62
Prokurorun vÿfat etmiø birinci arvadû ÿri ilÿ birgÿ
vÿtÿndaø möharibÿsinin od-alovundan ke÷miødi. Pulemyot-
dan yaxøû atÿø a÷maüû bacaran, partiya þzÿk tÿøkilatûnûn son
qÿrar larû ilÿ nÿfÿs alan bu qadûn Makarûqinin evini nÿinki
bugön kö fira vanlûüa gÿtirib ÷ûxara bilmÿzdi, hÿm dÿ onun,
ÿgÿr Kla ra dön yaya gÿlÿrkÿn vÿfat etmÿsÿydi, zamanûn mörÿk-
kÿb dþnÿmlÿrinÿ uyüunlaøa bilÿcÿyi dÿ sual altûnda olardû.
Alevtina Nikanorovna, Makarûqinin indiki arvadû, ÿksi-
nÿ, ailÿnin ÿvvÿlki mÿhdudluüunu aradan gþtördö, onun
Aleksandr Soljenitsιn
NOBEL MÖKAFATI LAUREATI
Inventas vitam
juvat excoluisse
per artes
593
ÿvvÿlki quruluüuna hÿyat øirÿlÿri qatdû. Alevtina Nika no-
rov na sinfi sxemlÿri o qÿdÿr dÿ aydûn tÿsÿvvör edÿ bilmirdi
vÿ siyasi maariflÿndirmÿ dÿrnÿklÿrinin iøindÿ, demÿk olar,
iøti rak etmÿmiødi. Lakin o, bir øeyi dÿqiq bilirdi: yaxøû ailÿ
yaxøû mÿtbÿx, yaxøû vÿ bollu yemÿk vÿ yataq dÿstlÿri olma-
dan ÷i÷ÿklÿnÿ bilmÿz. Hÿyat mþhkÿmlÿndikcÿ isÿ rifahûn
zahiri ÿlamÿtlÿri kimi evÿ mötlÿq gömöø, böllur vÿ xal÷alar
daxil olmalûdûr. Bötön bunlarû ucuz qiymÿtÿ ala bilmÿyi,
qapalû hÿrraclarda, mÿhkÿmÿ-istintaq iø÷ilÿrinin qapalû
bþlöø dö rö cö lÿ rin dÿ, komisyon maüazalarûnda vÿ yeni bir-
lÿø di ril miø vilayÿtlÿrin bazarlarûnda sÿrfÿli satûølarû he÷ vaxt
nÿzÿr dÿn qa÷ûrmamaüû da Alevtina Nikanorovnanûn ÷ox-
saylû mÿziy yÿt lÿ rin dÿn idi. O, bunun ö÷ön buraxûlûø vÿsi qÿ-
lÿri lazûm olan zamanlarda, möharibÿdÿn sonra qoca latûø
arvad la rûnûn qalûn söfrÿlÿri vÿ böllur servizlÿri dÿyÿr-dÿy-
mÿ zinÿ satdûqlarû vaxtlarda xösusi olaraq Riqaya vÿ Lvova
gedÿrdi. Böllur almaqda isÿ lap uüur qazanmûødû, böllurun
nþvlÿrindÿn – töndlÿødirilmiø, iorizasiya edilmiø böllurdan,
qûzûllû, misli, selenli yaqutlardan, kadmium yaøûllûüûndan,
kobalt maviliyindÿn yaxøû baøû ÷ûxûrdû. Èndiki Qlavposudanûn
buraxdûüû ÿyri-öyrö, biganÿ ÿllÿr konveyerindÿn ÷ûxmûø böl-
luru yox, qÿdimi, ustasûnûn bþyök mÿharÿtinin iøartûlarûnû,
yaradûcûsûnûn qÿlbinin hÿrarÿtini þzöndÿ qoruyub saxlamûø
bölluru yûüûrdû. Èyirminci-otuzuncu illÿrdÿ belÿ mÿmulat-
lar mÿhkÿmÿ qÿrarlarû ilÿ ÷ox sayda mösadirÿ olunurdu vÿ
hakimiyyÿtÿ yaxûn adamlar arasûnda bþlöødörölördö.
Bu gön dÿ masanûn östö ÿla idi vÿ biri þzlÿrininki, biri
dÿ bu axøamlûüa qonøudan ÷aüûrûlmûø iki qulluq÷u – baøqûrd
qûzlar – yemÿklÿri dÿyiømÿyÿ göclÿ ÷atdûrûrdûlar. Hÿr iki
qulluq÷u hÿlÿ ÷ox cavan idi, hÿr ikisi þtÿn il eyni kÿnddÿn
gÿlmiødi, ×ekmaquøda onilliyi dÿ bir yerdÿ bitirmiødilÿr.
Qûzlarûn gÿrgin, mÿtbÿxin hÿrarÿtindÿn qûzarmûø sifÿtlÿrindÿ
ciddilik vÿ iøÿ can yandûrmaq istÿyi ifadÿ olunurdu. Qûzlar
iølÿrindÿn razû idilÿr, bu il dÿ olmasa, gÿlÿn ilin yazûna kimi
bir az pul qazanmaq, þzlÿrinÿ yaxøû paltar almaq, bir dÿ
594
kolxoza qayûtmamaq ö÷ön mötlÿq øÿhÿrdÿ ÿrÿ getmÿk ömidi
ilÿ ÷alûøûrdûlar. Boylu-buxunlu, hÿlÿ qocalmamûø qadûn olan
Alevtina Nikanorovna qulluq÷ularûn iøini razûlûqla izlÿyirdi.
