Yazıçı Anar haqqında payız düşüncələri (Cəmil Həsənli) Moskvada Anarın 70 illiyində çıxışından

YENƏ    SÖZ,    SÖZ...(FFRİ?) 

 

Bəla  burasındadır  ki,  daha  sözlərə  inanmırıq.  İttifaq  müqaviləsinin  müzakirəsi 

gedir,  tərəflərin  mövqeləri  dəqiqləşdirilir,  müddəalar  və  maddələrə  əl  gəzdirilir.  Buna 

görə də adama elə gəlir ki, hamı müəyyən mətnlə razıdır. Bəs kim təminat verə bilər ki, 

həmin  mətn  məhz  gələcək  İttifaqın  əsasıdır,  daha  gözdən  asılan  növbəti  pərdə,  söz 

oyunu  deyildir;  elə  pərdə,  elə  oyun  ki,  onların  arxasında,  Oruelin  romanında  olduğu 

kimi, bir-birilə  daban-dabana  zidd  anlayışlar, tamam  başqa  niyyət  və  məqsədlər durur. 

Axı  əvvəlki  sovet  konstitusiyalarında  da  respublikaların  hətta  İttifaqdan  çıxmaq, 

ayrılmaq hüququ da daxil olmaqla gözəl sözlər və nəcib, ədalətli, xeyirxah müddəalar 

az deyildi. Amma nəinki Stalin, hətta Brejnev və Xruşşov dövründə də kimin ağzı nə idi 

ki, ayrılmağa can atsın, bu bir yana, bunu sadəcə olaraq dilinə gətirsin? Adamın dilini 

dibindən  çıxarardılar.  Yoxsa,  indi  biz  məhz  bu  məsələdə  keçmiş  davranış  tərzindən 

uzağa  getmişik?!  Bilirəm,  o  dəqiqə  etiraz  edib  deyəcəklər:  «Axı  dövlət  əsrlər  boyu 

qurulmuşdur», «...minillik tarixi olan dövlətimiz var”. Bağışlayacaqsınız, hansı dövləti 

deyirsiniz?  Axı  lap  son  iki  əsrədək  Rusiya  dövlətinin  bir  tarixi,  Qafqazın  öz  tarixi, 

Türküstanın da öz tarixi olmuşdur. Bir halda ki, bugünkü dövlətimizi çar imperiyasınıi 

varisi  kimi  başa  düşürlər,  onda  qoy  zəhmət  çəkib  nala-mıxa  vurmadan  açıq-saçıq 

bildirsinlər...  Odur  ki,    mətləb  nədirsə    gəlin  mərd-mərdana  ondan  danışaq,  bol-bol 

vədlər  verməyək,  xam  xəyallara  qapılmayaq,  yalanlara  uymayaq.  Etimad  ruhu  - 

razılaşmaların  sözlərindən  də,  mətnindən  də  qat-qat  vacibdir.  Yaxşı,  bəs  siyasi 

mənəviyyatımızı  qanunlarda,  müqavilələrdə,  sazişlərdə  təsbit  edilmiş  hüquq  və 

vəzifələrə  uyğunlaşdırmaq  mümkün  olacaqmı?  Yetmiş  ilin  acı  təcrübəsi  kütlələrin 

şüuruna  uyğunsuzluq  fenomeni  -  söz  ilə  əməlin    uyğunsuzluğu,  dəm  vurulan  niyyətlə 

həyata  keçirilən  niyyətin  uyğunsuzluğu,  yaxud  sadəcə  desək,  yalan  və  riyakarlıq 

fenomeni yeritmişdir. Elə nəsillər tərbiyə edib yetişdirmişdir ki, indi onlar, demək olar, 

heç nəyə inanmır və demək olar, kimsəyə bel bağlayıb etibar etmirlər. Bu və ya digər 

xadimin  saxta  şan-şöhrəti  olsa-olsa  alayarımçıq  bir  şeydir,  bu  məşhurluq  sözlərə 

əsaslanır  və  tez  bir  zamanda  da  yox  olub  gedə  bilər  --  quruca  sözlərdən  yapılıb  axı. 

Deyirlər  ki,  üslub  insanın  özüdür,  onun  aynasıdır.  Amma  üslub  həm  də  cəmiyyətin 

---

göstəricisidir.  Bürokratik  tərzdə  düşünmək  və  ya  yaşamaqla  yanaşı,  boşboğazlıq  və 

bəlağət də cəmiyyətimizin üslubuna çevrilmişdir. 

Cəmiyyət  sözçülüyə,  cümləpərdazlığa,  ibarəbazlığa  mübtəla  olmuşdur.  Biz 

sözlərin  içində  az  qala  boğuluruq  və  Yer  kürəsinin  altıda  bir  hissəsini  gurultulu, 

təmtəraqlı nitqlərdə,boş-boş sözlərdə batırmağa hazırıq. 

Nə  şirin  sözdür  «Azadlıq»  sözü.  Nə  qəşəng  kəlmədir    «Suverenlik»  kəlməsi. 

