Азярбайъан республикасы тящсил назирлийи азярбайъан дювлят игтисад университети



Yüklə 1,55 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə7/21
tarix28.01.2017
ölçüsü1,55 Mb.
#6700
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   ...   21

 
 

 
76 
7. РЕСПУБЛИКАДА ИГЛИМ ВЯ АГРОИГЛИМ  
ЕЩТИЙАТЛАРЫНЫН ГИЙМЯТЛЯНДИРИЛМЯСИ 
 
Азярбайъан  Республикасында  мящсулдар  гцввялярин 
инкишафы  вя  йерляшдирилмясиндя  щеч  дя  аз  ящямиййят  кясб 
етмяйян,  антропоэен  фяалиййятя  юз  тясирини  эюстярян  тябии 
амиллярдян  бири  дя  щава,  температур,  эцняш  радиасийасы, 
атмосфер  тязйиги,  кцляк,  булуд,  йаьынты,  рцтубят,  илдырым, 
шимшяк елементлярини юзцндя бирляшдирян иглим амилидир. Йах-
шы щалдыр ки, республика Йер кцрясинин субтропик вя мцлайим 
иглим  гуршагларынын  тямасында  йерляшир.  Бу  бахымдан, 
дцнйада мювъуд 11 иглим типинин 9-у юлкядя щакимлик едир. 
Бунларын да 26 йарымтипи мювъуддур. Бунлар: гышы мцлайим, 
йайы  гураг  исти  кечян  йарымсящра  вя  гуру  чюл,  гышы  гураг 
кечян  мцлайим  –  исти;  Йайы  гураг  кечян,  мцлайим  исти; 
йаьынтылары  тяхминян  бярабяр  пайланан  мцлайим  исти;  Йайы 
гураг  кечян  сойуг;  Гышы  гураг  кечян  сойуг;  Бцтцн 
фясиллярдя  илбойу  йаьынты  олан  сойуг;  Даь  тундра  иглим 
типляриндян 
ибарятдир. 
Бу 
бахымдан 
Азярбайъан 
Республикасы иглим музейини хатырладыр. 
Йухарыда  эюстярилян  иглим  типлярини  охшар  яламятляриня 
эюря 4: йарымсящра вя гуру чюл иглим типи, мцлайим исти иглим 
типи, сойуг иглим типи, даь-тундра иглим типи групунда бирляш-
дирмяк  олар.  Бурада  да  субтропик  вя  мцлайим  иглимин 
хцсуси  чякиляри  65:33  нисбятини  эюстярир.  Бу  нисбят  юзц-
юзлцйцндя  чох  варлыьы  якс  етдирир.  Беля  шяраитдя  термик  ещ-
тийатлары,  рцтубят  боллуьу  юз  яксини  тапыр.  Юлкядя  фяал  тем-
пературун  ъями  5000  дяряъяйя  чатыр.  Бу  да  бир  тясяррцфат 
илиндя  ейни  сащядян  ян  азы  2  дяфя  мящсул  ялдя  етмяк  цчцн 
кифайят  едян  истилийин  олмасы  демякдир.  Бу  ясасдан  да 
Азярбайъан  Республикасыны  дцнйанын  ян  гядим  памбыг, 
1932-ъи  илдян  ися  чай  беъярян  бюлэяси  щесаб  едирляр 
(Лянкяран-Астара  зонасы).  Термик  ещтийатларын  боллуьу 
Эцняшдян  эялян  истилийин  щесабына  йараныр.  Азярбайъан 
Республикасы Гафгазда ян чох Эцняш радиасийасы алдыьындан 

 
77 
ону  щаглы  олараг  «Эцняшли  Азярбайъан»  да  адландырырлар. 
Республика яразисиндя эцняшли саатларын иллик мигдары цмуми 
яразидя мцхтялиф олса да, о 1800-2900 саат арасында дяйишир. 
Ян  чох  эюстяриъи  Нахчыван  Мухтар  Республикасынын 
Аразбойу дцзянлийиндя илдя 2900 саат тяшкил едир. Кцр-Араз 
овалыьында,  Ъейранчюлдя,  Абшерон  йарымадасында  бу 
кямиййят  эюстяриъиси  2200-2400  саат  илдян  чох  дейилдирся, 
Кичик  Гафгазда  2100-2400,  Лянкяран  овалыьы  вя  Шоллар 
дцзцндя ян азы – 1800-2000 саат илдян чох де-йилдир.  
Республика яразисиндя инсан фяалиййятиня, веэетасийайа 
тясир  едян  Эцняш  радиасийасы  да  чох  гейри-бярабярлийи  иля 
сяъиййялянир. Эцняш радиасийасы Йер сятщиня эялиб чатан эцняш 
ишыьы вя истилийинин мяъмуудур. 1 кв см  сятщя ващид = заман 
кясийиндя  1  дягигя  мцддятиндя  дцшян  радиасийанын  истилик 
тясири  Эцняш  радиасийасынын  интенсивлийи  адланыр.  Онун  юлчц 
ващиди  ккал  кв  см/дягигя  иля  ифадя  олунур.  Эцняшдян  Йер 
сятщиня  бирбаша  эялиб  чатан  шцалар  дцз  радиасийа  адланыр. 
Атмосфердя сяпялянян вя Йер сятщиня Эюй гцббясинин бцтцн 
истигамятляриндян  дахил  олан  радиасийа    ися  сяпялянян 
радиасийа адланыр. Эюстярилян щяр ики радиасийанын ъямини ися 
цмуми  радиасийа  адландырырлар.  Цмуми  радиасийанын  иллик 
кямиййят  эюстяриъиси  екваторда  140-150,  тропиклярдя  200-
220, мцлайим енликлярдя 100-140, гцтблярдя (шимал вя ъянуб) 
30-50  ккал  кв  см  дягигяйя  чатыр.  Азярбайъан 
Республикасында  ися  бу  ашаьыдакы  кимидир:  Нахчыван 
Мухтар  Республикасында  150-160  ккал  кв  см/дягигя,  Кцр-
Араз овалыьында 128-132 ккал кв см/дягиня тяшкил едирся, ян 
аз  –  Гусар  маили  дцзянлийиндя,  Гах  району  яразисиндя 
Ъейранчюл вя  Загатала яразиляриндя  124 ккал кв см/дягигя, 
булутлулуьун  артмасы  иля  ялагядар  олараг  даь  ятякляриня 
доьру даща да алчалараг 120-130 ккал кв см/дягигяйя гядяр 
еня  билир.  Беляликля  дя,  Азярбайъан  Республикасы  яразисиндя 
цмуми  Эцняш  радиасийасынын  мигдары  120-160  ккал  кв 
см/дягигя тяшкил етдийинин шащиди олуруг. 