Ev sahibÿsini qayüûlandûran o idi ki, gecÿnin planû son
saatda dÿyiømiødi: ziyafÿt cavanlar ö÷ön tÿøkil olunurdu,
yaølû adamlar ö÷ön isÿ bu, adi toplantû olmalû idi, ÷önki cÿmi
iki gön ÿvvÿl Makarûqin iø yoldaølarû ö÷ön ayrûca qonaq lûq
vermiødi. Bu sÿbÿbdÿn dÿ prokurorun kþhnÿ, hÿlÿ vÿtÿn-
daø möharibÿsindÿn tanûdûüû serb dostu, ÷oxdan lÿüv olun-
muø Qûrmûzû Professura Ènstitutunun sabiq professoru
Duøan Radovi÷, bir dÿ ev sahibÿsinin Moskvaya øey-øöy
almaüa gÿlmiø, Zare÷ensk rayonunda rayon komitÿsi tÿli-
mat ÷û sû nûn arvadû olan gÿnclik ÷aülarûnûn rÿfiqÿsi dÿvÿt
olun muødular. Lakin gþzlÿnilmÿdÿn Uzaq Øÿrqdÿn (bak te-
rio loji silah hazûrlayan yapon hÿrb÷ilÿrinin hay-köyÿ sÿbÿb
olmuø prosesindÿn) qayûtmûø general-mayor Slovu tanû da
dÿvÿt etmÿk lazûm gÿldi. Slovuta da prokuror idi, xid mÿti
mþvqeyinÿ gþrÿ dÿ ÷ox vacib adam idi, buna gþrÿ dÿ onu
dÿvÿt etmÿmÿk olmazdû. Èndi hÿmin bu yarûleqal qonaq lara
– artûq demÿk olar ki, dost sayûlmayan serbÿ vÿ bu, demÿk
olar ki, rÿfiqÿ olmayan qadûna gþrÿ Slovutanûn qar øû sûn da
utanmalû olacaqdûlar. Slovuta döøönÿ bilÿrdi ki, Maka rû qin-
lÿr hÿr cör cûndûr adamlarû qÿbul edirlÿr. Bu hal isÿ Alevtina
Nikanorovnanûn kefini pozur, gecÿni zÿhÿrlÿyirdi. Gicbÿ sÿr
ÿrinÿ gþrÿ þzönö bÿdbÿxt sayan rÿfiqÿsini Slovutadan uzaq-
da oturtdu vÿ ona yavaø danûømaüû, acgþzlöklÿ yemÿmÿyi
tapøûrdû; digÿr tÿrÿfdÿn isÿ qadûnûn bötön yemÿklÿrdÿn dad-
maüa ÷alûømasû, onlarûn hazûrlanma reseptlÿrini soruømasû,
hÿr øeydÿn – hÿm yemÿk masasûndan, hÿm dÿ qonaqlardan
razû qalmasû ev sahibÿsi ö÷ön xoø idi.
Ènnokentini dÿ Slovutaya gþrÿ belÿ tÿkidlÿ ÷aüûrûrdûlar
vÿ tÿlÿb edirdilÿr ki, mötlÿq qûzûlû tikmÿli diplomat mundirin-
dÿ gÿlsin, o biri körÿkÿn, tanûnmûø yazû÷û Nikolay Qalaxovla
birlikdÿ qonaüa olduqca layiqli hÿmsþhbÿt ola bilÿrdilÿr.
Lakin qayûnatasûnûn istÿyinin ÿksinÿ olaraq, körÿkÿni gec,
Aleksandr Soljenitsιn
NOBEL MÖKAFATI LAUREATI
Inventas vitam
juvat excoluisse
per artes
595
artûq øam yemÿyi qurtardûqdan vÿ cavanlar rÿqsÿ baølamaq
ö÷ön daüûlûødûqdan sonra gÿlib ÷ûxdû.
ßvÿzindÿ Ènnokenti gözÿøtÿ getmiø, artûq bezdiyi mun-
dirini geyinmiødi. O, ÷aøqûn vÿziyyÿtdÿ gÿlmiødi, evdÿ qala
bilmirdi, onun ö÷ön hÿr yer dþzölmÿz gþrönördö. Lakin
qaøqabaqlû halda i÷ÿri girÿn Ènnokenti mÿnzil dolu qonaq-
larû, onlarûn rÿngbÿrÿng paltarlarûnû gþrÿndÿn, mÿnzildÿki
øÿn uüultunu, gölöø sÿslÿrini eøidÿndÿn sonra hiss etdi ki,
belÿ yerdÿ onu he÷ cör hÿbs edÿ bilmÿzlÿr! Onu tÿrk etmiø
yön göllök hissi tezliklÿ yerini tutdu. Ènnokenti sözölmöø
i÷kini hÿvÿslÿ i÷di, tÿklif olunan yemÿklÿri hÿvÿslÿ qÿbul
etdi; bir sutka idi ki, he÷ nÿ yeyÿ bilmirdi, indi isÿ onun
aclûüû aøkar ösyan qaldûrûrdû.
Onun bu cör sÿmimi canlanmasû qayûnatasûna incik liyi
unutdurdu vÿ masanûn Radovi÷in yersiz sÿrtlik etmÿ mÿsi,
Slovutanûn vaxtûnû xoø ke÷irmÿsi vÿ Qalaxovun darûx ma-
masû ö÷ön Makarûqinin ÿldÿn-ayaqdan getdiyi fÿxri qonaq-
lar hissÿsindÿ dÿ sþhbÿtlÿrÿ yöngöllök gÿtirdi. Ev sahibi
qalûn sÿsi ilÿ qoca vaxtûnda ona nÿvÿ baüûølamadûüû ö÷ön
körÿ kÿnini zarafatla danlayûrdû.
