Ózbekistan Respublikası joqarı hám orta arnawlı bilimlendiriw Ministrligi Samarqand mámleketlik veterinariya medicinası, Sharwashılıq hám biotexnalogiya universiteti Nokis filialı Veterinariya hám Zooinjeneriya fakulteti Zooinjeneriya

2.2 Z.Juplasiw formalari hám onin qollaniliwi
Awil xojaliq haywanlarin juplaw eki qiyli usil tiykarinda alip bariladi :
1) Qarindas juplaw
2) Qarindas bolmaǵan juplaw Orshitiw usili - bul haywanlardi malim guruppalarǵa tiyisliligin esapga alip juplawdan ibarat. Orshitiw usillar tómendegilerden ibarat:
1) Taza orshitiw
2) Shagilistiriw
3) Liniyalar hám semyalar boyinsha orshitiw. Orshitiw usillari eki erkin hám jasalma koshiriwlerge bólinedi . Jasalma koshiriw erkin koshiriwge salistirmali tómendegi ustinliklerge iye :
a) nasilli erkek haywanlardiń uriqin kobeytiw hám onnan
ken paydalaniw .
b) uriqinan paydalaniw darejesi asadi
v) mamleketler ara araliq hám shegara tosqinligin jeniw
g) jas nasilli erkek haywanlardi balalari sipatin bahalawdi amelge asiriw
d) jeke juplawni amelge asiriw Jasalma koshiriw usulin birinshi marte professorlar I.I.Ivanov hám V.K.Milovanovlar islep shiqqanlar hám joriy qilǵanlar. 2. Juplawdiń kobeyiw texnikasi menen baylanisliligi.
Juplaw haywanlardi koshiriw jardeminde amelge asiriladi. Juplawdiń nátiyjeligi kobeyiw texnikasi turine baylanisli boladi.
Sharwa mallarinin kobeyiw usullari tómendegi turlerge bólinedi :
1) Erkin koshiriw
2) Qolda koshiriw
3) Jasalma koshiriw
Erkin koshiriw usulinda nasilli erkek haywan ana haywanlar menen birge saqlanadi. Olar kuyge kelgen haywanlardi ozleri tawadilar. Bunda bir ana haywan bir neshe erkek haywan juplanadi.
Bul usulda juplaǵanda ana haywanin tuwiw muddetin (waqitin) aniqlaw qiliw qiyin. Sol sebepli ana haywandi aniqlaw qiyinshiliq tuwdiradi. Soninday, ote awir nasilli erkek haywanlar mayda ana haywanlar juplanǵanda qiyinchilik tuwiladi. Qolda koshiriw usuli erkin koshiriwge salistirmali bir monsha irogressiv usul esaplanadi. Bul koshiriw usulinda nasilli erkek haywan ana haywanlardan bolek saqlanadi. Haywanlardi koshiriwde arnawli stanoklardan paydalaniladi.
Sonday-aq bul koshiriw usulinda júzbe - júz juplawdi amelge asiriw mumkin boladi, hámde ata haywandi hám ana haywanin qashan tuwiwi muddetin aniqlaw imkaniyati jaratiladi. Sebebi bul juda qashirip atirǵan hám qashirilip atirǵan haywanlardi arnawli jurnalga aniqlaw kilinadi. Kulda koshiriwdiń en basli kemshiligi har bir nasilli erkek haywanga bekitilip atirǵan urǵashi haywanin kemligi esaplanadi. Bunnan tisqari en jaqsi nasilli erkek haywandi sol xojaliqdan tisqari basqa xojaliqlarda paydalaniwi qiyin. Bunnan tisqari nasilli erkek haywanlardi balalari sipati boyinsha bahalawdi toliq isenerli maglumat aliw ushin awlad aliw qiyin boladi. Jasalma koshiriw ol suli rus alimlari I.I Ivanov hám V.K Milovanlv, I.V.Smirnov tarepinen islep shigilǵan kobeyiwdiń en progressiv usuli esaplanadi.
Jasalma koshiriwdiń eki qiyli turi bar:
1. Spermani uzaq saqlamaytugin.
2. Spermani uzaq saqlaytugin.
Sperma uzaq saqlanbaytugin usulda nasilli erkek haywan ana haywanlardan bolek saqlanadi hám olardan jasalma vagina (kin) jardeminde sperma alinadi. Alinǵan sperma tekserilip, jaramligi aniqlanǵannan keyin ush kún saqlanip xojaliqlarǵa jetkizip beriledi.
Jasalma koshiriw usuli har bir nasilli erkek haywanga bekitiletugin ana haywan saninin onlap hám juzlep basga asiriw imkanin beredi. Bul bolsa nasilli erkek haywan bas sonin kemeyttiriwge alip kelip artiqsha shiginin kemeyiwin táminleydi. Soninday, jasalma koshiriw usuli ayrim jugimli kesellikler brutseloz, trixomonoz keselliklerdiń aldiń aliwga jardem beredi. Jasalma koshiriwdiń spermani uzaq muddatge saklash usuli yagniy alinǵan spermani suyu aporoda jardeminde muzlatiwga tiykarlanǵan. Malimki suyuk aporoda - 196°S gacha suwiq baraladi. Bul usul alimi I.V.Smirnov tarepinen islep shigilǵan hám hazirgi waqitta juda ken qollaniladi. Suyuk azotda sperma 100 yillab jasawshanligin saqlaǵan halda saqlaniwi mumkin. Bul usulda spermani saklaw hám onin jardeminde jasalma koshiriw tómendegi imkaniyatlardi jaratadi.
1) Nasilli erkek haywanlardan alinatugin sperma ónimdi asiriw imkanin beredi.
2) Waqit tosiqin jenedi. Sebebi har bir nasilli erkek haywanan alinǵan sperma bir neshe on jillardan keyin hám sipatin buzilmaǵan halda isletiwi mumkin.
3) Alinǵan spermani toliq isletiw imkanina iye bolinadi .
4) Spermanin tarqaliwi arsamit asiradi. Sebebi qatti muzlatilǵan sperma saqlanatugin kontenirlar ulken orindi iyelemeydi hám hazirgi zaman texnikasi jardeminde qalegen mamleketge transportirovka qilinadi.
5) Spermani tasiw shiginin kemeyttiredi. Sebebi qatti muzlatilǵan spermani xojaliqlarǵa 3 kúnnen keyin emes 2 - 3 ayda bir marte yamasa jilda 1-2 marte jetkizip beriliwi mumkin.
6) Nasilli erkek haywanlardi balalari sipati boyinsha bahalaw imkoniyatlarini kengaytiradi hám nasilli erkek haywanlardan ilaji barinsha toliq paydalaniladi. Nasil sipati boyinsha tekseriletin qiyin nasilli erkek haywan padani jamanlawshi bolsa onin spermasi joq qilinadi.
7) Haywanlardi júzbe júz juplawga toliq imkaniyat boladi.
1. Juplasiw formalari hám onin qollaniliwi. XIX asr baslarina kelip tiykarinan 2 qiyli juplaw formai ajratilǵan:
1) Bir qiyli juplaw.
2) Har qiyli juplaw.
Bir qiyli juplaw gomogen, har qiyli juplaw geterogen dep ataladi.
Gologen juplaw juplawnin en ahmiyetli formalaridan biri bolip esaplanadi. Gologen juplawdiń moxiyati sonnan ibarat, urǵashi haywan hám oǵan juplasip atirǵan nasilli erkek haywan juplawdiń bas belgisi menen salistirmali uqsas boliwidir. Gologen juplawda juplanip atirǵan haywanlardiń maqsetke muwapiq nasillik belgilerdi saqlap qaliwi, bekkemlew hám kusheyttiriw tiykargi maqseti esaplanadi. Bunday juplawda kobinese prepotent haywan alinadi. Bir biri penen juplanip atirǵan haywanin uqsasliq darejesi turlishe boliwi mumkin. Eger uqsasliq qanshaliq joqari bolsa sol bas belgi awladda sonshaliq bekkem boliwi hám irsiylanish darejesi sonshaliq joqari boliwi táminlenedi. Gomogen juplawdiń aqirgi varianti qarindas juplaw esaplanadi. Sebebi qarindas haywanlar belgi hám qásiyetleri boyinsha uqsas boladi. Juplanip atirǵan haywanlardiń bir qiyliligi bir yamasa bir neshe belgi boyinsha boliwi mumkin. Maselen, sút, sút - gosh bagdaridaǵi qaramalshiliqda gomogen juplaw natiyjesinde joqari sút ónimdarliq hám mayliliqdi bekkemlew hám kusheyttiriw mumkin. Maselen, teren hám sistematik (dawamli) tarizde nasilshilik jumisin juritiw natiyjesinde Yaroslav oblastindaǵi «Gorshixa» xalxozindaǵi yaroslavl porodali siyirlar padasida joqari sawim hám mayliligi táminlengen. Bul padada ortasha sút ónimdarligi 4987 kg, mayliligi bolsa 4,55% bolǵan.
Nasilshilik kitabina kiritilgen kore - ala porodasina tiyisli 104 rekordiriy siyirlardan (ortasha sút ónimdarligi 8000 nan 11500 kg bolǵan) Volgograd walayatindaǵi «Molochnoe» nasilshilik zavodińda 50% gomogen juplaw natiyjesinde alinǵan (prof A.P Soldonov) Gonogen juplaw ata - anada bolǵan sipatti awladda saqlaw mazsetinde otkiziledi. Bunda (kopshilik) barliq alinǵan awladda bul sipatin otkiziw qiyin. Biraq sonday sipatli bir neshe awlad aliw tiykargi waziypa qilip qoyiladi. Gomogen juplaw natiyjesinde ata - ana qásiyetlerin awladda bekkem saqlaw, onin nasilligin bekkemlew hám sol tiykarinda padanin bir qiyliligina erisiw onin jardeminde sheshiletin ahmiyetli waziypa esaplanadi.
Bunnan tisqari alinǵan sipatdi janede kusheyttiriw gomogen juplawdińin jane bir ahmiyetli qásiyeti esaplanadi. Sol menen bir katorda gomogen juplawdiń bir qatar kemshilikleri hám bar:
1) Eger padanin qásiyetin tupden ozgerttiriw shart bolǵanda gomogen juplawdi qollap bolmaydi.
2) Gomogen juplaw menen padadaǵi kemshilikdi tuwirlap bolmaydi.
3) Ayrim waqitlarda gomogen juplaw Jana qásiyetlerdiń payda boliwina kesent beredi.
4) Gomogen juplaw uzaq muddet qollanǵanda bir jaqlama rawajlaniwga hám biologiyaliq jaginan qimbatsiz awlad aliniwina sebepshi boladi.
Sonin ushin zootexniya ameliyatinda gomogen juplawga qarama -qarsi bolǵan ekinshi bir juplaw turi, yagniy getorogen juplaw hám ken qollaniladi. Geterogen juplawnin moxiyati sonnan ibarat, bunda juplanip atirǵan urǵashi hám erkek haywanlar belgi hám qásiyeti menen pariq qiladi.
Juplawdiń tiykargi belgileri sipatinda haywanin eksterer - konstitutsiya qásiyeti, porodasi, kelip shigiwi, jasi esaplanadi.
Juplanip atirǵan haywanlar belgi hám qásiyetleri boyinsha bir qiyli bolmawi geterogen juplawda turlishe boliwi mumkin. Juplanip atirǵan urǵashi hám erkek haywanlar bir yamasa bir neshe belgileri boyinsha pariq qiliwi mumkin. Maselen, tek sút ónimdarligi boyinsha, jún ónimdarligi boyinsha, yamasa sút ónimdarligi , sút yamasa jún ónimdarligi , jún uzinligi hám t.b. Goterogen juplawdan tiykargi maqset ata ana haywanlarǵa salistirmali jana turdegi, jana belgige iye bolǵan awlad aliwdan ibarat. Sonday qilip geterogen juplaw awladda jana sipatti, belgini payda qiladi. Bul onin xarakterli qásiyeti esaplanadi. Sonin ushin geterogen juplawdiń ahmiyeti ajiralip shigiwshi qásiyeti tómendegiler:
1) Awlad nasillik belgilerdi kobeyttiredi.
2) Genetik jaginan pariq awladda kusheyedi.
3) Ata - ana haywanlardiń turli qásiyetlerin bir haywanda jamlenedi.
4) Geterozis qásiyetinin payda boliwina alip keledi.
Bul usul hám kemshilikden xoli emes. Bular tómendegilerden ibarat:
tómendegishe,
1) awladda ayrim ahmiyetli xojaliq hám biologiyaliq qásiyetlerdiń joq boliwina sebepchi boladi.
2) Ayrim waqitlarda awladda kemshiliklerdiń kusheyiwine alip keledi.
3) Awladda payda bolǵan belgi waziypa tómendegiden ibarat boladi:
A. Ana yamasa ata haywandaǵi kemshilikdi tuwrilaw.
B. Araliq turdegi awlad aliw
V. Alinatugin awladdiń jasawshanligin asiriw (geterozis qásiyeti) Juplanip atirǵan haywanin birinde bar maqsetke muwapiq bolmaǵan fenatitik yamasa nasillik qásiyetinin awladga otiwinin aldiń aliw ushin oǵan juplaniwi shart bolǵan haywan bul kemshilikden jiraq boliwi shart. Maselen, ushin qarakol qoylarinda geyde aq daglar bar boladi. Bul aq dagtin awladga berilmesligin aldiń aliw ushin bir tekis qara túsli haywan menen juplanadi. Arqasi bigizeimon siyirga, usi kemshilikden xoli bolǵan nasilli buga juplanǵanda tos kemshiliksiz awlad alinadi. Geterogen juplawdan paydalaniw alinatugin awlad nasillik jaginan bay bolip maqsetke muwapiq belginin rawajlaniwina, payda boliwina jardem beredi. Bunday awlad nasillik jaginan bay bolsada, biraq nasillik turaqli bolmaydi. Geterogen juplawda alinǵan awlad, gomogen alinǵan awladga salistirmali bir qiyliligi kem boladi, biraq belginin ozgeriwshenligi joqari boladi. Bul bolsa tanlaw ushin bay material esaplanadi. Geterogen juplaw ata - - ana formainin birinde ushraytugin kemshilikdi awladga qaytalanbawi maqsetinde hám qollaniladi. Bunday maksaddaǵi juplaw tuwrilawshi, jaqsilawshi juplaw dep hám juritiledi.
Bunda bir kemshiligi bar bolǵan urǵashi haywanga, ete kemshiligi bolmaǵan, biraq oǵan qarama-qarsi kemshiligi bolǵan erkek haywan juplaniwi menen usi kemshilikni tuwrilap bolmaydi. Maselen, joqari sút ónimdarligina iye bolip, biraq súttiń mayliligi pas bolǵan siyirga kelip shigiwi boyinsha joqari darejede mayliliqqa, biraq pas sút ónimdarliqqa iye bolǵan nasilli buga juplansa awladda siyirdda joq qilinadi. Tuwrilawshi juplaw bir putin emes, bir neshe putin dawaminda otkiziledi. Sebebi tuwrilaniwi shart bolǵan kemshilik juda turgun boladi.
Geterogen juplaw ata – analarinda bolmaǵan jana belgi hám qásiyettin payda boliwina alip keliwi mumkin. Soninday, bul juplaw ol yamasa bul belginin rawajlaniwin geterozis qásiyetine iye boliwina hám alip keledi. Geterogen juplawdiń qimbatli qásiyeti awladdiń jasawshanligin bekkemlewi hám printsipdarligin asiriwdir. Maselen, persheron porodali atlarda geterogen juplanǵanda alinǵan taylardiń oli tuwilǵanlari sani gomogen juplawga qaraǵan kem bolǵanligi aniqlanǵan. Bestujev porodali qaramallarda gomogen juplawdan alinǵan buzawlar ortasinda oli tuwilǵanlari ortasha 24,3% bolǵan bolsa, geterogen juplawda 3,5% bolǵan.
Kopchilik hallarda geterogen juplaw waqitinsha qollaniladi. Bul juplaw natiyjesinde jeterli mugdarda maqsetke muwapiq belgiga iye bolǵan awlad alinǵannan keyin geterogen juplaw qollanilmay onin ornina gomogen juplaw qollaniladi.
Bunnan tisqari sharwashılıq ameliyatinda jasi boyinsha, qarindaslik qatnasi boyinsha, genologik muwapiqliq boyinsha, prepotentlik boyinsha, nasilli erkek haywanlardi almaslap turiwi boyinsha juplaw formalari hám qollaniladi.Sharwashılıq ameliyatinda juda jas hám juda garri haywanlardan pas sipatli awlad alinadi. Asirese bul jaǵday juda jas haywanlar hám juda kekse haywanlar oz-ara juplanǵanda kushli júzegi shiǵadi. Jas urǵashi haywanga garri erkek haywan yamasa garri urǵashi haywanga jas erkek haywan juplanǵanda hám alinatugin awlad sipati pas boladi. En jaqsi sipatli awlad adetde toliq jasdaǵi urǵashi hám erkek haywanlar oz-ara juplanǵanda alinadi. Adetde jas ana haywanga orta jasdaǵi erkek haywan, ulken jasdaǵi ana haywanga hám orta jasdaǵi erkek haywandi juplaw usinis qilinadi. Nasilshilik zavodi hám nasilshilik fermalarida awladda ataqli haywanlardiń nasillik qásiyetlerin bekkemlew, qimbatli liniya qásiyetlerin otkiziw, qarindas juplaw qollaniladi. Maqsetke muwapiq qarindas juplaw awladnin genetik uqsasligin asiradi, jaqin qarindaslarinin joqari ónimdarliq qásiyetini bekkemleydi. Biraq qarindas juplawdi uzaq muddet qollaw, hámde maqsetsiz qollaw unamsiz aqibetlerge alip keledi. Bir urǵashi haywan turli erkek haywan menen juplanǵanda bir qiyli turdegi awlad bermeydi. Soninday, bir nasilli erkek haywan bir qiyli kelip shigiwga iye bolǵan urǵashi haywan penen juplasǵanda hám bir qiyli awlad alinbaydi. Sonin ushin nasilshilik xojaliqlarinda jana liniya ónim qiliwda, bar liniya qásiyetlerin jetilistiriwde juplanip atirǵan haywanlardiń bir - birine muwapiqligin esapga aliw shart esaplanadi. Haywanlar oz-ara prepotentlik qásiyeti boyinsha bir -birinen pariq qiladi. Eger nasilli erkek haywan prepotent jaqsilawshi bolsa, onin awladi sipat jaginan ortasha I korsetkishin sezilerli asiradi. Bunday erkek haywanga har qanday urǵashi haywandi juplaw mumkin.Prepotent jamanlawshi erkek haywandi hesh qanday urǵashi haywan menen juplap bolmaydi. Prepotentligi boyinsha biytarep (neytral) bolǵan erkek haywan ortasha qimbatqa iye bolǵan urǵashi haywan menen juplanǵanda jaqsi awlad alinbaydi. Neytral prepotentga iye bolǵan erkek haywan, joqari ónimdarliq, qimbatli nasillik qásiyetga iye bolǵan urǵashi haywan menen juplanǵanda sipatli awlad aliw mumkin. Har bir padada ol yamasa bul nasilli erkek haywannan paydalaniw muddeti turlishe boliwi mumkin.Buniń tiykargi sebebi nasilli erkek haywandi jamanlawshi sipatinda brakqa shigariw, stixiyali qarindas juplawnin aldiń aliw hám tagi basqa boliwi mumkin. Aldiń islengen nasilli erkek haywandi almastiratugin erkek haywan onnan sipat jaginan joqari korsetkishge iye boliwi shart.