 
78 
Мялумдур ки, Эцняш шцаларынын дцшмя буъаьындан вя 
йер сятщинин хцсусиййятляриндян асылы олараг республикада да 
радиасийанын бир щиссяси бу вя йа диэяр сябябдян якс олунур. 
Якс  олунан  радиасийанын  цмуми  радиасийайа  олан  нисбяти 
албедо адланыр. Мясялян, тязя йаьмыш гар радиасийанын 95%-
ни, су сятщи онун 15%-ни якс етдирмя габилиййяти иля таныныр. 
Цмуми радиасийа иля якс олунан радиасийанын фярги радиасийа 
балансы  адландырылыр.  Радиасийа  балансы  дузлу  гцтб 
зоналарындан башга щяр йердя мцсбятдир. 
Тцкянмяйян, еляъя дя алтернатив енержи мянбяляриндян 
щесаб  едилян  Эцняш  енержисиндян  республикада  да  истифадя 
едилмякдядир.  Даща  доьрусу,  Республика  Мяркязи  Сечки 
Комиссийасынын  иътимаи  бинасынын  електрик  енержиси  иля  тямин 
олунмасы  бинанын  дамында  йарадылмыш  –  гойулмуш  Эцняш 
батарейаларынын щесабына щяйата кечирилир.  
Гейд етмяк эяряклидир ки, Эцняш Йер сятщиня 1 дягигя 
ярзиндя 1 кв см сащяйя 136 мВт шца енержиси верир. 
Тясяррцфатын  енержи  истещлакына  олан  тялябатынын  вя 
атмосфердя  карбон  газынын  артмасы  йерин  истилик  режимини 
дяйишир.  Тябиятдя  енержинин  1%  дяйишмяси  щава  температу-
рунун  5-9
о
Ъ  дяйишмясиня,  3-5  %    дяйишмяси  ися  бюйцк 
дяйишикликляря  сябяб  олур.  Биоеколоэийанын  10%  лимит  адла-
нан  гануну  дяйишмяси  нятиъясиндя  Йерин  енержи  системинин 
таразлыг  вязиййяти  позулур,  бу  ися  йени  бузлашма  вя  йа  ис-
тиляшмя  дюврцнцн  башланмасына  сябяб  ола  биляр.  Еляъя  дя 
«улдуз  мцщарибяси»  баш  вермиш  оларса  щидросферя,  биосферя, 
атмосферя эцълц тясир эюстяриля биляр. Беля ки, тябии просеслярин 
эедиши  хейли  дяйишир,  атом  вя  нцвя  силащларынын  тятбиги 
нятиъясиндя атмосферин озон газы позулмуш олар вя ъанлы алямя 
хейли зийан дяймиш олар. Бир сюзля, «улдуз мцщарибяси» бир нюв 
«метеороложи мцщарибя»йя чевриля биляр.  
Дейилянлярля  йанашы,  Азярбайъан  Республикасында 
мящсулдар  гцввялярин  инкишафы  вя  даща  да  сямяряли  йерляш-
дирилмясиня  тясир  едян  иглимин  формалашмасында  да  иштирак 
едян  башлыъа  щава  кцтлялярини  вя  атмосфер  дювраныны  эю-

 
79 
стярмяк  йериня  дцшярди.  Азярбайъан  Республикасында  иг-
лимин  формалашмасында  иштирак  едян  щава  кцтляляри  вя  ат-
мосфер дювранына: 
1.
 
Континентал Арктик щава кцтляляри 
2.
 
Дяниз Арктик щава кцтляляри 
3.
 
Мцлайим дяниз щава ахынлары 
4.
 
Мцлайим континентал щава кцтляляри 
5.
 
Ъянубдан сызыб эялян тропик щава кцтляляри 
6.
 
Ъянуб сиклонлары 
7.
 
Орта Асийа вя йа Мяркязи Асийа щава ахынлары 
8.
 
Йерли щава кцтлялярини аид едя билярик. 
Йухарыда эюстярилян иглимин формалашма мянбяляринин 
щамысы  юлкя  иглиминин  бцтцн  елементляринин,  о  ъцмлядян, 
субтропик  вя  мцлайим  иглимин  тясяррцфат  сащяляринин  инкиша-
фында  ящямиййятини  мцяййян  едир.  Бу,  500  км.  гярбдян 
шяргя,  400  км-дян  артыг  бир  мясафядя  шималдан  ъянуба  – 
республика  яразисинин  йерляшдийи  сащядя  юз  тясирини  эюстярир. 
Юлкядя  няинки  мцсбят,  максимум,  минимум,  орта  айлыг, 
орта  иллик  температурларын  пайланмасында,  температур  ам-
плитудасынын  эедишиндя  бу  тясир  эюрцнмякдядир.  Ян  йцксяк 
орта иллик температур Кцр-Араз овалыьынын Мил, Муьан, Шир-
ван,  Гарабаь  дцзляриндя,  Лянкяран  овалыьында,  Абшерон 
йарымадасында мцшащидя едилир. Щямин бюлэялярдя орта иллик 
температур  14-14,5
о
Ъ  арасында  дяйишяряк  гуру  вя  рцтубятли 
биткичилийя  аид  олан  сащялярин  –  памбыгчылыьын,  зейтун-
чулуьун,  зяфяранчылыьын,  фараш  тярявязчилийин,  нарчылыг, 
цзцмчцлцк  сащяляринин,  емал  вя  аграр  сянайе  сащяляринин 
инкишафына  ясаслы  сурятдя  имканлар  верир.  Щцндцрлцйц  900 
метря  чатан  яразилярдя  ися  тцтцнчцлцк,  цзцмчцлцк  йахшы 
инкишаф  етдирилмякдядир.  Чцнки  беля  яразилярдя  орта  иллик 
температур эедиши 10-12
о
Ъ арасындадыр.  
Юлкядя    температур  эедиши  ящали  мяскунлашмасына  да 
юз  тясирини  эюстярир.  Даща  доьрусу,  юлкя  ящалисинин  демяк 
олар  ки,  яксяриййяти  орта  иллик  температуру  10
о
Ъ  вя  ондан 
йухары олан бюлэялярдя ъямляшмишдир. Дедикляримизля йанашы, 