– ßr-arvad bunlar nÿ ilÿ mÿøüuldurlar? – Makarûqin
øika yÿtlÿnirdi. – Yaxøû tapûøûblar, þzlÿri ö÷ön yaøayûrlar, he÷
bir qayüûlarû da yox. Yaxøûca rahatlayûblar yerlÿrini! Hÿyat-
larûnû boø ke÷irirlÿr! Siz bir ondan soruøun, bu yaramaz axû
epi kör ÷ödör. Hÿ? Ènnokenti, boynuna al, Epikörÿ etiqad
edirsÿn?
Ömumittifaq kommunist partiyasûnûn özvönö hÿtta zara-
fatla belÿ gÿnc hegel÷i, neokant÷û, subyektivist vÿ ya da ki,
Allah elÿmÿsin, tÿftiø÷i adlandûrmaq olmazdû. “Epikör÷ö”
isÿ, ÿksinÿ, xяtasûz sÿslÿnirdi vÿ adamûn ÿqidÿli marksist
ola raq qal masûna mane olmurdu.
Banilÿrin hÿyatlarûnûn bötön tÿfÿrröatlarûnû sevÿ-sevÿ
þyrÿn miø Radovi÷ dÿ þzönö saxlaya bilmÿdi:
– Nÿ olar, Epikör yaxøû adamdûr, materialistdir. Karl
Mark sûn þzö Epikördÿn dissertasiya yazmûødû.
596
Radovi÷in ÿynindÿ sörtölmöø yarûhÿrbi fren÷ vardû, sifÿ ti-
nin dÿrisi qafasûnûn qÿlibinÿ ÷ÿkilmiø qara perqamenti xatûr-
la dûrdû. (Son vaxtlara, milis onu saxlayana kimi, kö÷ÿyÿ
÷ûxan da budyonov÷u
1
papaüû geyinirdi.)
Ènnokenti qûzûøûr vÿ he÷ nÿdÿn xÿbÿrlÿri olmayan bu
insanlarû øþvqlÿ nÿzÿrdÿn ke÷irirdi. Necÿ dÿ cÿsarÿtli addûm
atmûødû – titanlarûn ÷arpûømasûna mödaxilÿ etmiødi! Èndi þzö
þzönÿ tanrûlarûn sevimlisi kimi gþrönördö. Baøqa vaxt onda
ikrah hissi doüura bilÿcÿk Makarûqin, hÿtta Slovuta belÿ
indi ona insan kimi ÿziz gþrönördölÿr, onun tÿhlökÿsizliyi nin
iøtirak÷ûlarû idilÿr.
– Epikörÿ? – Ènnokenti parûltûlû gþzlÿri ilÿ ÷aüûrûøû qÿbul
etdi. – Etiqad edirÿm, imtina etmirÿm. Amma desÿm ki “epi-
kör ÷ö” ömumi istifadÿdÿ aydûn olmayan sþzlÿrdÿn biri dir,
yÿqin, sizi tÿÿccöblÿndirmiø olaram. Bildirmÿk istÿ yÿn dÿ
ki kimsÿ hÿyata qarøû hÿddÿn artûq hÿrisdir, øÿh vÿt pÿ rÿst-
dir vÿ hÿtta sadÿcÿ olaraq donuzdur, deyirlÿr: “epi kör ÷ö dör”.
Yox, tÿlÿsmÿyin, mÿn ciddi deyirÿm! – etiraz etmÿ yÿ he÷ kÿsÿ
imkan vermÿyÿrÿk qûzüûnlûqla i÷iboø qûzûl qÿdÿhi hÿssas bar-
maqlarû arasûnda yellÿdirdi. – Epikör isÿ bizim hamû mûzûn
tÿsÿvvör etdiyimizin tam ÿksidir. O he÷ dÿ orgi ya lar da iøtira-
ka ÷aüûrmûr. Epikör acgþz ehtiraslardan danûøûr! Hÿ? O deyir:
ÿslindÿ, insana ÷ox az øey lazûmdûr, mÿhz buna gþrÿ dÿ onun
xoøbÿxtliyi taledÿn asûlû deyil! O, insanû tale qarøû sûnda zÿrbÿ
xofundan azad edir vÿ buna gþrÿ Epikör ÿn bþyök optimistdir!
– Sÿn nÿ danûøûrsan! – Qalaxov heyrÿtlÿndi vÿ aü sömök
karandaølû dÿri özlö qeyd dÿftÿr÷ÿsini ÷ûxartdû. Geniø øþhrÿt
tapmasûna baxmayaraq, Qalaxov þzönö sadÿ aparûrdû, kimÿ-
sÿ gþz vura, ÿli ilÿ ÷iynini øappûldada bilÿrdi. Onun azca
qaraøûn, bir az da dolüunlaømûø özönÿ tþkölÿn aüarmûø sa÷-
larû xoø gþröntö yaradûrdû.
– Söz, söz ona! – Slovuta Ènnokentinin boø qÿdÿhini
gþs tÿ rÿ rÿk Makarûqinÿ dedi, – yoxsa hamûmûzû sþzÿ tutar.
1
Budyonov÷u – Vÿtÿndaø mцharibÿsi illÿrindÿ С.M.Budyonnunun I Atlû
ordusunun dþyцø÷цsц
Aleksandr Soljenitsιn
NOBEL MÖKAFATI LAUREATI
Inventas vitam
juvat excoluisse
per artes
597
Qayûnatasû sözdö, Ènnokenti yenÿ lÿzzÿtlÿ i÷di. Bu anda
Epikör fÿlsÿfÿsi onun þzönÿ dÿ etiqada layiq gþrönördö.
