Yazı materialı, əlyazma kitabı və kitabçılıq texnologiyaları ilə yanaşı, dastan

P.F.Kazımi
i   İIRK  XALQLARININ 
K İ T A B   VƏ  KİTABXANA 
MƏDƏNİYYƏTİ
Bakı  Dövlət  Universiteti 
Kitabxanaçılıq-informasiya 
fakültəsinin 2012-ci  il  25  may tarixli 
Blmi  Şurasının  2  saylı  iclasının 
Qərarı  ilə çapa tövsiyə  olunur
-   J M C C '
B a k ı - 2 0 1 2

Elmi  redaktor: 
Əməkdar elm  xadimi;
BM T yanında Beynəlxalq 
İnformasiyalaşdırma 
Akademiyasınm  Akademiki, 
Tarix  elmləri  doktoru, 
Professor Abuzər  AIı  oğlu 
Xələfov
Rəyçilər: 
Filoloji  elmlər doktoru
Ramiz Əsgər 
Pedaqoji  elmlər namizədi 
Dos.  KnyazAslan
Kilab  Turk  xalqlarmm  kitab  və  kitabxana  mədəniyyəti  istiqamətində 
kompleks  yanaşılan  ilk tədqiqat işidir.  Ən  qədəm  dövdərdən  başlayaraq  yazı, 
yazı  materialı,  əlyazma  kitabı  və  kitabçılıq  texnologiyaları  ilə  yanaşı,  dastan 
vo  jsatirlərin,  müqəddəs  kitablarm,  lüğətçilk  ənənələrinin  türk  xalqlannm 
kitab  və  kitabxana  mədənivyətində  əhəmiyyətli  yeri  öyrənilıb,  müxtəhf 
a'eallarda türk xalqlarınm kitabxana quruculuğu,  kitab  m əhsulunun repertuarı, 
kitabxana  xid'məti  və  mədəni  əlaqələr  işıqlandırılır.  İlk  dəfə  dövlətçiliyi  olan 
Uirk  xalqları  ilə  yanaşı,  dövlətçiliyi  olmayan  türk  əsilli  xalqlarm   kitab  və 
kitabxana  mədəniyyətinin  ümumi  mənzərəsini  yaratm ağa  cəhd  göstərilib. 
Kitabda  son  20  ildə  baş  verən  kitab  və  kitabxana  mədəniyyəti  sahəsində  türk 
xalqlarınm  inteqrasiyası prosesi də öz əksini  tapmışdır.
Kazımi  P.F.  Türk xalqlarının  kitab  və  kitabxana  mədəniyyəti.
B akı:  “ABC”  nəşriyyatı,  2012,  316s.
© «A B C » ,  2012
T Ü R K   X A L Q L A R IN IN   K İT A B   VO  K İT A B X A N A   M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
"
liitn -b itn   b ilirdim ,  h e ş  actığcia  h itirdim . 
llz u n   ağtıc  b a ş ın d a   ıılu  h iti  b itird iııı
  "
(O ə d im   tjip çtn /  n ü sa lı)
TIJRK  XA LQ LA R IN IN   Ə LY AZM A  Kİ’I ABI  VƏ  O N L N   YAYILMA
AREALI
İnsan  cəmiyyətinin  yaratmış  olduğu  ilk  Şumer yazılarından  müasir dövr- 
də  istifado  olunan  latın  əlifbasına qədər Türk  xalqları  zəngin  və  məzmunlu  hir 
taıix  keçmiş,  yaratmış olduqları  bütün  nailiyyətləri  az bir müddətdə  bəşəri  nai- 
liyyətə  çevıilmişdir.  İlk  Şumer  şəkilli  yazı,  mixi  yazıları,  orxan  -  yenisey 
yazıları,  uyğur əlilbası  Tiirk  xalqlarınm  islama qədər yaratmış olduqları  böyük 
mədəni  abidərlərdir.
