Yazı materialı, əlyazma kitabı və kitabçılıq texnologiyaları ilə yanaşı, dastan

TÜRK   X A L Q L A R IN IN   K İT A B   VƏ  K İT A B X A N A   M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
Omir  Teymurun  və  onun  varislərinin  hakimiyyəti  dövründə  ərazini  siyasi 
iqtisadi  vo  mədəni  inkişafına  səmərəli  şərait  yaranmışdır.  'l’eymurun 
lıakimiyyoti  dövründə  dövlət  idarəetməsi  onun  əsas  prinsiplərini  əks  etdirən 
‘‘Teymurun  Qanunnaməsi”  adlanan  qanun  əsasm da  hoyata  keçirilirdi. 
Teymurun  ölümiindən  sonra  onun  varisləri  daha  çox  incəsənətin,  elmin  vo 
mədəniyyəlin  inkişafına  diqqət  ayırmışdılar.  Xüsusilə  Uluq  bəyin,  Şahrux  və 
Ilüseyn  Bayqaranm  dövrlərində  mədəniyyətin  inkişafı  öz  zirvəsino  çatdı. 
Mavərənnəhr  vo  Xorasan  nəinki  Şərqdə  eləcə  də  bütün  Avropäda  tanındı.  Bu 
dövr  Mərkəzi  Asiyanm  ikinci  “Renessansı  Dövrü”  idi.  Böyük  fitosoflar Əlişir 
Novai,  Uluqbəy,  Xocazadə  Rumi,  Əli  Quşçu,  M irşərif Gürcani,  Xoca  Əkrar, 
Litufi,  Xandəmir,  Babur  və  bir  çox  digər  məşhurlar  məhz  b.u  dövrdə 
yaşamışiar.
Əlişir Nəvai  XV  əsrdə  yaşamış  və  şah  əsərlər  yaratmış,  yalnız  elm  və 
səııət  ardınca  deyil,  ölkənin  mədəni  hala  gəlməsində,  texniki  sənətlərin 
inkişafında  və  iqtisadiyyatınm  güclənməsində  da  böyük  xidmətləri  oimuş  bir 
şəxsiyyətdir.  Ə.Nəvai  (1441-1501)  Heratda  (indiki  Əfqamstanda)  və 
Məşhəddə  oxumuşdur.  0 ,  həmçinin  yaxşı  bir dövlət xadimi,  zamanın  bəstəkar 
və  rəssamlarını  ən  çox  təşfiq və  himayə  edənlərdən  biri  kimi  tanınmışdır.  An- 
caq  onun  əsas  böyük  xidməti  “Türklük”  və  “Türk  dilçiliyi”  sahəsində 
olmuşdur.  Ə.Nəvainin  yazıb-yaratdığı  illər  cığatay  (özbək)  ədəbiyyatmın, 
bütövlükdə  türkdilli  ədəbiyyatm  qızıl  əsri,  intibah  dövrü  sayıhr.  Dahi 
mütəfəkkir fliiseyn  Bayqaranın  sarayında vəzir vəzifəsində  çahşmışdır.  Nəvai 
gənclik  illərindən  Şərqin  dahi  mütəfəkkirləri  F.Əttar,  Q.Ənvar,  N.Gəncəvi  və 
digər  şair  və  fılosofların  əsərlərini  dərindən  mənimsəmişdir.  Özbək  dilində 
ədəbiyyat  isə  XIV  əsrdə  yaranmağa  başlamış  və  Əlişir  Nəvainin 
yaradıcılığmda  yüksək  mərhələyə  çatmışdır.  O,  Nizami  Gəncəvinin  “Xəmsə” 
sinin  təsiri  altrnda  “Fərhad  və  Şirin”,  “Yeddi  Gözəl”,  “Leyli  və  “Məcnun”, 
tsgəndərnamə ’  və  b.  poemaları  yazmışdır.  H.Bayqaranın  saraymda  işlədiyi 
dövrdə  Ə.Nəvai  dövlət  xadimi  kimi  əhəmiyyətli  işlər  görərok,  ad-san 
qazanmışdı.  O,  tutduğu  vəzifədən  istiladə  edərək,  ölkəsinin  elmli,  ziyah, 
nüfuzlu  adamlarını  daim  diqqətdə  saxlamış,  onlara  qayğı  göstərmişdir. 
Nəvainin  fəaliyyəti  dövründə  ən  böyük xidmətlərdən  biri  də  saray  kitabxanası 
yaratması  olmuşdur.  liəm çinin  Hcratda  və  digər  bölgələrdə  məscidlor, 
mədrəsələr  tikmişdir.  Sonralar  saray  əyanlarının  tösiri  nəticəsində  Nəvai 
vəzirlikdən  uzaqlaşdtrılmışdır.  H.Bayqara  onu  bir  daha  saraya  dəvət  etsə  də 
Nəvai  bundan  imtina  etmiş,  və  yaradıcılıcjla  məşğul  olmağa  üstüııliik 
vcımişdiı.  1490-1501-ci  illərdə  Nəvai  on  incə,  gözəl  və  lirik  poeziyasını, 
ictimai-elmi  və  fəlsəfi  əsərlərini  yaratmışdır.  Dahi  şair  cığatay  (özbək)  dilində 
yazdığı  əsərlərindo  Nəvai,  fars  dilindo  yazdığı  əsərlərində  isə  Fani 
təxəllüsündən  istifadə  etmişdir.  Novainin  fars  və  türk  dillərinin  müqayisəli
234
TÜRK  X A L Q L A R IN IN   K İTAB  VƏ  K İTABXANA  M ƏDƏNİYVƏTİ
ləhlilindən  bəhs  edən  “Mühakimət  ül-liiğəteyn"  (14W)  əsəri  xüsusilə  o  dövr 
iiçün  çox  ohomiyyətli  idi.  Bu  elmi  əsordə  tiirk-cığatay  diliniıı  incəlikləıindən 
həhs  olunur.  Bu  dövr  həmçinin  memarlıq  abidəiərinin  yarannıast.  ö/.hək 
serinin  sürətli  inkişafı,  miniatiir  sənotinin,  əlyazmaların.  astronomiyamn. 
rivaziyyatın,  tarixin  vo  tibbin  geniş  inkişafı  dövrii  kimi  taııınır.  Biitiin  bunlarm 
mərkozi 
kitabxanalar 
hesab 
olunurdu. 
Kitabxanaların 
fonduıuın 
zəngitıləşməsino  xiısusi  diqqət  yetirilirdi.  Lakin  XV  əsrin  smıu  XVI  əsrin 
əvvəllərindo  tez-tez  baş  verən  daxili  çəkişmolər  Teymurilər  dövlətiııin 
məhvini  labüd  ctdi.  Belə  ki,  XVII  əsrin  əvvəllərində  Teymıır  ııəslindən  olaıı 
l'ərqanə  hakimi  Babur  Hindistanı  işğal  etdi  və  veni  qurduğu  dövləti  "Böyiik 
Babur”  imperiyası  adlandırıldı.  Babur  ədəbiyyata,  memarlığa  bövük  diqqət 
vetirmişdir.  Öz  sarayına  şairləri  toplamışdı,  özü  də  yaradıcılıqla  məşğul 
olur,şeirlor  yazırdı.  İngılislər  gələnə  qədər  Hindistanı  məhz  Teymurilər  idarə 
etdi.
XVII  əsrdən  etibarən  Mavərənnəhr  dərin  sosial  və  iqtisadi  geriloməvo 
məruz  qaldı.  Bu  tənəzzül  mədəni  maarif  müəssisolərina,  kitabxanalaıa  da 
böyük  təsir  göstərdi.  XIX  əsrdə  Məhəınməd  Rəhim  xan  da  Xarəzmdə  tarixin 
və  ədəbiyyatm  inkişafma  böyiik  diqqət  yetirmişdi.  Bu  ərazidə  yaşayan 
tiirklərə  özbək  adı  ilk  dəfə  - 1313-1342-ci  illərdə  Qızıl  Orda  döviətinin 
hökmdarı  olmuş  Qiyasoddin  Məhəmməd  Özbək  xan  tərəlindən  verilmişdir. 
Qızıl  Orda  dövləti  islam  dövləti  olduğuna  göro  özbək  tiirkləri  islam  dinını 
Qızıl  Ordanm  mövcud  olduğu  dövrdə  qəbul  etmişlər.  Bclə  ki.  miisəlman 
ölkəlori  ilə  olan  geniş  iqtisadi  və  siyasi  əlaqələr  islamın  zadogaıılar  vo  xalq 
kütloləri  arasında  geniş  yayılmasına  əlverişli  imkan  yaratmışdır.  Batı  xaııın 
qardaşı  Borkə  xan  müsəlmanlığı  qəbul  etsə  do,  İslam  məhz  O/bək  xanm 
dövründə  Qızıl  Ordanın  rosmi  dini  elan  olunmuşdıır.  Omir  'feymurun 
ölümündən  sonra  zoifləyən  Teymur  imperiyasının  torpaqlarının  Anıl  gölii  və 
Seyhun  çayınm  şim ahnda  bölgələrində  dağınıq  yaşayan,  sonralar  Şcybanılər 
kimi  lanman  özbəklər  Əbül  Hayır  xanm  rəhbərliyi  altmda  hitləşmişlər.  15  )) 
cu  ildə  Şeybanilər  xanlığı  əslən  Həştərxan  xanlığmdan  olatı  C’aıı  xatıın 
oğulları  Din Məhəmməd,  Baki  Məhəmməd və Vali  Məhomməd  təıəfıın əıı  son 
qoyulmuş 
və 
ərazisi 
Həştorxan 
xanhğına 
(C.anoğullaıt 
xanətanı) 
birləşdirilmişdir.  Şeybanilər  dövtətinin  süqutundan  sonra  omın  ycrlə.şc  ıvı 
ərazidə  m üxtəlif vaxtlarda  üç  əsas  xanlıq  Buxara,  Xivo  vo  Kokaıu  xan  ıq  an 
yaradıldı.  Bu  xanhqlar  XIX  əsrin  əvvəllorinə  qədər  mövcud 
X1X
osrin  sonlarmda  Özbəkistan  ayrt-ayrı  xanlıqlara  parçalanmış  şə  ı  cə 
usı>a 
imperiyası 
torəfindon 
işğal  edilmişdir.  Umumiyyətlə 
əı  'ə/.ı 
,  sı\a
torpaqlarımn  Rusiya  imperiyası  torəfındən  işğalı  uç  nıət  ıo  əc. 