Sifÿti øiøman da olsa, cavan gþrönÿn Slovuta Makarû-
qinÿ mönasibÿtdÿ þzönö bir az tÿkÿbbörlö aparûrdû (onun
ikinci general ulduzu artûq imzalanmûødû), lakin Qalaxovla
tanûø lû üûndan ÷ox razû idi vÿ bu gön axøam getmÿk istÿdiyi
evdÿ bir saat bundan qabaq Kolya Qalaxovla bir masa arxa-
sûnda oturub i÷diyini, onunla maraqlû sþhbÿt etdiyini adi
bir øey kimi danûøacaüûnû tÿsÿvvörönÿ gÿtirirdi... Qalaxov
da mÿclisÿ gecikmiødi vÿ danûømûrdû, bÿlkÿ dÿ, yeni romanû
özÿrindÿ döøönördö. Mÿøhur adamdan he÷ nÿ eøit mÿ yÿ cÿ-
yinÿ ÿmin olan Slovuta getmÿyÿ hazûrlaøûrdû.
Makarûqin Slovutanû dilÿ tuturdu ki, bir az da otursun
vÿ nÿhayÿt, “tötön mehrabûnû” ziyarÿt etmÿk, kabinetindÿ
saxladûüû kolleksiyaya baø ÷ÿkmÿk tÿklifi ilÿ onun möqavi-
mÿtini qûra bildi. Makarûqinin þzö tanûølûqla ÿldÿ etdiyi
bolqar tötönö ÷ÿkirdi, axøamlarûnû isÿ siqarla yola verirdi.
Lakin qonaqlarûna hÿr nþv tötönön dadûna baxmaüû tÿklif
etmÿkdÿn hÿzz alûrdû.
Kabinetin qapûsû lap yanlarûnda idi, ev yiyÿsi onu a÷dû,
Slovutanû vÿ körÿkÿnlÿrini i÷ÿri dÿvÿt etdi. Amma körÿkÿnlÿri
qocalar mÿclisinÿ qoøulmaq istÿmÿdilÿr. Duøanûn artûq bir
sþz deyÿcÿyindÿn indi xösusilÿ ehtiyatlanan Makarûqin
kabinetin qapûsû aüzûnda duraraq Slovutanû irÿli buraxdû vÿ
Radovi÷i barmaüû ilÿ hÿdÿlÿdi.
Masanûn arxasûnda iki bacanaq qaldû. Onlar elÿ xoø-
bÿxt yaøda idilÿr ki, hÿlÿ cavan sayûlsalar da (Qalaxov bir
ne÷ÿ yaø bþyök idi), artûq he÷ kÿs onlarû rÿqsÿ dartmûrdû vÿ
uzaqdan gÿlÿn musiqi sÿdalarû altûnda, axûradÿk i÷ilmÿmiø
øÿrab øöøÿlÿri arasûnda kiøi sþhbÿtlÿrinin lÿzzÿtini ÷ûxara
bilirdilÿr.
Þtÿn hÿftÿ Qalaxov, doürudan da, imperialistlÿrin sui-
qÿsd lÿ rindÿn vÿ bizim diplomatlarûn sölh uürunda möbari zÿ-
sindÿn yazmaq qÿrarûna gÿlmiødi, þzö dÿ bu dÿfÿ roman yox,
pyes – bu yolla øÿraitin vÿ geyimlÿrin ona mÿlum olmayan
598
÷oxsaylû tÿfÿrröatlarûndan asanlûqla yan ke÷mÿk mömkön
idi. Èndi bacanaüûndan bÿzi mÿlumatlar almaq, onda sovet
diplomatlarû ö÷ön tipik olan ÿlamÿtlÿri vÿ cizgilÿri axtarûb
tapmaq, pyesdÿ tÿsvir olunacaq hadisÿlÿrin baø verÿcÿyi
Qÿrb hÿyatûnûn xarakterik cizgilÿrini möÿyyÿnlÿødirmÿk
lap yerinÿ döøördö. Qalaxovun þzö Qÿrbdÿ cÿmi bir dÿfÿ,
olduqca qûsa bir möddÿtdÿ, mötÿrÿqqi konqreslÿrdÿn birin-
dÿ olmuødu. O dÿrk edirdi ki, tanûmadûüû hÿyatdan yazmaüû
bir o qÿdÿr yaxøû deyil, lakin son illÿr Qalaxov qÿlÿminin
xarici þlkÿlÿrdÿki hÿyatû, hÿtta qÿdim tarixi dþvrlÿri, Ay
sakinlÿrinin hÿyatû ilÿ baülû fantaziyalarû onun þzönön yaøa-
dûüû, lakin bötön cûüûrlarû qadaüalarla minalanmûø hÿqiqi
hÿyatdan daha yaxøû tÿsvir edÿ bilÿcÿyini döøönördö.
Qulluq÷ularûn ÷ay vermÿk ö÷ön dÿyiødirdiyi qab-qaca-
üûn sÿsi gÿlirdi. Ev sahibÿsi onlarû izlÿyir, Slovuta gedÿn dÿn
sonra ona Zare÷ensk rayonunda yaxøû hÿkim lÿrin oldu üun-
dan vÿ orada yaxøû möalicÿ almaüûn möm könlö yön dÿn, par-
tiya fÿallarû uøaqlarûnûn södÿmÿr vaxtlarûndan adi uøaq lar dan
ayrûlmasûndan, onlarûn fasilÿsiz södlÿ vÿ peni sil lin iynÿlÿri ilÿ
tÿmin edilmÿsindÿn danûøan rÿfiqÿsinin sÿsini boümurdu.