Tiirk  dilli  əlyazma  kitabı-çox  miirəkkəb  və  spesefik  hadisədir.  ().  öz  ifa- 
dəsiııi  tarixən  bir  ııeçə  növ  ya/.ıda  tapmışdır.  Onlardan  axırıncı  oıı  iiç  əsrdə 
(Vlt-XX  əsrin  başlanğıcı)  ərəb  ya/.ısı  olmuşdur.  İslamın  ilk  əsrləriıulə  ərəb 
əlilbası  ilə  yaııaşı  türk  xalqları  məskuıılaşdığı  coğrafi  areaklan  asılı  olaıaq 
nıiixləlif  ya/ı  sistcmlərindən  də  istifadə  ctmişdilər.  Ilcroqlif  ya/ıları.  ııyğyr 
əlilbası.  Albaıı  əlilbası,  pəhləvi  ya/.ılarından  istifadə  edəıı  tiirk  xalqlarmm 
böj iik  əksəıiyyəti  arlıq  islamın  2-ci  əsıiııə  doğru  tədricən  islamı  qəbııl  edərək 
ərəb  diliııi  və  ərəb  əlilbasını  mənimsəmiş,  ədəbi  və  elmi  abidələriııi  bıı  dildə 
ya/.ıya  köçürməyə  başlaıııışdır.  Qorunub  saxlanılmış  ən  qədim  ərəb  ya/.ılı  liirk 
dilli  əsərlər  ctik-didaktik  möv/.uda  “Kudadqu  bilik’'  (“Nccə  xoşbəxt  olınaq 
haqqında elm” )  poeması  XI  əsrə  aiddir.  Yusif Balasaqunlu  bu  əsəri  462/106‘J- 
70-ci  ildə  tərtib  etmişdir.  Onıın  qorunub  saxlanılmış  ən  qədim  niisxələri  XIII 
əsrılə  köçüriilmiişdür.  Mahınud  Kaşqarinin  “ Divaııi  liiğat  it-tiirk"  (“ fürk 
dillərinin  liiğəti")  əsəri  466/1073-74-cii  illərdə  yazılmış.  köçürmə  taıixi  27 
şəvval  664  və  ya  1  avqust  1266-eı  ildir.  Axırmcı  əsərlər  və  əlya/maları  XX 
əsıiıı  başlanğıcında  >arathlmışdır:  RF  1;,A  Şəqşünaslıq  İnstitutıında  Haşqırdıs- 
tanda  olaıı  İsmayıl  adlı  şəxsin  1930-cıı  ildə  ya/dığı  və  ii/iinü  köçtırdiiyü  tatar 
başqırd  “Səeərə"sinin  əlya/ması  saxlanılır.  O/bəkistan  I.A  Şəıqşünaslıq 
Institııtunda  l ()44-cii  ildə  I.əfasi  tərəfindən  tərtib  olunmuş  Xivəli  şair  və 
va/ıçılar  antologiyasının  1951-ci  il  əlyazması  saxlanılır.  Türk  ərəbyazılı 
əlya/.ma  kitablarmm  yuxarıda  qcyd  etdiyim i/  nümunələri  rus  şərqsünasları 
tərəfindən  miiəyyənləşdirilmişdi.  Bıı  yanaşrnanı  dü/gün  hesab  clmirik.  Tiirk 
dünyasında  bu  günlərimi/.ə  qədər  ərəb  ya/.ılı  türk  əlya/.ına  kitabları  ('əınıbi 
A/.ərbaycanda  tərtib  olunmaqdadır.  Xüsusilə  1945-46-cı  illərdə  Cənihi 
A/ərbaycanın  milli  hökuməti  iilərində  ııəfis  kitablar  tərtib  oluuurdu.  Oıta  əsr 
əlya/m a  kitabları  ənənələri  'l'iirkiyədə  bu  güıı  də  həssaslıqia  qoruııub
3

T Ü R K   X A L Q L A R IN IN   K İT A B   V Ə   K İT A B X A N A   M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
saxlanmaqdadır.  Bu  kitaba  olan  ehtiyacı  ödəm ək  deyil,  anonoyə  ehtiram 
olaraq,  gözəl  xətt  nümunələrini  nümayiş  etdirmək  iiçün  edilirdi.  Düşünürük 
ki,  XIX  əsrin  sonlarına  doğru  türk  xalqları  kitab  ehtiyaclarını  bir  mənalı 
olaraq  çap  məhsulları  vasitəsilə  ödəyirdi və  artıq  əlyazma  kitabları  dövrivədən 
çıxmış.  tari.xi 
abidəyo  çevriürdi. 
Türk  dillərində 
ya/.ilnnş 
osərlərin 
əlyazmalarının  əksəriyyəti  XVIII-XIX  əsrlərə  aiddir,  Xl-XIII  əsrlərə  aid 
əsərlərin  və əlyaztnalarm  isə  çox az nümunələri  qorunub  saxlanmışdı.
Türkdilli  əlyaztna  kitabı  müasir  Orta  Asiya,  Şərqi  və  Qərbi  Sibir.  IJral. 