 
80 
инсанларын 
ямяк 
фяалиййятиня 
мцтляг 
максимум 
температурун  бязи  иллярдя,  хцсусян  2000-2011-ъи  илляр  ара-
сында  46
о
Ъ-йя  чатмасына  да  тясир  етмякдядир.  Беля  тем-
ператур  шяраитиня  Ъулфа,  Йевлах,  Минэячевир,  Кцрдямир 
районларында,  Аразбойу  дцзянликдя  йашайан  инсанлар  артыг 
адят  едяряк  буна  ади  щал  кими  бахмагла  ямяк  фяалиййятля-
рини  беля  шяраитдя  дя  давам  етдирирляр.  Ийулун  орта  темпе-
ратуру  Кцр-Аразда  20-27
о
Ъ,  даьлыг  яразилярдя  бу  5-10
о
Ъ 
арасында дяйишир. 
Ялбяття,  мцтляг  минимум  температурларын  да  ашаьы 
щядди  бязян  тяшвишляр  доьурмайа  билмир.  1933-ъц  илдя  На-
хчыванын  Аразбойу  дцзянлийиндя  мцтляг  минимум  темпе-
ратурун  кямиййят  эюстяриъиси  –  37
о
Ъ-йя  енмишдир.    Беля 
температур эюстяриъиляри мцасир дюврдя щцндцрлцйц 4000 м-
дян  артыг  олан    даьлыг  сащяляриндя  мцшащидя  едилир.  Чцнки 
шагули  ганунауйьунлуглара  уйьун  олараг  щяр  1000  метр 
йухары галхдыгъа, температур орта щесабла 6
о
Ъ ашаьы дцшцр. 
Йанвар айынын орта температуру Кцр-Араз овалыьында 1-3
о
Ъ 
арасында  дяйишся  дя  Аразбойу  дцзянликдя  бу  –  2-4
о
Ъ-дян 
ашаьы олмур. 
Шярщдян  эюрцндцйц  кими,  юлкядя  тясяррцфат  сащялярини 
илбойу  инкишаф  етдирмяк  цчцн  иглимин  елементляриндян 
сайылан  иллик  температур  амплитудасынын  60
о
Ъ-йя,  суткалыг 
температур  амплитудасынын  ися  Аразбойу  дцзцндя  вя  Кцр-
Араз овалыьында 11-13
о
Ъ; Эянъя-Газах зонасында 7-8
о
Ъ-йя 
чатмасы инсанларын ямяк фяалиййятлярини дайандырмыр. 
Йухарыда  гейд  едилдийи  кими,  ярази  релйефи,  онун 
ъоьрафи  йерляшмяси,  йерли  щава  кцтляляри  дя  иглимин  форма-
лашмасында  тясиря  маликдирляр.  Таман  йарымадасындан 
Абшерон йарымадасына кими 1400 км-дян артыг бир мясафядя 
узанан  Баш  Гафгаз  силсиляси  шималдан  юлкяйя  дахил  олмаг 
истяйян сойуг щава кцтляляринин гаршысыны кясяряк республика 
яразисиня  дахил  олмаьа  имкан  вермир.  Она  эюря  дя  Баш 
Гафгаз  силсилясиндян  ъянубда  галан  юлкя  районларында 

 
81 
щаванын  температуру  онун  шимал-шярг  щиссясиня  нисбятян 
йцксяк олур.  
Еляъя  дя  республиканын  шяргя  доьру  ачыглыьы  Мяркязи 
Асийанын исти, кцлякли щава кцтляляринин сярбяст яразийя дахил 
олмасына  сябяб  олур.  Нятиъядя,  бу  щиссядя,  хцсусиля  дя 
Абшерон йарымадасы районларында демяк олар ки, илин бцтцн 
фясилляриндя  кцлякли  щаваларын  баш  вермяси,  физики  ашынма  тя-
сириндян  торпагларын  деградасийасы,  инсанларын  ямяк  габи-
лиййятиня тясиредиъи манеяляр мювъудлашыр.  
Республикада  2  фаизя  гядяр  иглимин  формалашмасына 
йерли  щава  кцтляляри  иля  йанашы,  ъянубдан  даьарасы  сызмалар 
щесабына  аз  да  олса  дахил  олан  исти  тропик  щава  кцтляляри 
сябяб  олур.  Бу  ясасдан  да  юлкядя  мювъуд  олан  шимал 
кцлякляри  (нисбятян)  сойуг,  ъянубдан  ясян  кцлякляр  ися 
тропик мяншяли олдуглары цчцн исти олурлар. 
Ону да гейд етмяк йериня дцшяр ки, ъоьрафи йерляшмя, 
иглим  елементляринин  характери  дцнйада  Исвечрянин  Давос 
шящяриндя  олдуьу  кими,  дяниз  сявиййясиндян  1200  м-дян 
йцксяк  йерляшян  Шуша  кими  2-ъи  тябии-иглим  курорту  шящяри 
мящз Азярбайъан Республикасында йерляшир.  
Инсанларын щяйат тярзиня, онларын ямяк фяалиййятляринин 
эедишиня,  цмумиййятля,  ямяйин  тяшкилиня,  тясяррцфат  бирлик-
ляринин ярази  тяшкилиня  юз  тясирини эюстярян амиллярдян бири дя 
иглимин  апарыъы  елементляриндян  сайылан  атмосфер  йаьынтылары 
щесаб едилир. Атмосфер йаьынтылары юлкя  яразисиндя  режииминин 
мцхтялифлийи  вя  гейри-бярабяр  пайланмасы  иля  сечилир.  Буна 
сябяб,  яразинин  ен  вя  узунлуг  истигамятиндя  узанмасынын 
ейни  олмамасы,  ъоьрафи  йерляшмяси,  шимал,  ъянуб,  гярбдян 
даьлар ящатясиндя олмасы, релйеф формалары, щава кцтляляринин 
мцхтялифлийи,  яразинин  шяргя  доьру  ачыглыьы,  щцндцрлцк  гур-
шагларынын  4500  метря  гядяр  бир-бирини  явяз  етмясидир.  Бир 
сюзля,  Азярбайъан  Республикасында  мцхтялиф  физики-ъоьрафи 
шяраитин  мювъудлуьу  эюстярилян  сащядя  мцхтялифлийя  сябяб 
олур. Эюстярилян сябяблярдян дя юлкя яразисиндя баш верян йа-
ьынтылар  юз  максимал  вя  минимал  щядди  иля  характеризя 