Qonøu otaqda radiola oxuyurdu, o birisindÿn isÿ televi-
zorun gur sÿsi gÿlirdi.
– Sorüu-suala tutmaq yazû÷ûlarûn imtiyazûdûr, – Ènnokenti
Epikörö mödafiÿ edÿrkÿn gþzlÿrindÿki uüurlu parûltûnû qoru-
yaraq baøûnû tÿrpÿdirdi. – Möstÿntiqlÿrdÿ olduüu kimi. Elÿ
hey suallar, suallar, cinayÿtlÿr haqqûnda sþhbÿtlÿr.
– Biz insanda cinayÿt axtarmûrûq, onun yaxøû cÿhÿtlÿrini,
iøûqlû cizgilÿrini axtarûrûq.
– Onda sizin iøiniz vicdana ziddir. Sÿn, demÿli, diplo-
mat lar haqqûnda kitab yazmaq istÿyirsÿn?
Qalaxov gölömsöndö.
– Èstÿyirÿm-istÿmirÿm – belÿ øeylÿr, Ènk, Yeni il qaba üû
mösahibÿlÿrdÿ olduüu kimi asanlûqla hÿll olunmur. Þncÿ-
dÿnehtiyatmaterialtoplamaq...Hÿrdiplomatûsorüu-sуala
tuta bilmÿzsÿn. Yaxøû ki, sÿn qohumumsan.
Aleksandr Soljenitsιn
NOBEL MÖKAFATI LAUREATI
Inventas vitam
juvat excoluisse
per artes
599
– Se÷imin uzaqgþrÿnliyinÿ dÿlalÿt edir. Baøqa diplomat,
birincisi, sÿnÿ yalan-palan deyÿcÿk. Bizim dÿ gizlÿdilmÿli
øeylÿrimiz yox deyil.
Onlar bir-birinÿ gþz-gþzÿ baxûrdûlar.
– Mÿn baøa döøörÿm. Lakin... fÿaliyyÿtinizin bu tÿrÿfini...
tÿsvir etmÿk lazûm gÿlmÿyÿcÿk, o sahÿ mÿni...
– Aha. Demÿli, sÿni, ÿsasÿn, nÿ maraqlandûrûr; sÿfir lik-
lÿrimizin mÿiøÿti, iø gönömöz, bir dÿ, deyÿk, orada qÿbullar
necÿ ke÷ir, etimadnamÿlÿr necÿ tÿqdim olunur...
– Yox, daha dÿrindÿn! Vÿ bunlar sovet diplomatûnûn qÿl-
bindÿ necÿ ÿks olunur...
– Hÿ-ÿ, necÿ ÿks olunur... Artûq bÿsdir! Mÿn baøa döø-
döm. Axøam qurtarana kimi sÿnÿ danûøacaüam. Bircÿ...
ÿvvÿl cÿ mÿnÿ izah et... sÿn hÿrbi mþvzudan imtina etdin?
Tökÿndi?
– Bu, tökÿnÿn mþvzu deyil, – Qalaxov inkarla baøûnû
yellÿdi.
– Ömumiyyÿtlÿ, bu möharibÿ ilÿ bÿxtiniz gÿtirdi. Kolli-
ziyalar, faciÿlÿr – yoxsa bunlarû haradan gþtörÿcÿkdiniz?
Ènnokenti øÿn-øÿn baxûrdû.
Yazû÷ûnûn alnûndan qayüû ifadÿsi ke÷di. Ah ÷ÿkdi.
– Möharibÿ mþvzusu mÿnim örÿyimÿ hÿkk olunub.
– ßlbÿttÿ, sÿn bu mþvzuda artûq øah ÿsÿrlÿr yaratmûsan!
– Vÿ bu, yÿqin, mÿnim ö÷ön ÿbÿdi mþvzudur. Mÿn þlÿ-
nÿ kimi bu mþvzuya qayûdacaüam.
– Bÿlkÿ, lazûm deyil?
– Lazûmdûr! ×önki möharibÿ insanûn qÿlbindÿ...
– Qÿlbindÿ? Razûyam! Amma bir bax, gþr sizin cÿbhÿ
vÿ möharibÿ ÿdÿbiyyatûnûz nÿyÿ ÷evrilib. Ali ideyalar: dþyöø
mþvqeyini necÿ tutmalû, necÿ mÿhvedici atÿø a÷malû, “unut-
marûq, baüûølamarûq”, komandirin ÿmri tabeliyindÿ olanlar
ö÷ön qanundur. Bötön bunlar hÿrbi nizamnamÿlÿrdÿ daha
yaxøû yazûlûb. Bir dÿ, siz yazûq sÿrkÿrdÿ ö÷ön ÿlini xÿri tÿnin
östö ilÿ söröødörmÿyin nÿ qÿdÿr ÷ÿtin olduüunu gþstÿ rir-
siniz.
600
Qalaxov tutuldu. Sÿrkÿrdÿlÿr onun sevimli hÿrbi surÿt-
lÿri idilÿr.
– Sÿn sonuncu romanûmdan danûøûrsan?
– Yox, Nikolay! Yÿni bÿdii ÿdÿbiyyat hÿrbi nizamnamÿ lÿri
tÿkrarlamalûdûr? Yaxud qÿzetlÿri? Ya da øöarlarû? Mÿsÿ lÿn,
Mayakovski qÿzet baølûüûnû øeri ö÷ön epiqraf gþtör mÿkdÿn
øÿrÿf duyurdu. Yÿni qÿzetdÿn yuxarû qalxmamaüû þzö ö÷ön
øÿrÿf sayûrdû! Onda ÿdÿbiyyat nÿyÿ lazûmdûr? Axû yazû÷û baøqa
insanlarûn möÿllimidir, hÿmiøÿ axû belÿ baøa döøölördö?