Volqabayu,  Şimalı  və  Cənubi  Qafqaz,  Krım,  Ttirkiyə,  İran.  Ofqanıstan,  Pa- 
kistan,  Hindistan,  Sinszyan  (Çin),  Misir,  İrak,  Suriya,  B olqanstan,  Ruminiya, 
Yuqoslaviya  'daxil  olmaqla  çoxlu  türk  dillərində  (hazırda  qəbul  edilmiş 
qaydada  onlar  türk,  Azərbaycan,  türkmən,  özbək,  uyğur,  tatar,  hətta  onun 
Qərbi  Sibir  dialekti,  Krım tatar,  başqırd,  qazax  dilləri  adlanır)  yaradılmış,  üzii 
köçi'ırülmüş  və  yayılmışdır.  Orta  əsrlərdə,  bəzən  isə  XIX  əsrin  əvvəlinədək 
yaradılmış  əlyazm alann  dili türki  sözü ilə  müəyyən  edilmişdir.  Bu,  hər  bölgə- 
də  spesifık  lokal  müxtəlifliyi  olan xalq  danışıq  dilindən  ədəbi  yazı  dilini  fərq- 
ləndirməyə xidm ət edirdi.
Müasir  türk  xalqları  ayrı-ayrı  ailə-qəbilə  və  qəbilə  ittifaqlanm n  u/un  və 
miirəkkəb  inkişafı  nəticəsində  formalaşmışdır.  Bu  inkişaf  nəticəsində  yaran- 
mış  millətlər  M ərkəzi  və  Orta  Asiyadan,  Sibirdən,  Qafqaz,  Kiçik  Asiyaya  və 
Şərqi  Avropaya qədər çox  böyük bir əraziyə  yayılmışlar.  XI-XIV  əsrlərdə  baş 
verən  proseslər  xüsusilə  əhəmiyyətli  olmuşdur.  Onlar  etnik  kantaklara,  dəyiş- 
mələrə, konkret  şəraitdə yazı  dili kimi  formalaşan özünəm əxsus  interdialektlə- 
rin  yaranm asma  gətirib  çıxarmışdır  (160.  s.  98).  Qaraxani  dövrünün  dili  bu 
cür  yaramnış  və  XII-XIV  əsrlərdə  başqa  türk  dilli  rayonlarda  yazı  dillərinin 
yaranm asma  və  inkişafm a  təsir  göstərmişdir.  Qramatik  norm alann  az 
“fəallığı”  və  leksikamn  ümumiliyi,  “ifadə  normalarınm  məlum   azadlığı” 
onlarm  hamısı  üçün  xarakterik  idi.  Bu  da  XIII-XIV  əsrlərdə  bəm in  dillərin 
qarışıqlığına  səbəb  olurdu  (160.  s.  98).  Ona  görə  də  X I-XIV  əsıiər  tiirk  dilli 
yazı  abidələrini  m üəyyən  etmək  üçün  bir  sıra  tarixi  faktoıiarı:  onların 
yarandığı  yeri  və  zamam,  müəllifın  etnik  kimliyi,  ərazinin  əhalisini  və  s. 
nəzərə  alnıaq  lazımdır.  Buna  əlavə  etmək  lazımdır  ki,  ərəb  qrafıkaşı  türk 
dillərində  saitlərin,  bəzi.  hallarda  hətta  samitlərin  fonetik  torkibinə  uyğuıı 
gəlmirdi.
Şərqşünasların  hazırladığı  əlyazma  kitablarınm  kataloqları  və  aparılan 
digər tədqiqatlara əsaslanaraq tiirk xalqlarının kitab və kitabxana mədəniyyəti- 
ni  bir  sıra əsas tarixi-coğrafı  areallara ayırmaq  olar:  Şərqi-Tiirkistan,  Orta Asi- 
ya,  Kiçik  A siya  (Türkiyə),  Qafqaz  (Azərbaycan),  Krım-Volqaboyu-Ural. 
Bunların  hamısı  türk  mədəniyyətinin  əsas  tarixi  arealı  ilə  o  qədər  bağlıdır  ki, 
onların  mərkəzləri  haqqında,  eynilə  göstərilən  kitab  m ədəniyyəti  üçün  tnər-
4
T Ü R K   X A L Q L A R IN IN   K İT A B   VƏ  K İT A B X A N A   M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
kəzlər barədə,  ancaq  sərhədlərin  bəzi  fərqləri  nəzərə  alınmaqla danışmaq  olar. 
“Mədəni”  və  “kitab”  areallarımn  miiəyyən  olunması,  onların  miiqavisəsi,  ti'ırk 
xalqlarımn  tarixən  istifadə  etdikləri  müxtəlif variantlı  yazı  növlərinin  əlaqəsi- 
nin  aydınlaşdırtlması  xiisusi  tədqiqat  mövzusudur.  Buna  baxmayaraq  bu  mə- 
qalədə  bir sıra intcqrasiya prosesləri  haqqmda məlumat  verməyə çalışacağıq.
Ərəbyazılı  kitab  və  onun  mədəni  arealları  bir-biri  ilə  çox  bağlı  idi. 
Vaxtilə  ümiiıni  türk  dövləti  və qəbilə  tərkibində eyni  olmuş  və ya  eyni  icmava 
daxil  olmuş  qonşuların  əlaqələri  sıx  olmuşdur.  Buna  ərəb  yazısı  da  iınkan  ve- 
rirdi.  Deməliyik  ki,  XIX  əsrə  qədər  Qafqaz  (Azərbaycan)  və  Kiçik  Asiya 
(i urkiyə)  kitab arcalları  dil  və ədəbi  ənənə baxınnndan  oğuz-tıirk  qrupu  ilə  sıx 
bağlı  olmuşlar.  Mədəni  və  ədəbi  mənbələrinə,  repertuarına,  əlyazmalarm  tərti- 
binə  görə  oğuz-tiirk  qrupuna  daxil  olan  “türkmən  qolu”  XIV-XV  əsrə  qədər 
Azərbaycan  və  Kiçik  Asiya  ilə  inteqrasiya  olunmuş,  sonıakı  əsıiərdə  Orta 
Asiya arealı  ilə  bağlıdır.  Krımm  ttirk  əlyazma kitabını  dilinə,  ənənəsinə,  rcper- 
tuarına,  tərtibatına  görə  onutı  bir  qolu  kimi  Kiçik  Asiya  arcahna  daxil  etmək 
lazıındır.  Demək  olar  ki,  XIX  əsrə  qədər  Krımda  tiirk  dilli  əsəıiər  tiirk-oğuz 
dilində.  arxiviərdə  olan  mənbələrə  əsasən  bundan  sonra  Krım-tatar  dilində  va- 
zılırdı.  Bu  əlaqələrə  baxmayaraq.  hər  “kitab”  areahnın  öz  mənbəyi,  inkişaf ta- 
rixi,  ənəııəsi,  başqa  dillarlə  qarşılıqlı  münasibəti  olmu.şdur.  l.akin  burada  tiirk 
dili  yaxııd  dilləri,  repertuarı.  və  ayrı-ayrı  lıallarda  əlya/nıanm  tərtibatı  ö/iiııə 
məxsuslıığu  baxımından  iistünlük  təşkil  ctmişdir.
Baxdığıınız  arcalların  hamısına  xas  olan  ümiimi  bir  cəhət  var  ki,  bu  da 
poetik  əsətiərin  nəsrdən, ■
 dünyavi  əsəıiərin  dini  əsərlərdən  nisbələıı  sayca 
iistiinlük  ləşkil  etməsi;  tərcüınəııin  (fars  və  ərəb  dilindən)  a/.  miqdarda  “Şərlı” 
ədəbiyyatıııın,  lıəmçinin  sahəvi  ədəbiyyatnı  və  miixtəlif  janrlarm  mövcııd 
olması;  ərəb  yazılı  əlyazma  kitabı  yaradıcılarının,  xüsusilə  də  çox  tamnmış  və 
ınahir  ustalann  bir  “mədəni”  arealdan  başqasına,  a/.  hallarda  bir  k-itab 
arcalından  başqafiına,  bir  lıökındarın  yanından  başqasının  yaııına  gctməsinin 
adiliyi  göstərilə  bilər.  Bu,  daim  ənənələrin,  repertuarm  və  s.  ycrinin 
dəyişınəsiııə,  müsəlman  kitab  mədənyyətinin  inkişafına  səbəb  ohırdıı. 