Gəlin,  ölkənin  adını  yenidən  fikir  süzgəcindən  keçirək:  Suveren  Azad  Respublikalar 

İttifaqı. Nəyi pisdir? Bəs əslində nə dəyişəcək? 

İndi  özünüz  deyin,  «SSRİ»  abreviaturasındakı  «S»lərdən  biri  («Sosialist»)  istər 

elmi,  real,  yetkin  sosyalizm  olsun,  istər    xoşsifətli,istərsə  qaşqabaqlı  sosyalizm  olsun, 

fərqi  yoxdur,  hər  hansı  bir  sosializm  üçün  özlüyündə  təminat  verirdimi?  Qaraqabaq 

olmağına qaraqabaq idi - amma sosyalizmin bura nə dəxli var? Əgər başqa bir vaxtda 

kiminsə ağlına yaltaq bir ideya -- ölkənin adına daha bir «S» hərfi əlavə edib, onu Sovet 

Sosialist  Stalin  Respublikaları  İttifaqı  adlandırmaq  ideyası  gəlsəydi,  cınqırını  çıxarıb 

buna  etiraz  bildirməyə  cürət  edə  bilərdilərmi?  Əsla  yox!  Belə  isə  necə  inanasan  ki, 

Stalin  sosializmi  kökündən  qazılıb  atılmışdır,  bir  halda  ki,  yenə  də  sözlər 

ruhlandırıcıdır,amma elə bu sözlər bəyan olunan zaman qan tökülür, öz raketlərimizlə 

öz  şəhərlərimizə  od-alov  yağdırılır,  haqq-ədalət  uğrunda  «çarpışan  mübarizlər»  kimi 

qələmə  verilənlər  yadfikirlilərə  divan  tuturlar,  müxtəlif  xalqlara  müxtəlif  münasibət 

bəslənməsi kimi sərsəm faşist ideyası dirçəldilir - sən demə, cəllad xalqlar və qurbanlıq 

xalqlar varmış  və belə olan surətdə “mənfur» xalqı ömürlük qara siyahıya salmaq, onun 

müsibətləri, iztirabları, məhrumiyyətləri barədə əsla düşünmədən, müxtəlif  demokratik 

nəşrlərin  səhifələrində  onu  mənəvi  terrora  məruz  qoymaq,  öz  dəlil-sübutlarını,öz 

həqiqətlərini yaymaq üçün ona hər cür  əngəl törətmək olar. 

Bizim nəslin uşaqlıq, yeniyetmə və kənclik çağları- - ömrümüzün ən yaxşı illəri - 

üçüncü  dünya  müharibəsinin  -  üstəlik  nüvə  müharibəsi  təhlükəsinin  mənhus  kabusu 

altında keçdi. Demə,qarşımıza illər boyu bizi qorxutduqları uydurma xarici təhlükə və 

imperialist  təcavüzü  yox,  vətəndaş  müharibəsinin  kabusu  çıxacaqmış.Özü  də 

Azərbaycan  torpqlarına,  sovet  təbliğatın  beynimizə  yeritdiyi  kimi,  Türkiyə  və  ya  İran 

deyil, qulağımızın dibindəki qonşumuz -- SSRİ  üzrə müttəfiqimiz göz dikibmiş.. 

---

Muxtar  qurumlar  tərkibində  olduqları  müttəfiq  respublikalara  inanmırlar.  Belə 

olduqda  respublikaların  da  haqqı  vardır  ki,  guya  yenidən,  yeni  əsaslarla  qurulacaq 

İttifaqa etibar etməsinlər. Gör necə etibarsız suverenlikdir, gör necə də sısqa İttifaqdır 

ki,  respublikalardan  biri  o  birisinin  ərazisinin  bir  hissəsini  ağına-bozuna  baxmadan 

birtərəfli  qaydada  öz  torpağına  qatır,  sonra  da  onun  boynuna  minnət  qoyub,  guya 

güzəştə  getdiyini  bildirir,  öz  iddialarından,  hikkələrindən  əl  çəkmək  istədiyinə  işarə 

vurur.  İşə  bax  ki,  qondarma  iddialarını    qədim-qədim  xəritələrə  istinad  edərək 

əsaslandırırlar. Halbuki, bu xəritələr tərtib edilən dövrlərdə kartoqraflar əmin idi ki, Yer 

kürə  şəklində  deyil,  göz  işlədikcə  uzanıb  gedən  düzəngah  formasındadır.  Xəritə 

demişkən,  görünür,  kiçik  xalqların  uğursuz  qədəri  elədir  ki,  onların  taleyini  böyük-

böyük dövlətlərin böyük-böyük rəhbərləri o biçarələrdən xəbərsiz həll edirlər. Deyək ki, 

1918-ci  ildə  Versalda,  yaxud  çox-çox  sonralar  Podstamda,  Yaltada  və  ya  Maltada 

olduğu kimi, bir otağa toplaşıb danışıqlar stolu arxasında əyləşir və həll edirlər: hansı 

kiçik  və  ya  azsaylı  xalqın  sərhədləri  haradan  keçməlidir.  Lakin  bu  məsələdə  də  hər 

halda müəyyən «tərəqqi» gözə dəyir. «Literaturnaya qazeta»(15.05.91) bizi agah etdiyi 

kimi, demə, lap bu yaxınlarda Ermənistan ilə Azərbaycan arasında sərhədə qayçı salıb 

onun ülgü-biçimini dəyişdirirlərmişlər... Özü də harada? Moskva mənzillərindən birinin 

mətbəxində…Özü də kimlər? Bu problemə heç bir dəxli olmayan iki cüt bir tək adam. 

Azərbaycanlılarla    ermənilərin  adət-ənənələrində  də,  mədəniyyətlərində  də  oxşar 

cəhətlər çoxdur. İndi bu barədə danışmağı nədənsə çoxları özünə ar bilir, amma di gəl 

ki, acı və təhqiramiz sözlər dillərdən düşmür. Bütün bunlara baxmayaraq, qonşularımıza 

-  ermənilərə  üz  tutub  demək  istəyirəm:  doğrudanmı  sizin  heysiyyətinizə  toxunmur  ki, 

sizli-bizli  hamımızın  problemlərini  tamam  yad  və  kənar  adamlar  Moskva  mətbəxində 

həll edirlər? Qoy lap bu mətbəx  çox hörmətli və görkəmli bir adamın mənzilində olsun. 

Məgər bunu hər hansı  digər xalq barəsində etməyi - böyük və ya kiçik  xalq olsun- rəva 

görə  bilərdilərmi?  Mətbəxdə  oturub  xəritədə  özgəsinin  ərazisinə  əl  gəzdirirlər,  bütöv 

rayonları kağız üzərində aldəyiş edirlər, yəni, minlərlə, yüz minlərlə adamın - taleyi ilə 

oynayırlar.  Gör  nə  günə  qalmışıq.  200  min  azərbaycanlıdan  Ermənistanda  bu  gün  bir 

nəfər  də  qalmayıb,  hazırda  Azərbaycanda  200  min  erməni  yaşayır.  Halbuki  faciəli 

hadisələr başlanmazdan əvvəl burada onların sayı iki dəfə çox idi. Bəs sabah nə olacaq? 

---

Tutaq ki, İttifaq müqaviləsini Azərbaycan imzaladı,onda Ermənistan  imzalamayacaq və 

beləliklə xarici  dövlətə çevriləcəkdir. Bu halda Dağlıq Qarabağla bağlı iddialar təkcə 

Azərbaycana  deyil,  həm  də  SSRİ-yə  yönəldiləcəkdir.  Elə  deyilmi?  Yox,  mən  bu 

varianta  inanmıram.  Onsuz  da,  təsadüfi  amillərlə  qurulumuş    ölkə  olsa  da,  böyük  bir 

məmləkətdə yaşayırıq, ixtiyarımız öz əlimizdə deyildir.  

Odur  ki,  təcrübəli  parlament  üzvlərindən  biri  bəzi  respublikalar  haqqında  dəqiq 

demişdir:  «İmzalasalar  da,  imzalamasalar  da  İttifaqda  qalacaqlar,  ağızları  nədir?».  Bir 

halda ki, tale bizə ümumi bir evdə yaşamağı məsləhət bilib, onda heç olmasa gəlin, nə 

Qırmızı sovet evində, nə də Sarı evdə -- dəlixanada yaşayaq.  Yaxşısı budur, gəlin, əl-

ələ verib İttifaq, Avro-Asiya, Qafqaz evi adlansa da, hələ ki yaşadığımız ümumi evimizi 

yanğınlardan qoruyaq, qoymayaq ki, o dağılıb xarabalığa çevrilsin. Belə olsa, sağ qalan 

tapılmaz.  Bundan  sonra  yüz  dəfə  fikirləş  ki,  xarabazarı  hansı  rənglə  boyayaq.  İttifaq 

müqaviləsini  imzalamaqda  tələsmək  nəyə  gərəkdir?  Yaxşı  olmazmı  ki,  hamı  --  

hakimiyyət  orqanları  və  müxalifət,  Mərkəz  və  respublikalar,  kommunistlər, 

demokratlar,  bitərəflər,  sağlar,  sollar,  bir  sözlə,  hamı  birlikdə  etimadı  --    bir-birimizə  

etimadı,  sözlərə    inamı  qaytarmağa  çalışaq.  Belə  bir  inamı  qaytarmağa  çalışaq  ki, 

Razılaşdırılmış  və  İmzalanmış  müqaviləyə  hökman  və  dəqiq  əməl  ediləcəkdir.  Yoxsa 

hər  şey  quruca  protokoldan,  sırf  rəsmi  və  heç  kəsin  üzərinə  heç  bir  vəzifə  qoymayan 

mərasimdən ibarət olacaqdır. 

Doğrudanmı,  biz  məhz  FFRİ  -  Fiktiv  Formal  Respublikalar  İttifaqı  yaratmaq 

istəyirik?!