Bacanaqlar seyrÿk gþröøördölÿr vÿ bir-birini az tanû yûr-
dûlar.
Qalaxov ehtiyatla cavab verdi:
– Sÿnin dediklÿrin ancaq burjua rejimi ö÷ön doürudur.
– ßlbÿttÿ, ÿlbÿttÿ, – Ènnokenti asanlûqla razûlaødû. – Bizim
qanunlarûmûz tamamilÿ baøqadûr... Lakin mÿn bunu demÿk
istÿmirdim... – O, ÿlini bilÿyindÿn fûrladû. – Kolya, inan, sÿn-
dÿ nÿsÿ mÿnÿ xoø olan bir øey var... Buna gþrÿ dÿ mÿn indi
ayrûca bir ÿhvalla sÿndÿn soruømaq istÿyirÿm... yaxûn adam
kimi... Sÿn he÷ döøönmösÿnmi?.. Rus ÿdÿbiyyatûnda þz
yerini necÿ gþrörsÿn? Sÿni artûq altû cilddÿ ÷ap etmÿk olar.
Otuz yeddi yaøûn var, bu yaøda Puøkini artûq þldörmöø dö-
lÿr. Sÿni bu cör tÿhlökÿ gþzlÿmir. Amma yenÿ dÿ, sualdan
qa÷a bilmÿzsÿn, sÿn kimsÿn? Bizim ÿzabkeø ÿsrimizi hansû
ideyalarla zÿnginlÿødirmisÿn? ßlbÿttÿ, sosialist realizmi nin
sÿnÿ verdiyi ideyalardan baøqa. Ömumiyyÿtlÿ, de, Kolya,
– Ènno kenti artûq istehzasûz, iztirablû bir tÿrzdÿ soruødu,
– sÿn bizim nÿslÿ gþrÿ utanmûrsan ki?
Qalaxovun alnûndan, yanaqlarûndan øiøkin qûrûølar ke÷di.
– Sÿn... ÷ÿtin yerÿ toxunursan... – gþzlÿrini söfrÿyÿ
zillÿyÿrÿk dedi. – Hansû rus yazû÷ûsû gizlicÿ dÿ olsa Puøkinin
frakûnû, Tolstoyun kþynÿyini þz ÿyninÿ þl÷mÿk istÿmÿyib?
– söfrÿnin östöndÿ karandaøû iki dÿfÿ yanû östÿ fûrladû vÿ
a÷ûq nÿzÿrlÿ Ènnokentiyÿ baxdû. O da indi ÿdÿbiyyat mÿc lis-
lÿ rin dÿ deyilmÿsi mömkön olmayan sþzlÿr demÿk istÿ yirdi.
– Balaca uøaq olanda, beøilliklÿrin baølanüûcûnda, mÿnÿ elÿ
Aleksandr Soljenitsιn
NOBEL MÖKAFATI LAUREATI
Inventas vitam
juvat excoluisse
per artes
601
gÿlirdi ki, þz adûmû øerin östöndÿ ÷ap olunmuø gþr sÿm,
sevindiyimdÿn þlÿrÿm. Döøönördöm ki, bu an þlöm söz lö-
yön baølanüûcû olacaq... Lakin... budur...
Boø stullarûn yanûndan ke÷ÿn Dotnara onlara yaxûnlaødû.
– Èni! Kolya! Mÿnÿ icazÿ verÿrsiniz? Siz lap aüûllû øey-
lÿrdÿn danûømûrsûnûz ki?
Dotnaranûn gÿliøi lap yersiz alûndû.
O yaxûnlaøûrdû; onun gþrönöøö hÿyatûndakû qa÷ûlmazlûüû,
dÿhøÿtli hÿqiqÿti, qarøûdan onu nÿyin gþzlÿdiyini, bu ziya fÿ-
tin, burada edilÿn zarafatlarûn boø øey olduüunu Ènno ken-
ti nin yadûna saldû. Örÿyi sûxûldû. Boüazûnû qaynar quruluq
börödö.
Dotti isÿ yanlarûnla durub reqlan donunun qûr÷ûnlarû
ilÿ oynayûr, cavab gþzlÿyirdi. Doqquz il ÿrzindÿ dÿbli yam-
sûlamalardan dÿyiømÿmiø bÿyaz sa÷larû nazik xÿz yaxalûüûn
östö ilÿ sÿrbÿst øÿkildÿ döøördö – þzöndÿ yaxøû nÿ vardûsa,
qoruyub saxlaya bilmiødi. Dotti alûøûb-yanûrdû, bu, bÿlkÿ dÿ,
ÿynindÿki tönd-qûrmûzû rÿngli donuna gþrÿ belÿ gþrönördö?
Bir dÿ, öst dodaüû azca sÿyriyirdi: ona yaxøû tanûø olan vÿ ÷ox
sevdiyi bu cör maralsayaüû sÿyrimÿ arvadûnda tÿrif eøidÿndÿ
vÿ ÿrinin xoøuna gÿldiyini bilÿndÿ baø verirdi. Bÿs indi niyÿ?
O axû uzun möddÿt idi ki, þzönön, hÿyata baxûølarûnûn
ÿrin dÿn möstÿqilliyini söbuta yetirmÿyÿ ÷alûøûrdû. Onunla nÿ
baø vermiødi? Bÿlkÿ dÿ, ayrûlûq hissi örÿyinÿ damûb? Niyÿ
belÿ mölayim vÿ itaÿtkar olub? Bir dÿ dodaüûnûn bu maral-
sayaüû sÿyrimÿsi...