 
82 
олунур.  Яразидя  максимал  атмосфер  йаьынтылары  Лянкяран-
Астара бюлэясиндя мцшащидя едилмякля 1700 мм-я чата билир. 
Бязи иллярдя 1906 мм, 1959-ъу илдя ися Лянкяранын Эярэилан 
йашайыш  мянтягяси  яразисиндя  2767  мм  йаьынтынын  гейдя 
алындыьы мялумдур. Максимал йаьынты иля  тямин олунан 2-ъи 
ярази  республиканын  Алазан-Яйричай  вадиси  сащяси  олмагла 
онун  иллик  кямиййят  эюстяриъиси  900-1600  мм  арасында 
дяйишир.  Бу  эюстяриъиляр  Кцр-Араз  овалыьында,  Нахчыван 
Мухтар  Республикасын  яразисиндя,  Аразбойу  дцзянликдя,  
Самур-Дявячи  овалыьында,  Эянъя-Газах  дцзцнцн  яксяр 
щиссясиндя,  Ъейранчюлдя,  Абшеронун  шимал  йарымяразисиндя 
ил  ярзиндя  200-600  мм  арасында  мцшащидя  едилир.  Даьятяйи 
дцзянликлярдя,  алчаг  даьлыг  сащялярдя  400-800  мм,  орта 
даьлыг  зонада  ися  иллик  йаьынтыларын  мигдары  600-1200  мм-
дян аз олмур. 
Республикада  ян  аз  атмосфер  йаьынтылары  Абшеронда 
бязян  40  мм,  Ялят  гясябясиндя  90  мм  тяшкил  едир.  Ма-
раглыдыр ки, дцнйада ян аз орта иллик йаьынтылар Чилидя – Ата-
кама  сящрасында  0,8  мм,  Мисирдя  –  Дящла  вадисиндя  1,0 
мм дцшся дя, Африканын Ливийа сящрасында бязян еля ил олур 
ки, йер сятщиня щеч йаьынты дцшмцр. 
Атмосфер  йаьынтыларынын  юлкя  яразисиндя  эюстярилян 
мигдарда  гейри-бярабяр  дцшмяси  торпагларын  суварылмасы 
програмынын даща эениш щяйата  кечирилмясини зяруриляшдирир. 
Чцнки, аран вя  даьятяйи районларда йаьынтыларын чох щиссяси 
пайызын  сон  айларында  вя  гышда  мцшащидя  едилир.  Диэяр 
фясиллярдя  ися  биткилярин  фяал  веэетасийа  дюврцндя  иллик 
йаьынтыларын йалныз 20 фаизя гядяри мцшащидя едилир.  
Мялумдур  ки,  атмосфер  йаьынтылары  ил  ярзиндя  майе  вя 
сцлп-бярк  щалында  дцшцр.  Бу  ясасдан  да  Азярбайъан 
Республикасы яразисинин даьлыг, еляъя дя даьятяйи сащяляриндя 
(яслиня  бахсан  щяр  йердя)  долу  дцшмя  щаллары  баш  верир. 
Нятиъядя  щяйатын  щяр  бир  сащясиня,  хцсусиля  кянд 
тясяррцфатына  бюйцк  тяляфат  эятирмиш  олур.  Беля  щалларын  гар-
шысыны  алмаг  мягсядиля  юлкянин  долу  дцшян  районларында 