ı. 
keçirilmişdir.  Birinci  mərhələ  1
8 6 4
-
1
865-ci  illəti  əıatəı  eın  \ə   'lU  11 
Kokand  xanhğmın  çox hissosi  işğal  edilmişdir.  1866- 
-cu  ı  əıı  ə  ı.ı.
235

Tİ/R K   X A L Q L A R IN IN   K İT A B   V Ə   K İT A B X A N A   M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
ikinci  mərhələdə  Buxara və  Xivə  xanhqları  tabe  edilmişdir.  (120,  s.  87)  1869- 
1884-cii  illordo  isə  Türkmənistanm  işğalı  başa  çatdırılmışdır.  Buxara  xanlığı 
185  illik  (1599-1785)  mövcudiyyəti  müddətində  fəth  siyasəti  həyata 
keçirmoyib,  yalnız  öz  müstəqilliyini  qorumaqla  məşğul  olmuşdur.  Şəhər 
1740-cı  ildə  Nadir  şah  Əfşar  tərəfıııdən  işğal  olunmuşdur.  Onun  ölümündon 
sonra  Buxara  özbək  əmiri  Xudayar  bəyin  idarəçiliyi  altm a  kcçmiş  və  1 785-ci 
ilədək  mövcud  olmuşdur.  Əsası,  Mangird  sülaləsindən  olan  şalı  Murad 
tərəfındən  qoyulmuş  və  1785-ci  ildən  Buxara  əmirliyi  adlanan  dövlət  1920-ci 
ilədək  mövcud olmuşdur.
Özbək mədəniyyəti  Şərqin ən parlaq  və orijinal  nümunələrindən  biridir. 
Onun  misilsiz  musiqisi,  rəsmləri,  təsviri  sənəti,  özünəm əxsus  mətbəxi,  geyim 
mədəniyyəti  və memarlığı var.  Həmçinin Özbək xalqı  qədim  türk mədəniyyəti 
daşıyıcısı  olaraq  türk  xalqlarının  qədim  eposlarmı  tarix  boyu  yaşamış  və 
yaşatmışlar.  Onlar  içərisində  ən  geniş  şöhrət  tapan  dastan  və  əsatirləri  Dədə- 
Qorqud,  Edigey,  Manas  və  Koroğlunu  göstərə  bilərik.  Dədə-Qorqud  dastanı 
türkdilli  xalqların müştərək milli  mədəniyyətləriniıı  zəngin və  bənzərsiz  ədəbi 
mənbələri sırasında özünəməxsus yer tutur.  (4,  s.  89)  O  dövrdə  yaranan  qədim 
türk  cposiarınm  zənginliyi,  ideya-estetik  mükəmməlliyi  türklərin  tarixinin. 
ictimai,  iqtisadi  və  siyasi  həyatlarının  zənginliyi  özbəkləriıı  Altaydan 
Avropamn  içərilərinə  qədər  geniş  bir  coğrafıyada,  m üxtəlif  xalqlarla  fəal 
əlaqədə  olub  ümumdiinya  proseslərində  ardıcıl  iştirak  etmələri  ilə  bilavasitə 
bağlıdır.  Türkmənistanda  və  Özbəkistanda  XVI-XVIl  əsrlərdə  formalaşmış 
“Qeroğlu”  eposunu  xüsusilə  qeyd  etmək  lazımdır.  M əlumdur  ki,  “Koroğlu” 
Azərbaycanda  geniş  yayılmış  qəhrəmanlıq  dastanıdır.  Lakin  “Qeroğlu” 
formasında  bu  dastan  türkmənlərdə,  özbəklərdə,  o  ciimlədən  də  taciklərdə  də 
mövcud olmuşdur.  (16,  s.  77)
Özbəkistan  ərazisində  XIV-XVI  əsriərdə  Buxarada,  Səmərqənddə  və 
Xarəzmdə  çoxlu  miqdarda  me”marhq  abidələri  tikilm işdir  ki,  onların  da 
bəziləri  indiyə  qədər  qalmışdır.  Bu  abidələrdən  biri  böyük  Teymurilər 
imperiyasının  yaradıcısı,  dahi  türk  sərkərdəsi  və  fatehi  Əmir  Teymurun 
nəvəsi,  riyaziyyatçı  və  astronom  alim  Uluqbəyin  Səmərqənddə 
yaratd ığ ı 
məşhur  rəsədxana  idi.  XIV  əsrdə  Uluqbəyin  indiki  Özbəkistan 
ə ra z isin d ə  
Səmərqənddə  yerləşən  rəsədxanasının  o  zamanki  Şərq  aləmində  analoqu  yox 
idi.  Bu  rəsədxana  alimlərin  cəm  olduğu  və  dünyadä  ilk  oiaraq  dəqiq  ulduz 
cədvəli  tərtib. olunan  məşhur  rəsədxana  idi.  Əli  Quşçu  adlı  astronom  isə  bu 
rəsədxanada  astronomik  müşahidələr  aparmışdır.  Bu  rəsədxana 
M a ra ğ a d a n  
sonra ən  məşhur rəsədxanadır.  Bartold  Uluqbəyə  həsr etdiyi 
a r a ş d ır m a d a  
yazır 
ki, 
bu  rəsədxana  astronomiya  elminin  inkişafına  M arağa  rəsədxanası  qədər 
tə s ir  g ö s tə rə  
bilməmişdir.  Buxara  şəhəri  Mərkəzi  Asiyada 
İsla m   m ə d ə n iy y ə ti-
236
İİ  RK  X A L Q L A R IN IN   K İTAB  VƏ  K İTABXANA  M ƏDƏNİVYƏTİ
nin  mərkəzi  idi. 
Mövlanə 
Üsamuddiıı  İbrahinı, 
('əlaləddin  Davani.  Mollacaıı 
Sira/.i 
və 
b.  din  xadim ləri 
orada 
fəaliyyət  göstərirdilər. 
(
120.  s.  117)
Özbəkistan  ərazisində  əlyazma  kitablarının  yaramnası  IX-X  .'>sıiəriıı 
,-ılyazmalann  meydana  gəlməsinə  səbəb  oldu.  Əlya/ma  kitabların  istclısah 
■jıərgin,  çoxcəhətli  və  çoxzəhmətli  bir  əməyin  məhsulu  idi.  Kitahlann  ii/iiniin 
köçürülüb  çoxaldılmasmda  xeyli  sənətkarlar:  xəttat,  nəqqa.ş,  ııüi/əhhib. 
səhhaf,  rəssam  və  mücəllidlər  iştirak  edirdilər.  (4.  s.  47)  Buxarada  mədəııi 
həyatın,  clmin  inkişafa  başlaması,  orijinal  əsərlərlə  bərabər.  fəlsəfə. 
riyazivyat,  tibb  və  s.  elmlər  üzrə  yunan  alimlərinin  əsərlərinin  tərcümələriııin 
mcydana  çıxması  ilə  də  özilnü  göstərirdi.  Samanilərin  əlya/.ma  kitablan  ayrı- 
avrı  otaqlarda  clm  sahələri  üzrə düzülürdü.  Həmçinin  Mərkə/.i  Asiyada  kitab. 
kitabçıhq  işi  uzun  müddət  ərzində  yaranıb  formalaşmışdır.  Ya/.ı  mədəniyyəti 
Mərkəzi  Asiya  xalqlarına  Çində  kağızın  istehsal  olunması  ilə  əlaqədar  olaraq 
daha  da  çox  yayılmışdı.  Yazı  texnologiyası  Səməıqənddə  və  hir  çox  mədəni 
mərkəzlərdə  nəşriyyat  işində  və  s.  işlərdə  tətbiq  olunurdu.  Burada  tətbiq 
olunan  təsnifat  və  biblioqrafik  göstəricilərində  biz  Əbıı  Əli  İbn  Siııa,  Əbu 
Reyhan  Biruni,  Ər-Razi,  Əlişir  Nəvai  kimi  dahi  clm  və  odəbiyyat  xadimlərin 
əsərlərinə rast  gəlirik.
Qədim  çap  və  əlyazma  materialları  millətin  maaritlənməsində  \ə   onuıı 
özünəməxsus 
ınədəniyyətinin 
formalaşmasında 
önəınli 
rol 
oynayır. 
Miistəqillik  əldə  edildikdən  sonra  milli-mənəvi  dəyərlərə  ycnidən  ha.xışla 
əlaqədar  olaraq  dövlətin  tarıxi  inkişaf  istiqamətinə  ycnidən  nə/.ər  salmaq 
/ərurəti  yaranmtşdır.  Bu  dəyərləndirmənin  əsas  mənbəyi  çox  dəyərli 
əlyazmalar,  qədim  kitabiar  və  biblioqrafik  materiallardır.  Ila/.ırki  dövrdə 
Özbəkistanda  biblioqrafıyanın  tarixi  ilə  əlaqədar  hələ  tədqiqat  aparılmayıb. 
Orta  əsrlərdə  bu  iş  öz  inkişafının  ilkin  mərhələsində  idi.  Bu  dövrdə  ycni 
əsərlər  yaradılır,  həmin  əsərlərdə  ayrı-ayrı  biblioqralik  iinsürlər  mövcucklur, 
lakin  formalaşmış biblioqrafık  vəsaitlərin  növləri  barədə  tanı dəqiqliklə daııışa 
bilmərik.  Sonrakı  illərdə  biblioqrafık  məcmuələr  yaranmağa  ba.şladı.  1907-ci 
ildə  nəşr  olunan  Türküstan  məcmuəsi  biblioqrafiyamıı  inkişafından  xəbəı 
verir. 
Bu 
məcmuəni 
ilk  dəfo 
N .V .D nıitrovski, 
1912-ci 
ildəıı 
isə 
A.A.Semyonov  yenidən  canlandırmışlar.  1917-ci  ildə  məcmııənin  çap 
olunmuş  cildlərinin  sayı  594-ə çatdırılmışdı.  Burada  Mərkə/.i  Asiya  və onunla 
həmsərhəd  olan 
Şərq  ölkələrinin  tarixi,  arxeologiyası.  ctnoqıalıyası. 
coğrafıyası,  ədəbiyyatı,  iqtisadiyyatı,  mədəniyyəti  və  s.  bır  sıra  nnihıım 
məsələlərinə  aid  zəngin  materialiar  toplanmışdı.  Məmiıı  nıəcmuə  Ə.Nəvaı 
adına Özbəkistan Dövlət  ümumi  kitabxanasmda saxlanıhı.
Rusiyamn  M ərkəzi  Asiyanı  işğal  ctməsi  dövründə,  xüsusılə  I  urkustan 
qubcrnatoıiuğunun  yaranması  mədəniyyətə  kitab,  kitabçılıq  işləıiııə  nı  ç('x 
təsirlər  göstərdi.  Çap  texnologiyalarınm,  ycni-ycnı  nəahyyətlərın  k ıta \
237

T Ü R K   X A L Q L A R IN IN   K İT A B   VƏ  K İT A B X A N A   M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
kitabçılıq  işino  tətbiqi  bu  işləri  daha  da  sürətləndirirdi.  XIX  əsriıı  inkişal'ını 
xarakterizə  edən  ən  vacib  əlamətlərindən  biri  kitab  çapının  yaranması.  və 
inkişafı  olmuşdur.  XIX  əsrə  nəzər  yetirdikdə  kitabların  çapı,  mətbəələrin 
meydana  gəlməsi  o  dövrün  əsaslı  göstəricilərindəndir.  Orta  A siya  ərazisində 
yerləşən  (Türküstanda)  Özbəkistan,  Qazaxıstan,  Tacikistan,  Qırğızıstan  vo 
Tiirkmənistanda  ilk  mətbəə  1868-ci  ildə  Daşkənddə  işə  başlamışdır  ki,  bu 
dövrdə 
burada 
Rus 
general-qubernatorluğu 
yaradılmışdı. 
Mətbəə 
avadanlığınm  gətirilməsi  və  poliqrafiya  fəaliyyəti  qeyd  etdiyimiz  kimi 
Özbəkistanm  Rusiya  işğalmdan  sonrakı  dövrlərini  əhatə  edirdi.> 1869-cu  ildə 
burada  ikinci  mətbəə  açılmışdır.  Bu  ikinci  mətbəə  “Türküstan  xəbərləri" 
qəzetini  Orta  Asiyada  ilk  dövri  nəşri  buraxmaq  üçün  təşkii  edilmişdir. 
Mətbəodə  rus  şriftlərindən  əlavə,  ərəb  şrifti  də  olmıışdur.  Ərəb  şriftindən 
“ 1
 urküstan xəbərləri”  qəzetinə özbək və qazax diilərində  əlavə kimi  buraxılan 
nəşrdə  istifadə  edilirdi.  1871-ci  ildə  mətbəədə  Orta  Asiyada  ilk  çap  kitabı 
“Orta  Asiya  ölkələri  və  rus  Türküstanı  haqqmda  materiallar  məcmuəsi”  nəşr 
edildi.  Burada  Ş.lbrahimovun  tərtib  etdiyi  “Təqvim ”də  1871-ci  ildə  çap 
olutıdu.  XX  əsrin  birinci  onilliyində  özbək  dilində  bir  çox  qəzetin  nəşrinə 
başlanmışdı.  Onlardan  1906-cı  ildə  Daşkənddə  nəşr  olunan  “Tərəqqi”  və 
“Günəş”,  1907-ci  ildə  “Şöhrət”,  1908-ci  ildə  “Asiya”  və  “Tacir”  qəzetlorini 
göstərmək  olar.  Orta Asiyada ilk  litoqrafıyanın  (daşbasma  üsulu  ilə  çap)  əsası 
1874-cü  ildə  Xivə  şəhərində  qoyulmuşdur. 1880-ci  ildə  bu  litoqrafiyada  özbək 
dilində  Ə.Nəvainin  “Xəm sə”  si  çap  edilmişdir.  1913-cü  ildə  Türküstanda 
əhalinin  milli  dilində  56  adda kitab  118 miıı nüsxə  ilə  nəşr  edilib.  Bu  56  adda 
kitabdan  37-si 
8 6
  min  nüsxə  ilə  özbək  dilində  buraxılmışdır.  1918-ci  ildə 
Türküstamn  poliqrafıya  müəssisələri  milliləşdirildi.  Həmin  ildə  Xalq  Maarif 
Komissarlığmda  nəşriyyat  şöbəsi  təşkil  edildi.  Türküstan  Mərkəzi  İcraiyyə 
Komitəsində  fəaliyyətə  başlayan  nəşriyyat  şöbəsi  və  mətbuat  bürosu  milli 
dildə  ədəbiyyat buraxmağa başladı.  1920-ci  ildə  Daşkənddə  Türküstan  Dövlət 
nəşriyyatı  təşkil  olundu.  (133,  s.  187)  Respublikada  fəaliyyət  göstərən  bütün 
idarə  və  müəssisələrin  nəşriyyatlan 
Türküstan 
Dövlət  nəşriyyatınm 
tabeçiliyinə  verildi.
1921-ci  ildə  Daşkənddə  Türkiistan  Xalq  M aarif Komissarlığtnda  qırğız, 
tacik,  türkmən  və  özbəklərin  nümayəndələrindən  ibarət  olan  xüsusi  komissiya 
təşkil  edildi.  Bu  komissiya  Orta  Asiya  xalqlarınm  dillərində  məktəblər  üçün 
dərslikləri  çap  etməyi  təmin  etməli  idi.  1925-ci  ildə  O rta  Asiyada  Döviət 
nəşriyyatı  bazası  əsasında  Özbəkistan  SSR-in  Dövlət  nəşriyyatı  yaradılır.  Bu, 
Özbəkistanın  ilk  universal  nəşriyyatı  idi.  1930-cu  illərdə  nəşriyyatlar  yenidon 
təşkil  edilir,  ixtisaslaşmış  və  universal  nəşriyyatlar  fəaliyyət  göstərməyə  baş- 
layır.  1930-cu  illərin  sonunda  Özbəkistanda  aşağıdakı  nəşriyyatlar 
f ə a liy y o t 
göstərirdi:  Partiya  odəbiyyatı  nəşriyyatı,  Hüquq  ədobiyyatı  nəşriyyatt,  Sosial-
238
T Ü R K   X A L Q L A R IN IN   KİTAB  VƏ  K İTABXANA  MƏDƏNİYN''ƏTİ
iqtisadi  odobiyyat  noşriyyaU,  Dövlol  lexııiki  odohiyvat  ııoşriyyalı.  Mıısiqi 
ədəbiyyatı  noşriyyatı  və  s. 
1941-1945-ci  illordo  Özbokislanda  biiıüıı 
nəşriyyatlar  Dövlot  nəşriyyatına  birioşdirilir.  1990-cı  illoıdo  Ö/.bokistamia 
kitab  nəşri  işiııi  yaxşılaşdırmaq  üçün  nəşriyyatlar  yenidon  toşkil  cdildi.  bülün 
vilayotlərdə  mətbuat  idaroləri  yaradıldı.  Göründüyii  kinıi  Ö/bokistan 
ərazisindo  nəşriyyat  vo  kitab  çapı  fəaliyyətinin  son 
1 0 0
  ildo  yiiksək  dinamik 
inkişafı  müşahidə  olunurdu.  Nəşriyyat  işinin  inkişafı  Ö/.bokistamn  kitab 
məhsuluna  olan  chtiyacını  ödəyir,  kitabxana  fondlannın  komplcktloşmosiııi 
tomin  edirdi.  Bu  dövrdəıı  dövlət  nəşriyyatlart  “Uzbekstoıf  “I  ikituvçi” 
Q.Qulam  adma Ədəbiyyat  və İncəsənət nəşriyyatı,  “Çulpon"  "Ya/.ıçf'  vo  s.  ö/ 
fəaliyyətlərini  daha da genişbndirməyə  başladılar.
Orta  Asiyada  kitabxanalar haqqında məlumatlara  miixtolif moııbolordo 
ıast  gəlinir.  Mərkəzi  Asiyada  mədəniyyət,  mcmarhq  sahəsində  baş  vcrən 
iroliləyişlər  barədə  bir  çox  məlumatlar  qeyd  olunurdu.  ösas  diqqot  kitabxa- 
nalann  üzərində  idi.  Çünki  xalqtn  maariflənməsi,  ölkənin  elmi-mədəni 
göstəricilərinin  yüksəlmosi  kitabxanalarsız  mümkün  dcyildi.  Orta  Asiyada 
kitabxanamn  yaranması  tarixi  proseslərlə  əlaqədardır.  Bu  prosesloıdon  önom- 
lisi  1867-ci  ildə  mərkəzi  Daşkənd  şəhəri  olmaqla  işğal  olunmuş  totpaqlar 
əsnasmda  Türküstan  gcneral-qubernatorluğu  yaradılması  idi.  Ilk  I  üıkiistau 
general-qubcrnatoru  gcneral  K.P.Kaufman  idi.  Ona  gcııiş  solahiyyot 
verilmişdi.  Kaufman  1870-ci  ildə  Türküstan  xalq  kitabxanasmı  yaratdı. 
Biıinci  addım  kimi  bu  kitabxananm  yaradtlması  hökumot  aktı  ilə  təstiq 
olundu.  Bu  addım  Tiirküstan  diyarıntn  general-qubernatoru  təıofindon  atılan 
mütəroqqi  bir addım  idi. Kaufman yazırdı:  1867-ci  ildə kitabxana  yaradılarkəıı 
Asiya  ədəbiyyatı  ilə  bağlı  Petcrburqdan  kitablar  gətirilmosino  nail  olundtı. 
Eyni  zamanda  Asiya  ilə  bağlı  Avropa  dilli  ədobiyyatlar da  Daşkəndo  gotiıildi. 
Kaufmanm  konsepsiyasma  görə  Daşkənd  xalq  kitabxanasını  qoruyub 
saxlamaq  və  inkişaf  etdirmək  lazımdır.  Bu  dövrdo  elmin 
in k iş a lı 
üçün  çap 
materiallarımn  gətirilməsi  haqqında  tapşırıq  vcrildi  vo  bunun 
n ə tic ə s in d ə  
buraya  türk  çap  maşınları  gətirildi.  Türkiistan  diyarında  odobiyyatın  inkişal 
sürəti 
ç o x  
da  yaxşı  deyildi.  Orta  Asiyanm  işğalmdan  sonra  Rusiya  oıa/inin 
öyrənilməsinə,  tədqiq  olunmasına  başladı.  1870-1
8 7 5 -c i 
ilbıdə 
ç o x s a y lı 
ckspedisiyaların  bu  ərazidə  araşdırmalar  aparması 
m ə h ım d ııı. 
Diyaıın 
öyrənilmosi  ilə əlaqədar A.Qasımovanın  iddiasına  görə,  matcıiallar son dəıəıə 
az  idi.  Çap  məhsullarmın  azlığı  və  kitabxana  fondunuıı 
m o İ K İ u d  
o lm a s ı, 
kitabxana  fondunun  zənginləşdirilməsi  məqsədi  ilo  kənardan  ycni  noşıbrin 
gotirilməsi  təb b   olunurdu.  Diyarın  öyrənilməsi  məqsədi 
ilo   b iı  s ııa   n ə ş ılə ı 
çap 
cdilmovə  başladı. 
N . M . P r je v a ls k in in  
vo 
İ.V .M u ş k c to v a n m   ə s ə ılə ıi, 
I 
.S u m c - 
novamn  və 
N.Severçcvanm  “Yol  qeydbri”, 
N .M a c v a m n , 
Tiirkiislan  haqqmda 
xəbərbri 
ç a p  
olundu.  Türküstan 
g e n e ra l-q u b c m a to ru   K .P .K a u lm a n  
I 
ü ık u s ta n
239

T Ü R K   XALQ LARINLN  K IT A B   VƏ  K İT A B X A N A   M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
general-qubernatorluğunda  xüsusi  seçilmiş nüsxəiərdən  ibarət  kitabxana təşkit 
etməyo  başladı.  Xalq  kitabxanası  Orta Asiyada  1-ci  elmi  və  ictimai  kitabxaııa 
hesab  olunurdu.  Başlanğıcda  kitabxananm  fonduna  Rusiya  kitabxanalarından 
kitablar daxil  olurdu.  Əvvəlcə  burada 5  işçi  yeri  mövcud  idi.  Bu kitabxananın 
ilk  direktorıı  Dimitrovski  olmuşdur.  1872-ci  ildə  onu  musiqi  mütəxəssisi  olan 
Çuyko  əvəz  etdi.  Bu  kitabxana dövlət tərəfmdən  maliyələşdirilirdi  və çox  xərc 
tələb edirdi.  Buna görə  də  1882-ci  il dekabrın  13-də  sərəncam  verildi  və  1883- 
cü  il  yanvar  ayının 
1
 -dən  etibarən  Daşkənd  ictimai  kitabxanasmm  fəaliyyəti 
dayandırıldı.  (180,  s.  U )  Həmin  dövrdə  kitabxanamn  fondunda’l 3040  niisxə 
ədəbiyyat  vardı.  Bu  kitablardan  9184  nüsxəsi  diyarşiinaslıq  əhəmiyyətli 
ədəbiyyat 
idi. 
Bu 
ədəbiyyat  Daşkənd 
muzeyinə 
təhvil 
verilmişdi. 
Ictimaiyyətin  təzyiqi  əsasında  1884-cü  ildə  kitabxananın  fəaliyyəti  bərpa 
olundu  və  fondun  idarələrə  paylanmış  nüsxələri  kitabxanaya  geri  qaytarıldı. 
Kitabxananın  idarə  olunması  isə  general-qubernatorluğun  dəftərxanasma 
tapşırıldı.
1891-ci  ilin  ortalarında  Türküstan  şöbəsinin  Rus-texniki  cəmiyyəti 
texniki  kitabxananın təşkilinə təşəbbüs göstərdi.  Bu kitabxana abunə  və  hədiy- 
yələr yolu  ilə  formalaşırdı.  1996-cı  ilin  yanvarın  1-də  kitabxanaya 235  nüsxə 
kitab  imzalanmış  şəkildə  hədiyyə  verildi.  Mərkəzi  şöbə  öz  fondunda  olan 
kitablardan  bu  kitabxanaya  hədiyyələr  göndərirdi. 
Rusiya  bağbanhq 
cəmiyyotinin  Türküstan  şöbəsinin  də  öz  kitabxanası  var  idi.  Bu  kitabxana 
1894-cii  ildə  formalaşmışdı.  Kitabxananın  fondu  əsasən  kənd  təsərrüfatı 
ədəbiyyatı  ilə  komplektləşdirilirdi.  Diyarm  gələcək  kənd  təsərrüfatmm 
inkişafında  bu  kitabxananm böyük  əhəmiyyəti  olmuşdur.  Həmin  dövrdə  əsas 
fəaliyyətlərdən  biri  Türküstan  diyannda  elmi-tibbi  cəmiyyətin  yaranması  idi. 
Bu  cəmiyyət  Orta  Asiya  xalqlannm   həyatında  m əhsuldar  bir  irs  miras 
qoymuşdu.  Türkiistan  diyarmda  böyük  elmi-tibbi  cəm iyyət  Fərqanə  tibbi 
cəmiyyəti  idi.  İlk  gündən  bu  cəmiyyət  öz  kitabxanasını  formalaşdırmağa 
başladı.  1904-cü  ildən  1555  nüsxə  kitab,  broşür,  dissertasiya,  həmçinin  rus  və 
başqa  xarici  dillərdə  olan jurnal  və  qəzetləri  toplamağa  başladı.  Kitabxanada 
gedən  bütün  prosesləri  öyrənməkdə  və  bu  sahədə  təkmilləşməkdə  Rusiyanın 
öz  marağı  var  idi.  XIX  əsrin  sonu  XX   əsrin  əvvəllərində  Türküstan  diyarmın 
mədəni  həyatmda  canlanma  baş  verdi.  Qabaqcıl  rııs  ziyahlarının  fıkirlərinə 
görə  bu  prosses  yeni  elmi-mədəni  m aarif  cəmiyyətinin  yaranmasına  şərait 
yaradırdı.l 901-ci  ildə  Daşkənd  şöbəsinin  Şərq  cəmiyyəti  təşkil  olundu.  Bu 
cəmiyyətin  tərkibində  çox  da  böyük  olmayan  kitabxana  fəaliyyət  göstərirdi. 
Fondunda rus və digər xarici  dillərdə olan ədəbiyyat toplanmışdı.
1901-ci  ildə  açılan  Puşkin  cəmiyyəti  də  böyük  xidm ətlər  göstərmişdir. 
Bıı  cəmiyyətin  tərkibində  təşkil  olunmuş  kitabxana  m ədəni-m aarif işlərində 
bir  çox  addımlar  atmışdır.  Məktəb  və  kurslar  açmış,  kitab  və  broşür  nəşrləri,
240