Ènnokenti uzunsörÿn anlaøûlmazlûq, yadlaøma, xÿyanÿt
zolaüûnû ona baüûølaya bilmÿzdi vÿ bu haqda he÷ döøön-
mördö. O dÿrk edirdi ki, arvadû birdÿn-birÿ dÿyiøÿ bilmÿz.
Lakin Dottinin itaÿtkarlûüû onun sûxûlmûø örÿyini qûzdûrûrdû.
ßlini uzatdû ki, arvadû yanûnda otursun – bötön payûz boyu
onla rûn arasûnda bu hÿrÿkÿt olmamûødû vÿ ömumiyyÿtlÿ,
möm kön dÿ deyildi.
Dotti cÿld, hÿssaslûqla, itaÿtkarlûqla ÿrinin yanûnda otur-
du, ÿdÿb hÿddini aømayacaq dÿrÿcÿdÿ ona qûsûldû, amma
602
hamû gþrördö ki, ÿrini necÿ sevir vÿ necÿ onun yanûnda
olmaq istÿyir. Ènnokentinin fikrindÿn ke÷di ki, Dotti bu mþv-
cud olmayan yaxûnlûüû gÿlÿcÿkdÿ nömayiø etdirmÿsÿ, daha
yaxøû olar. Hÿlÿlik isÿ arvadûnûn qûrmûzû dona börönmöø
ÿlini sûüallayûrdû.
Yazû÷ûnûn aü sömök karandaøû bikar qalmûødû.
Masaya dirsÿklÿnÿn Qalaxov ÿr-arvadûn yanûndan Kalu-
qa zastavasûnûn fÿnÿrlÿri ilÿ iøûqlanmûø iri pÿncÿrÿyÿ baxûrdû.
Arvadlarûn yanûnda þzö haqqûnda a÷ûq danûømasû mömkön
deyildi. Arvadsûz da ÷ÿtin ki bunu edÿrdi.
...Budur, onun bötþv poemalarûnû ÷ap etmÿyÿ baøladû-
lar; þlkÿnin yözlÿrcÿ teatrû paytaxt teatrlarûnûn arxasûnca
gedÿ rÿk onun pyeslÿrini qoyurdu; qûzlar onun øeirlÿrini
kþ÷ö röb ÿzbÿrlÿyirdilÿr; möharibÿ vaxtû mÿrkÿzi qÿzetlÿr þz
sÿhi fÿ lÿrindÿ ona hÿvÿslÿ yer ayûrûrdû, o÷erkdÿ dÿ, novellada
da, tÿnqidi mÿqalÿlÿrdÿ dÿ göcönö sûnamûødû; nÿhayÿt, onun
romanû ÷ûxmûødû. Stalin mökafatû laureatû olmuødu, daha bir
dÿfÿ vÿ daha bir dÿfÿ. Nÿ oldu? Qÿribÿ idi: øþhrÿt var idi,
þlöm sözlök isÿ – yox.
Þlömsözlök quøunun yökönö nÿ vaxt vÿ nÿ ilÿ aüûrlaø-
dûrdûüûnû vÿ onu nÿ vaxt yerÿ saldûüûnû þzö dÿ bilmirdi. Bÿl-
kÿ dÿ, bu quø qûzlarûn ÿzbÿrlÿdiyi øeirlÿrindÿ qanad a÷maüa
baø layûrdû. Pyeslÿri, hekayÿlÿri vÿ romanû möÿllifi otuz yeddi
yaøûna ÷atmamûø, elÿ gþzlÿrinin qabaüûndaca þlöb getdi.
Niyÿ axû mötlÿq þlömsözlök arxasûnca qa÷malûdûr?
Qala xovun yoldaølarûnûn ÿksÿriyyÿti þlömsözlök dalûnca
qa÷ mûrdû, þz bugönkö mþvqelÿrini, saülûqlarûnda qaza na-
caq larûnû daha vacib sayûrdûlar. Cÿhÿnnÿm olsun bu þlöm-
söz lök, deyirdilÿr onlar, hÿyatûn axarûna indi tÿsir gþstÿrmÿk
daha vacib deyilmi? Vÿ tÿsir gþstÿrirdilÿr. Onlarûn kitablarû
xalqa xidmÿt edirdi, ÷oxmilyonlu tirajlarla ÷ap edilirdi, kom-
plektlÿødirmÿ fondlarû tÿrÿfindÿn bötön kitabxanalara gþn-
dÿri lirdi, onlarûn yayûmlanmasû ö÷ön xösusi aylûqlar da ke÷i-
rilirdi. ßlbÿttÿ, hÿqiqÿti dÿ olduüu kimi yazmaq olmazdû.
Lakin onlar þzlÿrinÿ tÿskinlik verirdilÿr ki, nÿ vaxtsa
Aleksandr Soljenitsιn
NOBEL MÖKAFATI LAUREATI
Inventas vitam
juvat excoluisse
per artes
603
vÿziyyÿt dÿyiøÿcÿk, bu hadisÿlÿrÿ mötlÿq bir dÿ qayû da caq-
lar, hÿqiqÿtlÿri yenidÿn iøûqlandûracaqlar, kþhnÿ kitablarûnû
tÿkrar ÷ap edÿcÿklÿr, dözÿliølÿr edÿcÿklÿr. Èndi isÿ hÿqiqÿ tin
icazÿ verilÿn dþrddÿbirini, sÿkkizdÿbirini, on altûda birini,
sÿni lÿnÿtÿ gÿlÿsÿn, otuzikidÿbirini dÿ olsa yazmaq lazûm
idi, he÷ olmasa, þpöølÿrdÿn vÿ tÿbiÿtdÿn nÿ isÿ yazmaq he÷
yazmamaqdan yaxøûdûr.