 
83 
хцсуси гурьулар гурашдырылыр, дястяляр йарадылыр, нятиъядя тябии 
фялакятин – зийанын гаршысы хейли алынмыш олур. 
Азярбайъан Республикасында иглимин тясиредиъи апарыъы 
хцсусиййятляриндян  бири  дя  шахтасыз  дюврцн  гысамцддятли 
олмамасы,  гышын  цмумиййятля  мцлайим,  йай  айларынын  исти, 
гураг  кечмясидир.  Бу  ясасдан  да  юлкядя  бир  чох  тясяррцфат 
гурьулары  ачыг  щавада,  ачыг  сямада  гурашдырылмышдыр.  Ейни 
заманда,  беля  щава  шяраитиндя  биналарын  гыздырылмасына, 
инсанларын  эейим-кечиминя  чякилян  хяръляри  азалтмыш  олур. 
Диэяр  тяряфдян,  йайын  исти  вя  гураг  кечмяси  ящалинин,  айры-
айры  сянайе  сащяляринин,  кянд  тясяррцфатынын  якинчилик  вя 
щейвандарлыг сащяляринин су иля тямин олунмасына тялябатыны 
артырмыш олур.  
Суварманын апарылмасы кянд тясяррцфаты мящсулларынын 
кямиййят вя кейфиййят эюстяриъиляриня, мейвялярдя шякярлилийин 
вя  диэяр  цзви  маддялярин-глцкозанын  топланмасына 
ящямиййятли  тясир  эюстярир.  Дейилянлярля  йанашы,  юлкя 
яразисиндя гуру вя рцтубятли субтропик иглимин цстцнлцк тяш-
кил етмяси якинчилийин биткичилик сащясинин нюв чешидинин чох-
луьуна да шяраит йаратмышдыр. Бу бахымдан республиканы 2-
ъи бир дювлятля мцгайися етмяк мцмкцн дейилдир. 
Юлкя  яразисинин  даьлыг  релйефи  иля  ялагядар  олараг 
мювъуд  олан  щцндцрлцк  гуршаглары  кянд  тясяррцфатынын 
чохшахяли структуруну эцъляндирмяк цчцн мювъуд олан тябии 
амиллярдян бирини тяшкил едир. 
Республика яразисиндя тябиятин щейкялтярашы олан хязри, 
эилавар, шимал-гярб, даь-дяря кцлякляри щюкм сцрцр. 
Эцълц  кцлякляр  Абшеронда,  Гобустанда,  Бакы  вя 
Абшерон  архипелагларында  Кцляк  електрик  стансийаларынын 
(КЕС) йарадылмасына имкан верир.  
2011-ъи  илдя  Гобустанда  кцляк  енержисиндян  истифадя 
едяряк  орада  «енержи  полигону»  йарадылмышдыр.  Щямин  яра-
зидя    орта  иллик  сцряти  5,5-7  метр  санийя  олдуьундан  кцляк 
електрик  гурьулары  системляри  йаратмаг  цчцн  там  йарарлы, 
еляъя  дя  йцксяк  рентабелли    щесаб  олунурлар.  Щаким 

 
84 
кцляклярин  эцъц  3-5  м/с  олдуьундан  орта  эцълц  кцляк 
електрик  гурьуларынын  Шярур,  Ъулфа,  Эянъя,  Дашкясян  рай-
онлары    яразиляриндя  дя  йаратмаг  ялверишли  сайылыр.  Архипе-
лагларда беля гурьулар нефт гуйуларынын йерли електрик енержиси 
тяминатында  щям  техники,  щям  дя  игтисади  бахымдан  даща 
еффектив, рентабелли вя сярфялидир. 
Диэяр тяряфдян, кцлякляр дяниз няглиййатыны, дяниз нефт-
газ  щасилаты  ишлярини  хейли  чятинляшдирир,  Кцр-Араз  овалыьында 
мювъуд  олан  гуру  вя  исти  кцлякляр  ися  яразийя,  кянд 
тясяррцфатына  зийанлар  эятирмиш  олур.  Исти  вя  гуру  кцлякляр 
юлкя  яразисиня  Иран  вя  Ярябистан  йайлаларындан  дахил  олур. 
Республикада  мювъуд  исти  Фйан  кцлякляри  (илин  сойуг  айла-
рында)  мейвя  аьаъларынын  тез  ойанмасына  –  чичяклянмясиня 
сябяб  олсалар  да,  сонрадан  баш  верян  шахталар  ачылмыш 
чичякляри  мящв  едир,  нятиъядя  аьаъларын  мящсулдарлыьы 
азалмыш олур. 
Иглим  елементляриндян  бири  дя  республика  яразисиндя 
щава  рцтубятлилийинин  пайланмасыдыр.  Бунун  эедишатына  яра-
зинин  мцряккяб  релйеф  гурулушу  вя  баш  верян  щава  дювраны 
тясир  едир.  Рцтубятлянмянин  башлыъа  мянбяйини  кянарлардан 
яразийя  дахил  олан    мцхтялиф  мяншяли  щава  кцтляляри,  Хязяр 
дянизи,  чайлар,  эюлляр,  битки  юртцйц  вя  саиря  тяшкил  едир. 
Рцтубятин  йерли  мянбяляри  кянарлардан  яразийя  дахил  олан 
мцхтялиф мяншяли щава кцтляляри, Хязяр дянизи, чайлар, эюлляр, 
битки юртцйц вя саиря тяшкил едир. Рцтубятин йерли мянбяляри ил 
ярзиндя дцшян йаьынтыларын кямиййят эюстяриъисини ящямиййятли 
дяряъядя  дяйишдиря  билмяся  дя,  щавада  олан  рцтубятлилийин 
мцяййян гядяр сахланылмасына имкан йарадыр. Онун иллик вя 
суткалыг эедиши иллик термик режимдян билаваситя асылы олур. 
Мювъуд  олан  мцтляг  вя  нисби  рцтубятлик  бири-бириндян 
фярглянир.  Мцтляг  рцтубятлийин  иллик  эедиши  температур  режи-
миня мцвафиг эялир. Республикада ашаьы мцтляг рцтубятлилик 
гыш  айларында  –  минимум  йанварда,  йцксяк  рцтубятлик  ися 
йай фяслиндя – ийул, август айларында мцшащидя едилир. Хязяр 
дянизинин  тясириндян  сащил  районлары  яразисиндя  мцтляг 