Ilakiıniyyət  niiınayəndələrinin  kitabçı  sənətkarlara  miinasibəti  də  bıı  sahənin 
inkişafına  ö/.  təsiriııi  göstərdi.  iiirk   xalqlarınm  kitab  və  kitabxana 
mədəniyyəliniıı  bir tədqiqat  obyckti  kimi  biitövliikdə öyrənilməsi.  xalqın  tarixi 
inkişafda  mədəniyyətinin  difcrcıısiallığı  və  inleqrasiya  proseslərində  rolıı  ilk 
təcriibədir.  Dilin,  ya/.ımn,  kitabçılığın  və  kitabxanaçılığın  inkişaf  dinaınıkası 
tiirk  xalqlarımn  təkamiiliində  mühüın  rol  oynannşdır.  biəcə  də  islam  mədəni 
arcalına,  həmçinin  əhatəsində  olan  qeyri  ınüsəlınan  xalqlarm  inkişafmda 
təsiredici  qüvvəyə  ınalik  olmuşdur.  Bu  problcnılə  məşğul  olmuş  tədqiqatçılar 
tiirk  xalqlarıııın  avııca  götürülınüş  bir  arealına,  hər  lıansı  bir  problcmin 
tədqiqatı  məqsədi  ilə  formal  və  texniki  xüsusiyyətlərin  analizinə  ıızun-u/adı
5

T Ü R K   X A L Q L A R JN IN   K İT A B   V Ə   K İT A B X A N A   M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
yer  vermiş  olduqları  halda,  daxili  məzmunda m övcud  olan  xüsusiyyəüori,  bu 
xalqı  fərqləndiron  və  onu  dünyəvi  edən  əlamətləri  görməmiş,  bə/.i  halLarda 
görmək  istəməmişlər.  'l’arixi  mənbələri  məhv  etmək,  mövzud  mənbələrin 
üzünü  köçürərkən  faktları  saxtalaşdırmaq  və  ilkin  monbəyi  itirmək, 
mənbələrdəki  tarixi  faktları,  bəzi hallarda şərhə  ehtiyacı  olan  faktları  qeosiyasi 
maraqlarla  təqdim  etmək,  termin  və  tarixi  anlayışlar  arasında  bilorəkdən, 
bəzən  bilməyərəkdən  səhv  yozumlar  etmək,  tarixi  hadisələrin  dini,  milli  və 
ideoloji  prizmadan  baxılması  hallarına tez-tez rast  gəlirik.  Bu  k'imi  hallara yeri 
gəldikcə münasibət göstərəcəyik.
XI-XVIII 
əsrlərdə  türk  xalqlannm   m üxtəlif dövrlərdə  hazırladıqları  lii- 
ğətlərin  təxmini  siyahısımn  tədqiqi  göstərir  ki,  lüğət  və  qram atika  qaydalarmı 
öziində  əks  etdirəıı  kitablarm  əksəriyyəti,  ya  türk  əsilli  tərtibatçılar  tərəfindən 
hazırlanmışdı,  ya da bu lüğətlərin əksəriyyətində  ərəb  və  fars  söziəri  ilə  yanaşı 
tiirk  sözləri  ayrıca  bir  fəsil  kımi  özündə  əks  etdirmiş,  ya  da  farsdilli 
poeziyanın  daha  geniş  oxucu  kütləsi  tərəfindən  başa  düşülməsi  məqsədi  ilə 
tərtib  edilmişdi.  Deyilənləri  ümumiləşdirərək  qeyd  etməliyik  ki,  kitab  məhsul- 
larınm  böyiik  əksəriyyəti  islam  mədəniyyətinə  türk  xalqlarının  böyük 
töhfəsidir  və  dünya  mədəniyyəti  tarixində  müştərək  mədəniyyətin  misilsiz  bir 
niimunəsidir.
Çap kataloqlanna əsasən üü n y a kitabxanalarmda farsdilli və lürkdilli əl- 
yazm alarınm  say  nisbətinin  müqayisəsi  belə  fıkir  yürütm əyə  imkan  verir  ki, 
əgər diinyada 200  min  farsdilli  əlyazma varsa, onda  tiirkdilli  əlyazmaların  sayı 
100  m in  ədəddən  az  olmamalıdır.  Bu  statistika  farsdilli  kitablarm   etnik  mən- 
subiyyətini  ifadə  etmir.  Əlimizdə  olan  bəzi  roqənıləri  misal  gətirək. 
Ö zbəkistan  EA  Şərqşünaslıq  İnstitutunda  saxlamlan 
17  minə  qədər 
əlyazmanın  10%-dən  çoxu (yəni  1700  ədəddən çoxu),  Sankt-Peterburq  Dövlət 
Ümumi  Kitabxanasında  400-ə  yaxın  (50.  s.  165),  Rusiya  Federasiyası  EA 
Şərqşünaslıq  İnstitutunda  hesablamalara  görə  1500-ə  qədəri  türkdillidir. 
Tiirklərin  məskunlaşdığı  ərazilərdə  yaradılan  əlyazm alarm   çoxluğu  və  bizə 
gəlib  çatan  nüsxələrin  qədimliyi  baxımından,  dem ək  olar  ki,  tiirk 
x a l q l a n m n  
əlyazm a kitab' mədəniyyəti  geniş inkişaf yolu keçm iş  və bu əlyazm alara qayğı 
ilə yanaşılmışdır.  EIəcə  də  farsdilli  ərəb  yazılı  əlyazm a kitablann  da böyük bir 
kütləsi  türk  xalqlarm m   elmi  və  ədəbi  irsinin  nümunəsi  kimi 
qorunub 
saxlanılmışdır.
Türk  əlyazmalarının  mövzusu  çox  rəngarəngdir.  Tarix,  xronologiya 
(təqvimlər),  rəsmi  sənədlər,  yazışmalar,  coğrafıya,  bioqrafiya,  nəsil  şəcərəsi, 
biblioqrafiya,  ensiklopediya,  astronomiya  və  astrologiya,  təbabət,  mineralogi- 
ya,  riyaziyyat,  dilçilik  (leksikoqrafiya,  qrammatika),  məktub  nümunələri  məc- 
muəsi,  etika  və  fəlsəfə,  musiqi,  ovçuluq,  hərbi  iş,  folklor  (şeir  və  nəsr),  bədii 
ədəbiyyat  (poeziya  və  nəsr),  sənətkarların  adətləri,  mistik  ədəbiyyat,  dərs  və-
6
1  ÜR K   X A L Q L A R IN IN   K İT A B   VƏ  K İT A BX A N A   M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
saitləri  və  s.  Müsəlman  əlyazma  ədəbiyyatına  müxtəlif  mövzu  qnıplarım  və 
janrları  ınateriallarım  bir  əsərdə  toplamaq  xarakterikdir.  Orta  əsərlərin 
müsəlman  alimləri  xiisusi  ərəb  terminologiyası  ilə  onları  işarə  etmək  üçiin 
özlərinin elmi  təsnifatını  işləyib hazırlamışlar (33.  s.  162).
Türk  əlyazma  əsərlərinin  əksəriyyəti  poeziyadan,  dini  ədəbiyyatdan.  az 
miqdarda  isə  tarixdən  ibarətdir.  Poetik  formada  yazılmış  əsərlərin  də  yarıdaıı 
çoxu  dini  motivlərlə  olmuşdur.  Bu  dövrün  xüsusiyyətlərinin  kitabçılıq  işində 
inikası  idi.  Şeirlə yazılmış əsərlərin  sayı  nəsr ilə  yazılanlardan  iki  dəfə  çoxdıır. 
Görüniir,  birinci  və  axınncı  tematik  qruplar,  xüsusilə  də  birinci  əlya/.ma  sifa- 
rişçiləri  və  oXucular  arasında  daha  çox  tələb  olunurdu.  Dini  ədəbiyyatın  sayı- 
nın  tarixi  mövzudakı  ədəbiyyatı  üstələməsi  isə  ona  olan  tələbatdan  dcyil, 
ənənə  ilə  bağlı  idi.  Müsəlman  ictimai  mühiti  tərəfındən  yaradılmış  və  daim 
möhkəmləndirilən  bu  ənənə,  həmçinin  dini möhkəmləndirən  bu  əııənə,  həmçi- 
nin  dini  hakimiyyətin  cəmiyyətin  bütün  təbəqələri,  həyatın  bütiin  salıələri  üzə- 
riııdəki  təsiri  belə vəziyyətin  yaranmasına səbəb olmuşdu.  Belə vəziyyət  bütiiıı 
orta  əsrlər  i'ıçün  xarakterikdir.  Çünki,  “ilahiyyat orta  əsr adamının  sosial  təcrü- 
bəsinin  ən  yüksək  ümumiləşməsi"  kimi  öziinü  təqdim  edir,  leodal  cəıııiyyət 
ü/.vlori  özləıini.  ö/.  diinyalarını  anladıqları  və  inandıqları  hamı  kimi  eyııi 
ınənalı  işarələr sistemi  verirdi  (164,  s.  12).
Amma  oxucu  sorğuları,  əhalinin  savadhlığı  və  təhsili,  onun  tələbatı,  ö/- 
lərinin  və  digərlərin,  Şərq  və  qərb  əııənəlorinin  təsiri,  hökmdarların  və  onların 
məmuıiarmın  maraqları  tlirk  dilli  orjinal,  tərciimə  kitabları  yııxarıda  göstəriləıı 
nuixtəlilliyi  ləmin  edirdi.  Bununla  bərabər  başqa  dillərdən  ohınan  tərcümələr 
tiirkcə  clə  şərh  olunurdu  ki,  diinyavi  ədəbiyyatı  həm  də  formaca  (şcirlə 
yazılmış)  ilahiyyal  ədəbiyyatını  üstələyirdi.
l’ürk  əlyazmaları  arasında,  ərəbcədən,  daha  çox  isə  fars  dilindəıı  tərcıi- 
mələrə,  bu  dilləıdə  olan  əsəıiərin  türk dilində  şərhinə  rast  gəlinir.  Türk  dihndə 
təıciimələr  və  şərhlər  türk  əhalisinin  ərəb  və  fars  dillərini  yaxşı  başa  düşmə- 
diyi,  yaxud  bilmədiyi  səbəbiııdən  mcydana  gəlirdi.  Bə/.i  arcallar  islisna 
olmaqla  “Dərbəııdnamə"’  (“Dərbənd  haqqında  kitab”)  və  “iarix i  Rəşidi" 
(“Rəşidinin  tarixi” )  əsərlərinin  tərciiməsində olan  və  başa  düşülməyən  ərəb  və 
faıs  ifadələrindəıı,  həmçinin  “monqol  və  kalmık  mənşəli  sözlərdən”  tjaçaraq 
onları  “təıniz tiirk  dilinə  tərciimə etmək  tələb ohınurdu.
i  arixi,  coğrafı,  ədəbi  (poc/iya  və  nəsr),  ilahiyyat,  ctika,  təbabət  və  bir 
sıra  başqa  mövzularda  əsərlər  tərcümə  edilirdi,  onların  scçiıni  hakiıııiyyət  dai- 
rələri  nümayəndələrinin,  ruhani  silkinin  sifarişləri  türk  cətniyyətinin  yüksək 
və orta təbəqəsinin  faktiki  tələbatı  ilə miiəyyənləşirdi.  Əsasəıı  ilahiyyat-etik  və 
a/  hallarda  ədəbi  əsərlər  şərh  olunıırdu.  Tarixi  əsərləri  və  yiiksək  keyliyyətli 
əlyazmalar əyanların  göstərişi  yaxud  onlara hədiyyə  məqsədilə  yeıinə  yetirilir- 
di.  Bıırada  məqsəd  lürk  dilli  rayonlarda  yaşayan  orta  təbəqəni  tiirk  sülalələri
7

T Ü R K   X A L Q L A R IN IN   K İT A B   VƏ  K İT A B X A N A   M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
və  qəbilələrinin  tarixi  ilo tanış  etmək-beləliklə  də  həm in  hökmdarları  ‘'göyləro 
qaldırmaq”  idi.
XI 
əsrin  ikinci  yarısından  XVI  əsrin  baçlanğıcma  qədər  tərctinıəloro  a/ 
hallarda  rast  golinir,  onların  yerini  orjinal  əsərlər  tutur.  Adoton  torcümoni  bir 
qayda  olaraq  müsolman  kitabçıhğının  tiç  əsas  düini  yaxşı  bilon  saray  yaxud 
peşəkar  tarixçilor,  yazıçılar,  şairlər  yerinə  yetirirdilor.  Məsəiən,  tiiık  tarixçilori 
Məhəmmod  Sahib  l'iri/adəni,  Əhməd  Çavuşu,  Xivə  tarixçisi  vo  şairi  Agalıini, 
Mohəmmod  Sadiq  Kaşqarini,  özbək  şairi  və  yazıçısı  Binaini  buna  misal 
göstərmok  olar.  Adətən  hər  əsərin  tərcüməsi  ilə  bir  tərcümoçi  məşğııl  olurdu, 
ancaq  elə  hallar  da  olurdu  ki,  onu  başqa  adam  sona  çatdırırdı,  yaxud  da 
torcümə üzərində təıcüməçilər qrupu çalışırdı.
Bəzon  bütöv  bir  əsərin  tam  tərcüməsi  deyil,  orjinalın  silarişçiyə  vo  ya 
tərcüməçiyə  daha  vacib  göriinən,  onlarm  dövrü  üçün  daha  əhomiyyətli  olan 
hissələrin  və  bölmələrin  tərcüməsi  yerino  yetirilirdi.  Tərcümoçilər  bütün  mü- 
səlman  Şərqində  olduğu kimi,  adətən öz tərcüməlorinin dəqiqliyinə devil.  oxu- 
cular  iiçiin  m araqhhğına  daha  çox  fikir  verirdilor.  Bundan  ötrü  bəzi  hallarda 
orjinala  ağıla  gəlməyən  məlumatlar  və  qeyri-dəqiq  tarixlər  olavo  edirdilər 
(144,  s.  522-524),  bəzən  onun  tarixini  dəyişir,  orjinala  əlavo  vo  ixtisaılar 
edirlər.  Bütiin  bunlar  sifarişçinin  marağı  və  zövqii  ııəzəro  ahnm aqla  cdilirdi. 
Ona  görə  do  ön  sözün  yaxııd  son  söziin  axırmda  tərciiməçinin  ənənəvi  öziinü 
əhv  etdirmək  yaxud  “  yalvarışı”  iltimasla  üzr  istəməsi  kimi  hallan  müşaət 
edirik.  M əhəmməd  Niyaz  oxuculara  məhz  bu  cür  müraciot  etmişdir:  “Bu 
kitabm  tərcüməsi  zamanı  dəyərsizin  buraxdığı  biitiin  səhvləri  və  nöqsanlan 
acizanə  xahiş  edirəm  bağışlaym,  qələmin  gücü  ilə  düzəldin,  gücsüzii  qınaq 
hədəfinə  çevrilməyin,  məzəmmət  daşma tutmayın,  xeyirxahlıq  ibadəti  zamanı 
bağışlayın və  yada salın” (221,  s.  149).
Bütün  müsəlman  xalqlarınm  əlyazmaları  kimi  tiirk  əlyazmasm da  da bir 
abidənin  m üxtəlif  əlyazma  mətnlərində  fıkir  ayrıhğı  vo  variantların  olması 
xarakterikdir,  Onlar  xəttatlarm  yol  verdikləri  m üxtəlif  əlavəlor,  ixtisarlar. 
dəyişikliklor,  təhriflər,  səhvlər  nəticəsində  əmolə  gəlmişdir.  Iiəm  də  bu 
tohrifiərin  bir  hissəsi  müəllifm  sağhğında  özü,  sonra  isə 
b a ş q a  
şəxslor 
tərəfmdən  bir  çox  əsərlərin  redaktəsi  prosesində  baş  verə  bilirdi.  Təəssüt  ki, 
əlyazmalarm  tədqiqatçıları  bəzi  hallarda  əsərlərin  redaktosi  zamanı  yol 
verilmiş  nöqsanları  tapmağa  səy  göstərmək  əvəzinə  əksər  hallarda  nəinki 
səhvlərin,  həm  də  ciddi 
təhriflərin  buraxılmasında  ancaq  xəttatları 
günahlandırırlar.  E.N.Nəcip  “Kutadqu  bilig”in  niisxələri  tim sahnda  bunu 
yaxşı  göstərmişdir.  0 ,  həmin  əsərin  iki  m üəllif  redaksiyasım  müəyyən 
etmişdir.  Birincisi  -   m üəllif tərəfmdən  Gu  çayı  sahilində  yaşayarkən;  ikincisi 
Kaşqara  köçdükdən  soma  tərtib  edilmişdir.  Nəvai  “M əclis  on-nəfaisin 
(“ Daş-qaşların  kolleksiyası”)  iki  redaksiyasmı  yerinə  yetinnişdir:  birincinı
8
TÜ R K   X A L Q L A R IN IN   K İTAB  VƏ  K İTA BX A N A   M Ə D Ə N İY Y Ə Tİ
8 9 6 / 1 4 9 0 - lJ 1 
-ci  ildə.  ikincini,  göriinür 
905/1 4 9 9 -
cli
 
ildə.  Novaiııiıı  Divanı 
müəllif  (ərəfindon  hiitün  ömrii  boyıı  təılih  olunmuş  və  redaktə  cdihnişdir. 
Müollif Divanı  lıor  dəfə  redaktə  cdondə  oııa  vcni  şcirlər  əlavo  etmiş,  çox  vaxt 
quruluşunıı  dəyişdirmiş.  ayrı-ayrı  ilkin  şeirlərini  yenidəıı  yazmış,  onlara  ycııi 
fikirlər  gətirmiş,  poctik  formahırını  tokmilləşdirmişdir.  fəəssüf  ki.  Divanın 
nniəllil'  avtoqralı  bi/ə  golih  çatmamışdır.  Nəvainin  lirik  şcirlərini  di\anlara 
toplayaıaq.  haşqa  şoxslər  hom  müəllifin  ö/.  sağlığmda.  hom  də  öliimündən 
sonra  rcdakto  etmişlor.  Indiyodok  Novainin  Divanının