Qalaxova ÿzab verÿn isÿ o idi ki, hÿr yaxøû sÿhifÿni yaz-
maq indi daha ÷ÿtin olmuødu. O, þzönö cÿdvÿl özrÿ iølÿmÿyÿ
mÿcbur edirdi, þzönö basan ÿsnÿmÿ ilÿ, tÿnbÿllÿøÿn beyni
ilÿ, yayûndûrûcû fikirlÿrlÿ, ÷þldÿn gÿlÿn sÿslÿrÿ qulaq vermÿk
istÿyi ilÿ (deyÿsÿn, po÷talyon gÿlib, qÿzetlÿrÿ baxmaq pis
olmazdû) möbarizÿ aparmaüa mÿcbur edirdi. O nÿzarÿt
edirdi ki, kabinetindÿ tÿmiz hava vÿ selsi økalasû ilÿ on sÿk-
kiz dÿrÿcÿ olsun, masanûn östö yaxøû tÿmizlÿnmiø olsun –
yoxsa he÷ cör yaza bilmirdi.
Yeni bþyök ÿsÿrinÿ baølayarkÿn qûzûøûr, dostlarûna vÿ
þzönÿ and i÷irdi ki, daha he÷ kÿsÿ gözÿøtÿ getmÿyÿcÿk,
indi ÿsl kitabûnû yazacaq. Èlk sÿhifÿlÿri vÿcdlÿ yazûrdû. Lakin
tezliklÿ gþrördö ki, tÿk yazmûr – gþzlÿri qarøûsûnda kimin
ö÷ön yazûrdûsa, hÿmin adamûn surÿti havadan asûlû vÿziy-
yÿtdÿ durur, yazdûüû hÿr bir abzasû onun gþzö ilÿ oxumaüa
÷alûøûr. Vÿ bu Kimsÿ Oxucu deyildi, qardaøû, dostu vÿ hÿm-
ya øûdû olan oxucu yox, ömumiyyÿtlÿ, tÿnqid÷i yox, nÿ ö÷ön-
sÿ hÿmiøÿ mÿøhur baø tÿnqid÷i Yermilov olurdu.
Qalaxov Yermilovu geniø ÷ÿnÿli, sinÿsi östöndÿ uzan-
mûø kimi tÿsÿvvör edirdi; yeni ÿsÿrini oxuyan kimi ona qarøû
nÿhÿng, “Literaturka”nûn
1
bötþv bir sÿhifÿsi boyda mÿqalÿ
(bu artûq olmuødu) ilÿ ÷ûxûø edÿcÿkdi. Mÿqalÿsini dÿ belÿ
adlan dû ra caqdû: “Bu kölÿklÿr hansû ÷ÿpÿrin dibindÿn ÿsir?”,
ya da belÿ: “Bir daha sûnanmûø yolumuzdakû bÿzi tÿma yöl-
lÿr haqqûnda”. Birbaøa baølamayacaqdû, Belinski vÿ Nekra-
so vun yalnûz yaramazlarûn razûlaøa bilmÿyÿcÿklÿri hansûsa
1
“Literaturka” – “Literaturnaya qazeta” – SSRÈ Yazû÷ûlar Èttifaqûnûn mÿtbu
orqanû
604
möqÿddÿs sþzlÿri ilÿ baølayacaqdû. Vÿ dÿrhal da bu sþzlÿri
ehtiyatla ÷evirÿcÿkdi, onlara tamam fÿrqli mÿna verÿcÿkdi
vÿ aydûn olacaqdû ki, Belinski vÿ Gertsen Qalaxovun yeni
kitabûnû bizÿ bu yolu ictimai rÿyÿ zidd, insanpÿrvÿrlikdÿn
uzaq, fÿlsÿfi ÿsaslarû laxlamûø bir øey kimi tÿqdim edir.
Belÿcÿ, abzas abzas dalûnca, Qalaxov Yermilovun ÿks
dÿlillÿrini möÿyyÿnlÿødirmÿyÿ, ona uyüunlaømaüa ÷alûøûr,
tinlÿrin vÿ bucaqlarûn tÿsvirini kÿskin øÿkildÿ zÿiflÿdir vÿ
kitab qorxaqcasûna, yumøaq halqalar kimi þz-þzönÿ masanûn
östönÿ sÿrilirdi. Yarûdan ke÷ÿndÿn sonra Qalaxov gþrördö
ki, bu dÿfÿ dÿ kitabûnû dÿyiøiblÿr, yenÿ dÿ alûnmayûb...
– Bizim diplomatûn cizgilÿri? – Ènnokenti duruxmuø
sÿslÿ vÿ turømÿzÿ ÿyri tÿbÿssömlÿ dÿ olsa sþzönö axûra kimi
demÿyi qÿrara aldû. – Sÿn þzön dÿ onlarû yaxøû tÿsÿvvör edÿ
bilÿrsÿn. Yöksÿk ideyalûlûq. Yöksÿk prinsipiallûq. Èøi mizÿ
hÿdsiz sÿdaqÿt. Yoldaø Stalinÿ dÿrin øÿxsi baülûlûq. Mos-
kvanûn tÿlimatlarûna sþzsöz ÿmÿl etmÿk. Xarici dili bÿzi lÿ ri-
nin yaxøû, bÿzilÿrinin isÿ pis bilmÿlÿri. Bir dÿ, cismani hÿz-
lÿrÿ göclö meyil. ×önki deyildiyi kimi, hÿyat bizÿ bir dÿfÿ
verilir...
Dostları ilə paylaş: |