcythk  ışı,  Qəzvmdə,  yənı  dövrünün  paytaxtında  5  m in  dinara  satılırdı.
c !"  mr q 
f   ^ mOTİn  d3yərİnİ  tədc^   edir-  Bu  zaman  o,  belə  bir 
X IIr.Y v n ı  g° -|irU[ 
Cn,etSiya ^ukatı və sexini, həm çinin  Florensiya  florini
bərqbər  n'  'h St '° r  u 
^   ^ 0rc^ ə  ^ en'^  ^ Ç y asd a  işləyirdi  və  özünün  qızıla 
bə.abəı  msbətmı  heç  vaxt  dəyışməmişdi.  Onlarm  dəyəri  on  qızıl  alman
™
  m ’rka  bir 
ı' 
^
 
™
 
yarim  in8ilis  funt 
“
9Q0 
tUtUİUrdU'  Bir tümən  10 min dinara’ yaxud
133  cn/.l  m 
l 
ı.  T   q1F) 
İdİ'  1550  ' 1576-  ci  illərdə  bir tümən 
niarka