 
85 
рцтубятлик  демяк  олар  ки,  бцтцн  илбойу  дцзянлик  вя  даьлыг 
районларындакындан бир гядяр чох олур. Йанварда бу, дяниз 
сащили районларында 5-8 м/б олдуьу щалда, Ъянуби Гафгазын 
ян бюйцк Кцр-Араз овалыьында вя даьятяйи районларында 4-7 
м/б арасында дяйишир. Даьлыг районларда йцксяйя галхдыгъа 
мцтляг рцтубятлийин кямиййят эюстяриъиси азалмыш олур. Даща 
доьрусу,  2000  м  йцксякликдя  йанварда  бу  2-3  м/б  тяшкил 
едир. Илин исти дюврцндя щава температурунун йцксялмяси иля 
ялагядар 
олараг 
щавада 
су 
бухарынын 
еластиклик 
габилиййятинин  дяйишмяси  иля  йанашы,  мцтляг  рцтубятлийин 
кямиййяти артыр. Беля ки, онун ян йцксяк кямиййят эюстяриъи 
сащил районларына дцшцр. Йайын ийул-август айларында бурада 
орта  айлыг  мцтляг  рцтубятлик  20-25  м/б  арасында  тяряддцд 
едир.  Кцр-Араз  овалыьында  бу  бир  гядяр  азалараг  яксяр 
щалларда  18  м/б-дан  йухары  олса  да  онун  гярб  щиссясиндя 
нисбятян бундан да аз олур. Илин сойуг фяслиндя олдуьу кими, 
йайда  да  даьлыг  яразилярдя  щаванын  температурундан  асылы 
олараг бу эюстяриъи мцнтязям олараг азалыр. 
Сутка ярзиндя мцтляг рцтубятлилийин ян йцксяк гиймяти 
саат  13-15-дя,  ян  ашаьы  эюстяриъиси  ися  сящяря  йахын  юзцнц 
бцрузя вермиш олур. 
Галды нисби рцтубятя, онун суткалыг вя иллик режими тем-
ператур эедишинин яксиня олур. Ян йцксяк нисби рцтубятлик гыш 
фяслиндя  –  йанвар-феврал  айларында  баш  верир.  Мялумдур  ки, 
гыш  фяслиндя    аз  мигдарда  су  бухары  алчаг  температур 
шяраитиндя щаванын нисби рцтубятлилийини хейли артырмыш олур. 
Йцксяк  температур  шяраитиндя  щаванын  рцтубятля 
доймасы цчцн чохлу мигдарда су бухары лазым эялдийи ийул-
август  айларында  нисби  рцтубятлилийин  минимал  эюстяриъиси 
олур. Даьлыг районларда бу гайда бир гядяр позулур, йцксяк 
даь  зонасында  ися  яксиня  олур.  Илин  сойуг  дюврцндя  нисби 
рцтубятлик  сащил  зоналарында,  дцзянлик  вя  даьятяйи 
районларда  йанвар  айында  75-87%  арасында  дяйишир.  Орта 
даь  зонасында,  тяхминян  1000  м  йцксякликдян,  Кичик 
Гафгазда  ися  даща  ашаьыдан  башлайараг  о  азалмаьа  мейил 

 
86 
едир вя йцксяк даьлыг яразилярдя ися 60%-я гядяр енмиш олур. 
Онун 
йцксяйя 
галхдыгъа 
беля 
азалмасыны 
гышда 
конденсасийа сявиййясинин тропосферин даща ашаьы гатларында 
олмасы  вя  тез-тез  баш  верян  температур  инверсийасы  иля 
ялагяляндирмяк олар. 
Илин исти фяслиндя ян йцксяк нисби рцтубятлилик сащил рай-
онларында вя йцксяк даьлыг яразилярдя дя мцшащидя едилир. О 
да  айдындыр  ки,  сащил  районларында  йцксяк    рцтубятлийин 
мцшащидя  олунмасы  Хязяр  дянизинин  мювъудлуьуна  сюй-
кянир.  Йцксяк  даьлыг  яразилярдя  ися  бу,  конденсасийа    ся-
виййясинин  йайда  тропосферин  нисбятян  йцксяк  тябягяляриня 
галхмасы  вя  максимал  йаьынтыларын  бурада  ийул-август  ай-
ларында баш вермяси иля ялагяляндирилир. Йай чох исти вя гуру 
кечдийиня эюря ян алчаг нисби рцтубятлик Кцр-Араз овалыьынын 
дцзянлик  районларында,  Нахчыван  Мухтар  Республикасында 
да тязащцр олунур. 
Сутка  ярзиндя  нисби  рцтубятлийин  эедишиндя  эцндцз 
щаванын  температурунун  йцксялмяси  иля  ялагядар  олараг  о 
ашаьы  дцшцр.  Ян  алчаг  нисби  рцтубятлилик  саат  14-15  вахтла-
рында мцшащидя едилир. Эцнортадан сонра о, тядриъян галхыр 
вя юз максимумуна сящяря йахын чатыр. Бу дцзэцн суткалыг 
эедиш  бязян  щава  кцтляляринин  республика  яразисиня  дахил 
оланда вя йахуд Кйон заманы позулур. 
Илин исти вахтларында юлкядя нисби рцтубятлийин аз олмасы 
йцксяк температур шяраитиндя тез-тез исти, гуру, бязи щалларда 
ися  чох  вахт  вя  чох  гуру  щаваларын  мювъудлуьуна  шяраит 
йарадыр.  Республикада  рцтубятлик  чатышмазлыьынын  суткалыг 
эедиши  дя  мцтляг  рцтубятлийин  режиминя  бянзяйир.  Сащил  
районларында  рцтубятлик  чатышмазлыьынын  орта  иллик  эюстяриъиси 
3-5  мм-дир.  Кцр-Араз  овалыьынын  мяркязиня  эетдикъя  бу  8-
10  мм,  даьлыг  яразилярдя  ися  бу  азалыр.  Беляликля,  рцтубятлик 
чатышмазлыьынын  ян  бюйцк  орта  иллик  эюстяриъиси  Кцр-Араз 
овалыьынын  мяркязи  яразиляриндя,  Нахчыван  Мухтар  
Республикасында,  ян  ашаьы  кямиййят  эюстяриъиси  ися  даьлыг 
яразилярдя,  щятта  йцксяк  даьлыгда  о  тез-тез  сыфра  бярабяр 

 
87 
олур. Рцтубятлик чатышмазлыьынын максимуму йай айларына – 
ийул-август дюврцня тясадцф едир. Сащил районларында бу 6-10 
мм, Кцр-Араз овалыьында 25-30 мм-я бярабяр олур. Сутка 
ярзиндя  рцтубятлик    чатышмазлыьынын  ян  чох  эюстяриъиси 
температурун  суткалыг  максимумуна  мцвафиг  олараг  саат 
14-15-дя олур вя Кцр-Араз овалыьында 30-35 мм, бязян ися 
40  мм-я  чатыр.  Рцтубятлик  чатышмазлыьынын  минимуму  гыш 
фяслиндя мцшащидя едилир.  
Республика  яразисиндя  бухарланма  щаванын  темпе-
ратуру  вя  рцтубяти  иля  сых  ялагядя  олдуьу  цчцн  метеороложи 
цнсцрлярдян  истифадя  етмякля  мялуматлар  верилир.  Юлкяляр 
яразисиндя  ян  аз  бухарланма  гыш  айларына  дцшцр.  Йазда 
щаванын исинмяси иля ялагядар олараг бухарланма габилиййяти 
дя  артыр.  Онун  ян  йцксяк  эюстяриъи  Кцр-Араз  овалыьында, 
Нахчыван  Мухтар  Республикасында  мцшащидя  едилир. 
Мцшащидя  олунан  йцксяк  бухарланма  шяраити  вя  атмосфер 
йаьынтыларынын  азлыьы  беля  районларда,  хцсусиля  дя  кянд 
тясяррцфаты  ишляринин  эедишини  даща  да  йахшылашдырмаг  цчцн 
ялавя  тядбирляр  эюрмяк  лазым  эялир.  Кцр-Араз  овалыьынын 
мяркяз  районларындан  гярбя  вя  шимала  доьру  эетдикъя 
йцксяклийин  артмасы  иля  ялагядар  олараг  бухарланма  габи-
лиййяти  дя  азалыр.  Даьятяйи  районлар  бухарланма  габилиййя-
тиня  эюря  орта  даьлыг  районлары  иля  дцзянлик  арасында  кечид 
тяшкил едир. Орта даьлыг ися рцтубятлийи кифайят гядяр олмагла 
дямйя якинчилийинин инкишаф етмяси иля сяъиййялянир. 
Лянкяран-Талыш  тябии  вилайятиндя  бухарланма  габи-
лиййятинин юзцнямяхсус иллик эедиши диггяти хцсусиля ъялб едир. 
Йай  бурада  гураг  кечдийиндян,  тяхминян  1000  м-дян 
йухарыда  йерляшян  даьлыг  яразилярдя  йаьынтыларын  кяскин 
сурятдя  азалдыьындан  бухарланманын  мигдары  юз  макси-
мумуна – 1600 мм-я чатыр. Бу ясасдан да зонада ксерофит 
битки нювляри инкишаф етмишдир. 
Республика  яразисиндя  бузлулуьун  ямяля  эялмяси  вя 
инкишафы  адятян  мцхтялиф  щава  кцтляляринин  бири-бирини  явяз 
етмяси  иля  изащ  олунур.  Даща  доьрусу,  узун  сцрян  булудлу 

 
88 
эцнляр  шималдан  сойуг  щава  кцтляляринин  вя  ъянуб  сиклон-
ларынын  яразийя  дахил  олмасынын  мящсулудур.  Илин  исти 
дюврцндя бязян дцзянлик вя даьятяйи районларда ямяля эялян 
топа  йаьыш  булудлары  кцтлядахили  конвектив  просесляр 
нятиъясиндя мювъудлашыр. Республиканын мцхтялиф щцндцрлцк 
зоналарында  булутлулуьун  иллик  эедиши  конденсасийа 
сявиййясинин  илин  фясилляриня  эюря  дяйишмясиндян  асылыдыр.  Илин 
сойуг йарысында республика цзяриндя конденсасийа сявиййяси 
ашаьы  олдуьу  цчцн  йцксяк  даь  зонасында  8-10  баллыг  там 
булудлу  щавалар  аз  мцшащидя  олунур.  Дцзянлик  районларда 
яксиня,  беля  булутлу  щавалар  чох  олур.  Илин  исти  дюврцндя 
конденсасийа  сявиййяси  артдыьы  цчцн  там  булудлу  эцнляр 
даща  чох  даьларда  мцшащидя  едилир.  Дцзянликлярдя  ися  50-
90% щалларда щавалар айдын (0-2 бал) вя аз булудлу (3-7 бал) 
кечир. Бязяр гураглыг кечян иллярдя дцзянлик районларда илин 
исти дюврцндя 2-3 ай вя даща чох айдынвя аз булутду щавалар 
кечир. 
Азярбайъан  Республикасында  ясасян  мяншя  етибары  иля 
адвектив  вя  радиасийа  думанлары    мювъудлашыр.  Адвектив 
думан  ясасян  щава  кцтляляринин  яразидя  щярякяти,  радиасийа 
мяншяли  думанлар  ися  антисиклон  щава  шяраитиндя  баш  верян 
сойума  нятиъясиндя  инкишаф  едир.  Ил  ярзиндя  сых  думанларын 
сайы  йерли  шяраитдян  асылы  олараг  яразинин  айры-айры 
бюлэяляриндя мцхтялифлийи иля сечилир. Ян аз  думан Кцр-Араз 
овалыьында,  Нахчыван  Мухтар Республикасында дяниз сащили 
районларда  18-20  эцн  мцшащидя  олунур.  Даьлыг  яразилярдя 
щцндцрлцкдян  асылы  олараг  беля  эцнлярин  сайы  артыр.  Лакин 
беля  артым  мцяййян  йцксяклийя  гядяр  олур.  Думанлы  эцн-
лярин сайы Бюйцк Гафгазда 2000-2200 м  йцксякликлярдя илдя 
170-я  чатыр.  Кичик  Гафгазда  бу,  Бюйцк  Гафгаздакына 
нисбятян  аз  олмагла,  онун  максимал  сайы  йцксяк  даь  зо-
насында йох, даща ашаьыларда – 1300-1700 м йцксякликлярдя 
юзцнц  эюстярир.  Беля  ки,  2200  м    щцндцрлцкдя  йерляшян 
Истисуда  думанлы  эцнлярин  сайы  1300  метря  гядяр 
йцксякликдя йерляшян  Шушадакындан тяхминян 2 дяфя аздыр. 

 
89 
Думанлы эцнлярин иллик эедиши дцзян вя орта даь зоналарында 
тяхминян 1600-1800 м   йцксяклийя  гядяр ян аз думан йай 
айларында, ян чоху ися илин сойуг йарысында мцшащидя едилир. 
Йцксяк  даьлылыгларда  ися  беля  эцнлярин  сайынын  минимуму 
гыш  айларына  тясадцф  етдийи  эюстярилир.  Март-нойабр 
мярщялясиндя  бурада  айры-айры  айлар  цзря  думанлы  эцнлярин 
сайы аз вя йа чох дяряъядя бярабяр пайланыр. Думан ян чох 
сутканын  сойуг  йарысында,  даща  доьрусу,  сящяря  йахын 
формалашыр.  Абшерон  йарымадасындан  башга  демяк  олар  ки, 
республиканын бцтцн районларында сящяр думанлары даща чох 
тякрарланыр. 
Азярбайъан  Республикасында  рцтубятлянмянин,  бу-
лудлулуьун,  думан  вя  чянин  артыглыьындан  цряк-дамар,  аь 
ъийяр,  ойнаг  хястяликляри  олан  инсанлар  язиййят  чякирлярся, 
иглимин  эюстярилян  елементляри  щава  атмосферинин,  о  ъцмля-
дян ятраф мцщитин еколожи бахымдан саьламлыьына, биткилярин 
нормал  инкишафына,  торпагда  нямлийин-рцтубятин  сахланыл-
масына,  кянд  тясяррцфаты  ишляринин  сявиййяли  эедишиня  юз 
мцсбят тясирлярини эюстярмиш олурлар. 
Щава,  ишыг,  температур,  истилик,  рцтубят,  гидаланма 
варлыьы  мянбяйи  агроиглимин  елементляриня  тяшкил  етмякля, 
айры-айры  тясяррцфат  сащяляринин,  хцсусиля  дя  кянд  тясяррц-
фатынын  якинчилик  вя  щейвандарлыг  сащяляринин  инкишафына 
мцсбят  тясир  едирляр.  Бир  сюзля,  юлкя  яразисинин  65  фаизинин 
гуру вя субтропик иглимя малик олмасы, иллик температур ам-
плитудасынын 60
о
Ъ-дян  аз  олмамасы, иллик фяал температурун 
5000
о
Ъ-йя  чатмасы,  гышын  гыса  вя  мцлайим  кечмяси  вя  с. 
амилляр  инсанларда  йанаъаьа,  електрик  енержисиня,  исти  гыш 
палтарларынын  алынмасына  хяръин  азалмасына,  мал-гаранын, 
гойун  сцрцляринин  бцтцн  илбойу  юрцш-отлаг  шяраитиндя  сах-
ланылмасы  вя  бяслянилмясиня,  эцняш  енержисинин  боллуьунун 
чох  истилик  севян  гиймятли  биткиляр  беъярмяйя,  торпаглардан 
илдя  бир  нечя  дяфя  мящсулун  ялдя  едилмясиня,  инсанларын 
щяйатыны  йцнэцлляшдирмякля  йанашы  йахшылашдырмаьа,  истещсал 
сащяляринин  инкишафы  вя  йерляшдирилмясиня,  яразилярин  мя-

 
90 
нимсянилмясиня,  ящали  мяскунлашмаларына,  файдалы  газынты 
йатагларынын  ашкарланмасына,  няглиййат  комплексляринин  
фяалиййятинин  тяляб  олунан  сявиййядя  йериня  йетирилмясиня 
ялверишли  имканлар  йарадыр.  Бунларла  йанашы,  бухарланманын 
бязи  бюлэялярдя  нормадан  йцксяк  олмасы  сцни  суварманын 
апарылмасыны тяляб едир. Яразинин хейли щиссядя гураг зонада 
йерляшмяси  су  ещтийатларынын  азлыьына,  су  тяъщизатынын 
чатышмазлыьына  сябяб  олса  да  эюстярилдийи  кими  ялавя 
тядбирляринин  щяйата  кечирилмяси  беля  щалларын  гаршысыны  ал-
маьа сябяб олур.  
Эюрцндцйц  кими  юлкядя  давамлы  инкишафын  эедишиня 
мцяййян  ярази  цчцн  сяъиййяви  олан  чохиллик  щава  режими  – 
иглим  тясир  етмякдядир.  Бурада  да  ил  ярзиндя  атмосферин 
ашаьы  гатларына,  щабеля  йер  сятщиня  эялиб  чатан  вя  юлчцсц 
1,56-10
18
  кВт/саат-дан  аз  олмайан  Эцняш  енержиси  апарыъы 
рол  ойнайыр.  Лакин,  онун  тяркиби  сайылан,  хцсусиля  дя  кянд 
тясяррцфатынын  инкишафына  хидмят  едян,  тяркиби  щавадан, 
температурдан,  истиликдян,  рцтубятдян,  ишыгдан,  гидаланма 
мянбяйиндян  ибарят  олан  агроиглим  ещтийатынын  ящямиййяти 
даща  бюйцкдцр.  Ъоьрафи  мювге,  релйев  хцсусиййятляри,  фяал 
температурун  иллик  мигдарынын  2500-5000
0
Ъ-я  чатмасы  вя  с. 
юлкядя  ил  ярзиндя  ейни  яразидян  –  якин  сащясиндян  2-3  дяфя 
мящсул  эютцрмяйя  шяраит  йарадыр.  Иглимин  кянд  тясяррцфаты 
цчцн  ялверишли  хцсусиййятляриндян  бири  температурун  орта 
суткалыг эюстяриъиси ъяминин +10
0
Ъ-дян йцксяк олмасыдыр. 
Агроиглим  ещтийатлары  боллуьунун  мювъудлуьу  щяля 
гядимдян памбыгчылыьын, тахылчылыьын, нарчылыг тясяррцфатынын, 
барамачылыьын,  цзцмчцлцйцн,  щяр  нюв  субтропик  битэичилийи-
нин,  арычылыьын  инкишафына  сябяб  олмушдур.  Нятиъядя  2011-ъи 
илдя  юлкя  кянд  тясяррцфатындан  3877,7  манат  дяйяриндя 
мящсул ялдя едилмишдир. 
 
Yüklə 1,55 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   ...   21




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin