Азярбайъан республикасы тящсил назирлийи азярбайъан дювлят игтисад университети


кцкцрд,  колчедам  филизляри,  гранит,  мярмяр,  барыт,  ящя-



Yüklə 1,55 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə5/21
tarix28.01.2017
ölçüsü1,55 Mb.
#6700
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   21

кцкцрд,  колчедам  филизляри,  гранит,  мярмяр,  барыт,  ящя-
нэдашлары, цчлцк ящянэдашлары зянэин ещтийата малик олмагла 
бюйцк халг тясяррцфаты ящямиййяти кясб едирляр. 
Республиканын ящямиййятли тябии сярвятляриндян бири дя 
Бюйцк  Гафгазда  вя  Нахчыван  Мухтар  Республикасында 
ашкарланмыш  Филизчай  вя  Эцмцшлц  полиметал  филизляри,  щабеля 
Парагачай, Гапыъыг молибден филиз йатагларыдыр.  
Филизчай  полиметал  филизинин  ещтийаты  350  млн  тон  ще-
сабланараг тяркиби чох зянэин олуб, гиймятли компонентляря 
маликдир.  Ясас  мясяля, хаммалдан  комплекс  истифадя  едиб, 
онун  тяркибиндя  мювъуд  олан  мис,  синк,  гурьушун,  эцмцш, 

 
52 
кцкцрд,  гызыл,  бисмут,  кобалт,  кадмиум,  селен,  теллур 
елементлярини  туллантысыз  ялдя  едиб  истифадяйя  йарарлы  ет-
мякдир.  Ян  ящямиййятлиси  одур  ки,  Филизчай  йатагларынын  ис-
тисмара  ъялб  едилмяси  вя  республиканын  шимал-гярб  бюлэя-
синдя  бюйцк  бир  сянайе  комплексинин  йарадылмасы,  бу  бю-
лэядя  бир  сыра  сосиал  мясялялярин  щялли  иля  йанашы,  бцтювлцкдя 
республика  игтисадиййатынын  йцксялмясиндя  мцщцм  рол 
ойнайаъаьынын сцбута ещтийаъы йохдур. 
Балакян  району  яразисиндя  йерляшян  вя  Авропада 
сянайе  ещтийатларына  ян  нящянэ  йатаглардан  бири  олан  Фи-
лизчай  полиметал  мянбялярини  истифадяйя  вермяк  мягсядиля, 
щяля,  1981-1985-ъи  иллярдя  узунлуьу  162  км-дян  чох  олан 
Йевлах-Балакян  дямир  йолу  хятти  дя  чякилиб  истифадяйя  ве-
рилмишдир. ССРИ дюврцндя щямин йатаьы ачыг цсулла истисмар 
едиб  филизи  емал  етмяк  цчцн  Эцръцстан  Республикасынын 
Рустави  металлурэийа  комбинатына  нягл  етмяк  нязярдя 
тутулурду.  Лакин  ССРИ  даьылдыгдан  сонра  бу  мясяля  юз 
щяллини тапмамышдыр. Азярбайъан Республикасы икинъи дяфя юз 
мцстягиллийини  бярпа  етдикдян  сонра  кечян  илляр  ярзиндя, 
юлкянин  давамлы  инкишаф  едян  игтисадиййаты  вя  бейнялхалг 
имиъи  имкан  верир  ки,  Филизчай  йатаьы  ятраф  мцщитя  чох  ъцзи 
тясир  эюстярмякля  истисмар  олунсун.  Лакин  щювзянин  ачыг 
цсулла истисмары йолверилмяздир. Беля ки, яэяр филиз ачыг цсулла 
истещсал  олунарса,  бюйцк  бир  яразидя  фцсункар  мешялярин 
мящв олмасы иля йанашы, бурадан ятраф районлара чатан филиз 
тозу  бцтцн  бюлэянин  тябиятиня,  тябии  еколожи  шяраитиня  аьыр 
зярбя  ендиря  биляр.  Бу  ясасдан  да  хаммал  гапалы  –  шахта 
цсулу  иля  щасил  едилмяли  вя  онун    емалы  цчцн  инсанларын 
мяскун  олмадыьы  гоншу  йарымсящра  вя  бедленд  типли 
яразилярдян  истифадя  едилмяси  мягсядйюнлц  оларды.  Йатаьа 
йахын 
беля 
ярази 
Аъынощур 
дцзцнцн 
ъянуб-шярг 
гуртараъаьында  Хоъашен  даьларынын  шимал  ятякляриндя  се-
чилмялидир. Онсуз да юлкя мешяляринин 67,25 фаизи Ермянистан 
Силащлы Гцввяляри тяряфиндян ишьал  едилмишдир.  

 
53 
Мялум олдуьу кими, Товуз, Аьстафа, Газах районлары 
яразисиндя Кичик Гафгаз даьларынын ятякляриндя зянэин сеолит 
ещтийаты  олан  йатаглар  вардыр.  Юлкядя  кимйа,  нефт-кимйа 
сянайе сащяляринин сеолитя олан ещтийаты бюйцкдцр. Гаймаглы 
йатаьында  сащяляринин  сеолитя  олан  ещтийаъы  бюйцкдцр. 
Гаймаглы  йатаьында  6  сеолитли  лай  тязащцрляри,  Гямярли 
йатаьында  ися  4  сеолитли  лай  тязащцрляри  мювъуддур.  Товуз 
району яразисиндя онун истещсалыны тяшкил етмяк мягсядйюн-
лцдцр. Тягриби щесабламалара ясасян бу просеся иллик истещсал 
щяъми 2000 тон шяртиля вя юдямя мцддяти 2,5-3 ил олан 25-30 
млн манат инвестисийа гоймаг лазымдыр. 
Товуз  районунда  Айдаь  йатаьынын  ещтийаты  ясасында 
мцхтялиф тяйинатлы мящсул бурахылышыны тяшкил етмяк мягсядиля 
«Азярсолит» елм-истещсалат мцяссисяси йарадылмышдыр. Йатаьын 
ещтийаты  28  млн  тондур.  Сеолитдян  сянайе  туллантыларынын 
зярярли 
гатышыгларындан 
тямизлянмясиндя, 
автомобил 
бензининин  кейфиййятинин  йахшылашдырылмасында,  сутямизляйиъи 
гурьуларда,  кянд  тясяррцфатында  торпагларын  мящсулдар-
лыьынын артырылмасында истифадя едиля биляр. 
Республиканын индики давамлы инкишафыны нязяря алараг 
Дашкясян  районунун  минерал-хаммал  ещтийатларынын,  дя-
мир-филизи  йатагларынын,  Хошбулаг  флцся  йарарлы  ящянэдашлары 
йатаьынын ясасында дямир филизи «кцряъикляри» истещсал едян ири 
даь-сянайе мцяссисясинин йарадылмасы чох файдалыдыр.  
Эядябяй вя Шямкир районларынын сярщяддиндя йерляшян 
Гарадаь  мис-порфир  йатаьынын  халг  тясяррцфаты  дювриййясиня 
гатылмасы да ящямиййятлидир. Бу йатаьын истисмара верилмяси, 
илк  нювбядя  республика  кянд  тясяррцфатынын  кечмиш  Иттифагын 
диэяр  районларындан  эятирилян  мис  купоросуна–эюйдашына 
олан  ещтийаъынын  юдянилмясини  тямин  едя  биляр.  Гейд  етмяк 
лазымдыр ки, 1993-ъц илдя Азярбайъан Республикасы Назирляр 
Кабинетинин  айрыъа  гярары  иля  Гарадаь  мис-порфир  йатаьы 
ясасында  эюйдаш  истещсалы  цзря  «Чянлибел»  даь-мядян 
мцяссисясинин  йарадылмасы  нязярдя  тутулмушдур.  Сонралар 
щансы сябябдянся бу гярар иъра олунмамышдыр. 

 
54 
Сомхит-Аьдам,  Араз,  Эюйчя-Гарабаь  структурларын-
да,  еляъя  дя  Шимали  Гобустанда  Молла  Ъялили,  Елдар,  Даш-
салащлы йатагларына малик манган ещтийатлары вардыр. Бунлар 
сянайе ящямиййяти кясб едян йатаглардыр. 
Чох  ящямиййяти  алунит  тябии  сярвятинин  ещтийаты  рес-
публикада 130,2 млн тон олуб Дашкясяндя, Шямкирдя Сейфяли 
йашайыш  мянтягяси  вя  с.  яразилярдя  ашкар  едилмишдир.  Онун 
тяркибиндя  алцминиум  оксидинин  мигдары  37%-дян  артыгдыр.  
Бу  дцнйада  ещтийатына  эюря  Чиндяки  ещтийаты  174  млн  тон 
олан  Фцсун  алунит  йатаьындан  сонракы  йер  демякдир.  О, 
комплекс  хаммал  олуб,  емал  заманы  эил-торпаг,  сулфат 
туршусу  истещсалы  цчцн  кцкцрд  газы,  калиум  эцбряси  ялдя 
етмяк  цчцн  ися  калиум  дузу,  зяй  алынмасына  кюмяк  едир. 
Онун тяркибиндя ванадиум, галлиум кими надир металлар да 
вардыр. Алунит хаммалынын емалы заманы йухарыда эюстярилян 
мящсулларла  йанашы,  надир  металларын  ондан  айрылмасынын 
тяшкили бюйцк ящямиййят кясб едир. 
Гядим  заманларда  алунит  хаммалындан  мяишятдя  зяй 
дашы кими истифадя олунурмуш. Алунит хаммалы 1965-ъи илдян 
истифадядя  олмагла  Эянъя  Эил-торпаг  Истещсалат  Бирлийи 
мцяссисясиндя  хаммал  кими,  1955-ъи  илдян  фяалиййятдя  олан 
Сумгайыт Алцминиум Заводунда сонралар йарымфабрикат – 
эил торпаг вя йа алцминиум оксиди кими истифадя олунмушдур. 
Юлкядя  ашкарланан  ялван  метал  филизляриндян  хцсусян 
алунит, полиметаллары, миси, гурьушуну, синки, гызылы, молибдени, 
ъивяни,  сцрмяни,  кобалты,  сеолити  эюстяря  билярик.  Онларын 
щамысы сянайе ящямиййятлидирляр. 
Чох  ящямиййятли  алунит  тябии  сярвятинин  ещтийаты  рес-
публикада  130,2  млн  тон  олуб,  Дашкясяндя,  Шямкирдя 
Сейфяли  йашайыш  мянтягяси  вя  с.  яразилярдя  ашкар  едилмишдир. 
Онун  тяркибиндя  алцминиум  оксидинин  мигдары  37%-дян 
артыгдыр.  Бу  дцнйада  ещтийатына  эюря  Чиндяки  ещтийаты  174 
млн  тон  олан  Фцсун  алунит  йатаьындан  сонракы  йер  демяк-
дир.  О,  комплекс  хаммал  олуб,  емал  заманы  эил-торпаг, 
сулфат туршусу истещсал цчцн кцкцрд газы, калиум эцбряси ялдя 

 
55 
етмяк  цчцн  ися  калиум  дузу,  зяй  алынмасында  кюмяк  едир. 
Онун тяркибиндя ванадиум, галлиум кими надир металлар да 
вардыр. Алунит хаммалынын емалы заманы йухарыда эюстярилян 
мящсулларла  йанашы  надир  металларын  ондан  айрылмасынын 
тяшкили бюйцк ящямиййят кясб едир. 
Гядим  заманларда  алунит  хаммалындан  мяишятдя  зяй 
дашы кими истифадя олунурмуш. Алунит хаммалы 1965-ъи илдян 
истифадядя  олмагла  Эянъя  «Эил-торпаг  истещсалат  Бирлийи» 
мцяссисясиндя  хаммал  кими,  1955-ъи  илдян  фяалиййятдя  олан 
Сумгайыт  Алцминиум  Заводунда  сонралар  йарымфабрикат-
эил-торпаг  вя  йа  алцминиум  оксиди  кими  истифадя 
олунмушдур. 
Сумгайыт  Алцминиум  Заводу  йарадылдыьы  эцндян  – 
1955-ъи  илдян  юз  технолоэийасыны  хейли  дяйишдирмиш  вя  тяк-
милляшдирмишдир.  Беля  ки,  1964-ъц  илдя  заводун  електролит 
сехинин  алцминиум  мяфтил  бурахан  сащяси,  1968-ъи  илдян 
мяишят сойудуъулары цчцн бухарландырыъы агрегат сехи, 1977-
ъи  илдян  метал  туллантыларындан  бцрцнъ  вя  мис  кцлчяляр 
истещсал  едян  сащя  йарадылмышдыр.  Заводун  няздиндя  алц-
миниум  туллантыларындан  истифадя  етмякля  мяишят  вя  мят-
бяхдя  истифадя  олунан  мящсуллар  истещсалы  сехи  дя  йарадыл-
мышдыр. 
Эянъя  Ялван  Метал  Заводунда  мисдян  вя  латундан 
лентляр  вя  кичик  диаметри  борулар  да  бурахылыр.  Мис  борулар 
мяишят кондисионерляри вя сойудуъуларында истифадя олунур. 
Боксит  алцминиум  хаммалы  олмагла,  Нахчыван  Мух-
тар  Республикасынын  Сядяряк  яразисиндя  ещтийата  маликдир. 
Йатаг  1959-ъу  илдя  Шярги  Арпачайын  ашаьы  ахынларында  аш-
карланмышдыр.  Эеран  галасы,  Габагдаь,  Мцнщ  Балоьлу, 
Данзык,  Кярки  перспектив  йатагларынын  эяляъякдя  истещсал 
дювриййясиня  гошулмасы  эюзлянилир.  Чцнки  боксит  алцминиум 
алынмасы цчцн йахшы хаммал сайылыр.  
Алцминиум  истещсалы  цчцн  Азярбайъан  Республика-
сында  щидротермал  метасоматик  йолла  ямяля  эялмиш  Даш-

 
56 
кясян  Зяйлик  алунит  мянбяйи,  сюзцн  ясл  мянасында,  ящя-
миййятли варлыг ролуну ойнайыр. 
Бюйцк ящямиййят кясб едян филиз ещтийатларындан диэяри 
молибдендир.  Ещтийаты  2,0  млн  тона  гядяр  олан  молибден 
хаммалы  йатаглары  Ордубад  вя  Дялидаь  яразиляриндя 
ашкарланмышдыр.  Йатаглар  билаваситя  Парагачайда,  Гапыъыг, 
Маданидзор,  Фящлидяря,  Алчалыг,  Эюйэцндцр,  Теймуру-
чандаь  щесаб  едилирляр.  Эюйэюл,  Мисдаь,  Диахчай  йатагла-
рында  молибденин  мигдары  0,02-0,07%  тяшкил  едир.  Парага-
чайда  молибден  истещсалына  щяля  1939-ъу  илдян  башланыл-
мышдыр. 
Мумйа,  умбра,  охра,  сурик,  тябии  сиена  минерал 
бойаглара  аиддирляр.  Шамахы  районунда  олмагла  хейли  ещ-
тийата  маликдир.  Охра  торпаг  характерлидир.  Эюзял  гызылы  вя 
дюшямя  охрасынын  бюйцк  ещтийатлары  да  мювъуддур.  Бунлар 
щяр  ъцр  рянэсазлыг  ишляриндя,  щабеля  ряссамлыгда  эяряк  олан 
нарын язилмиш бойалар  щазырламаг цчцн йарарлыдыр. 
Дашкясянин  кобалт  йатаьы  демяк  олар  ки,  онун  яра-
зисинин  щяр  бир  йериндя  ашкар  едилмишдир.  Лакин  онун  чохя-
щямиййятли олмасы йатагларын ещтийатынын дягигляшдирилмясини 
тяляб  едир.  Кобалт  ещтийаты  билаваситя  Дашкясянин  Гошгар-
даь, Чанахчы, Эядябяй районунун Йени Ивановка, еляъя дя 
Ордубад  району  яразисиндя  олмайла  ещтийатынын  дягиг-
ляшдирилмясини  эюзляйир.  Онлар  орта  йура  дюврцнцн  вулко-
неэен  мяншяли  тюрямяляридир.  Кобалт  яринтиляри  тяркибинин 
зянэин  олмасы  она  комплекс  йанашманы  тяляб  едир.  Даща 
доьрусу,  онун  тяркибиндя  хром,  никел,  молибден,  волфрам 
вя саиря олмагла одадавамлы, йцксяк температур шяраитиндя 
ишлядилян  деталларын  –  щиссялярин  –  алятлярин  щазырланмасында 
истифадя олунур. 
Кичик  Гафгаз  реэиону  диэяр  ялван  метал  филизляри  иля 
йанашы  ъивя  иля  дя  варлыдыр.  Республика  яразисиндя  Севан-
Гарабаь,  Сомхит  –  Аьдам  тектоник  зоналарында,  Газах 
чюкмясиндя,  Нахчыван  гырышылыьында  50-дян  чох  ъивя  олан 
йатаг  ашкарланмышдыр.  Кялбяъяр  районунда  Шорбулаг, 

 
57 
Аьйатаг,  Лющчай,  еляъя  дя  Бюйцк  Гафгазын  ъянуб-шярг 
йамаъынын Вяндамчай, Дямирапаранчай, Бумчай, Тиканлы, 
Самурчай 
щювзяляри 
йатагларынын 
ещтийаты 
сянайе 
ящямиййятлидир.  Тякъя  Кялбяъяр  вя  Лачын  районлары  ярази-
синдя  6  ъивя  йатаьы  кяшф  едилмишдир.  Юлкядя  илк  ъивя  йатаьы 
ещтийаты ашкарланмасы 1969-ъу иля тясадцф едир. 
Сивилизасийа тарихи ян зящярли маддялярдян бири олан ъивя 
иля баьлы парадоксларла зянэиндир. Бу маддя тябиятдя адятян 
майе щалында олур, 39
о
Ъ температурда гайнайыр. Она эюря 
дя Аристотел ону «майе эцмцш», гядимлярдя йашамыш ромалы 
щяким Диоскорид ися «эцмцш суйу» адландырмышдыр. 
Ъивядян  башлыъа  олараг  гызылчыхарма  сащясиндя,  тя-
бабятдя, щярби ишлярдя эениш истифадя олунур. Бир чох металлар 
ъивядя  асанлыгла  щялл  олунараг  амалгам-металларын  ъивя  иля 
яринтиси  адланан  маддя  ямяля  эятирир.  Онун  бу  хассясиндян 
гызыл  вя  эцмцшц  сцхурлардан  айырмаг  мягсядиля  истифадя 
олунур. 
Щярбичиляр 
партлайыъылар 
щазырлайаркян 
бу 
хаммалдан  эениш  истифадя  едирляр.  Кимйа  сянайесиндя, 
ъищазлар  дцзялдилмясиндя,  кянд  тясяррцфатында  ъивяйя  ъидди 
тялябат вардыр. Гядим йунанлар вя ромалылар гырмызы бойалар 
алмаг  цчцн,  щятта  косметика  вя  дярман  васитяляри  кими  дя 
ъивядян  истифадя  етмишляр.  Шимал  гцтбцндя  сяйащятчиляр  аь 
айылары  ъивя  эцлляси  иля  юлдцрярмишляр.  Сонралар  мцяййян 
етмишляр  ки,  ъивя  щям  зящярли,  щям  дя  еколожи  бахымдан 
тящлцкя тюрядян сирляря маликдир. Щятта сынмыш термометрдян 
тюкцлян  ъивянин  бухары  да  инсанларын  сящщятиня  тящлцкя 
тюрядир.  Бу  ясасдан  да,  дцнйанын  инкишаф  етмиш  юлкяляри 
ъивянин тятбиги цзяриндя сярт нязарят щяйата кечирирляр. 
Гурьушуна  автомобил  гуруъулуьу  ерасынын  башлан-
масиля  кяскин  тялябат  артмышдыр.  Гурьушунун  бязи  хассяляри 
ондан  мцасир  сянайедя  кимйяви  аваданлыглар,  акку-
мулйаторлар  цчцн  лювщяляр,  рентэен  техникасында  вя  атом 
енерэетикасында  мцщафизяедиъи  екранлар  щазырламаьа,  еляъя 
дя  мятбяя-няшриййат  ишляриндя  вя  башга  бу  кими  сащялярдя 
эениш истифадя етмяйя имкан верир. 

 
58 
Дцнйанын  инкишаф  етмиш  юлкяляриндя  ятраф  мцщитин 
мцщафизяси  мягсядиля  бензиня  ялавя  кими  гурьушундан 
истифадяйя  тамамиля гадаьан олунмуш, йа да  о, хейли  мящ-
дудлашдырылмышдыр. Зярярли ъящятляриня эюря о да, ъивя кими аз 
истещсал олунмагдадыр. 
Гурьушун  вя  синк  ещтийаты  1,66  млн  тон  олмагла  ещ-
тийаты  йатаглары  республика  яразисиндя  Йухары  Гарабаьда 
Мещмана,  Аьдяря,  Нахчыван  Мухтар  Республикасы  ярази-
синдя  Эцмцшлц,  Бюйцк  Гафгаз  яразисиндя  Филизчай,  кобалт 
йатагларындан  Гошгардаь,  Чанахчы  (Дашкясян),  Газах 
району  яразисиндя  Дашсалащлы,  Эядябяй  районунда  Йени 
Ивановкададыр. Эцмцшлцк гурьушун-синк филизи йатаьы, 1930-
ъу  илдян  истисмардадыр.  Ялдя  едилян  хаммал  яввялляр  емал 
цчцн Владигафгаза нягл едилирди. 
Щяля  сянайе  ящямиййяти  кясб  етмяйян  арсен  вя  сцрмя 
хаммаллары ХЫХ ясрдян Ъулфа районунда мялум едилмишдир. 
О,  Кялбяъяр  районунун  Лющчай  йахынлыьында,  Дарыдаь-
Ортакянд-Башкянд-Салварту  зонасында,  щабеля  Нуряддин 
йашайыш мянтягяси йахынлыьында тязащцрляря маликдир. 
Азярбайъан  Республикасында  эцмцшцн  хцсуси  йа-
таглары  щялялик  тапылмамышдыр.  Лакин  бу  няъиб  метала  Филиз-
чай,  Катсдаь,  Катек,  Эядябяй,  Чырагдяря,  Мещмана, 
Вейняли,  Эцмцшцлцк,  Аьдяря,  Говурмадяря,  Парагачай  вя 
башга  йатагларын  колчедан-полиметал,  полиметал,  гызыл,  мис-
молибден филизляринин тяркибиндя бир гарышыг елемент кими тез-
тез  раст  эялинир.  Гатышыгларда  онун  ещтийатынын  4200  тон 
олдуьу  мцяййянляшдирилмишдир.  Онун  металлыг  дяряъяси  170 
грам/тондур.  Эюстярилян  йатагларын  бир  гисминдя  о,  сянайе 
мигйасында  истещсал  едилмяк  цчцн  кифайят  мигдарда  гейд 
олунур. 
1864-1915-ъи  иллярдя  «Сименс»  фирмасы  тяряфиндян 
Эядябяй йатаьынын мис-колчедан филизляриндян мис вя гызылла 
йанашы  хейли  мигдарда  эцмцш  ялдя  едилмишдир.  Октйабр 
ингилабына гядяр олан бир заман кясийиндя ады чякилян фирма 
тяряфиндян  бу  йатагдан  56-60  тона  гядяр  эцмцш  щасил 

 
59 
едилмишдир.  Гафгазда  щялялик  истисмар  олунмамыш  ян  ири 
колчедан-полиметал  йатаьы  сайылан  Филизчай  мядянляриндя 
гарышыг  елемент  кими  иштирак  едян  эцмцшцн  мигдары  о 
дяряъядя йцксякдир ки, о юз дяйяри бахымындан филизлярин ясас 
сянайе ящямиййятли металлары сырасына дахил олунмушдур. 
Эцмцш  эюстярилян  филиз  хаммалларында  йа  юз  мяхсуси 
минераллары  олан  сярбяст  эцмцш,  електрум,  арэентит,  петсит, 
щессит вя б. шякилдя, йа да галенитин, халкопритин, тетраедритин 
тяркибиндя  изоморф щалында дахил олан  гарышыг  елемент кими 
тязащцр  едир.  Бунунла  йанашы,  эцмцш  сярбяст  щалда  тез-тез 
мцхтялиф сяпинтилярдя  дя юзцнц эюстярир. Чырагдяря  колчедан 
йатаьы  йахынлыьындакы  Чайкянд  яразисиндя  беля  сяпинтиляр 
ичярисиндя чякиси 4 кг-а йахын эцмцш кцлчяси ашкарланмышдыр. 
88,2%  тямиз  эцмцш  сахлайан  щямин  кцлчя  эцмцшцн  калсит-
халседон  кцтлясиня  мцхтялиф  истигамятлярдя  нцфуз  едян 
будагфари  агрегатларындан  вя  онун  кичик  йуваъыгларындан 
ибарятдир.  
Цмумиййятля,  ялван  метал  филизляри  аьыр,  йцнэцл,  гий-
мятли, чятин ярийян, надир металлар групуна бюлцнцрляр. 
Дцнйада, еляъя дя Азярбайъан Республикасында ялван 
метал филизляриндян бири дя мис филизи сайылыр. 
Республикада мис филизинин ещтийатынын 1,5 млн тон ол-
масы  мцяййян  едилмишдир.  Йатаглары  Эядябяйдя,  Аьдяря 
районунда  –  Мещманада,  Товузда,    Газахда,  Дашкя-
сяндя,  Ордубадда,  Филизчайда,  Кашдаьда  вя  Катехдядир. 
Эядябяй мис йатаьы, о заманлар Гафгазда ян бюйцк йатаг 
щесаб  едилирди.  Хаммалда  мисин  хцсуси  чякиси  1,5-18% 
арасында  дяйишир.  Електроенерэетикада  эениш  тятбиг  олун-
магдадыр. Илк мис емалы мцяссисяси 1850-ъи илдя  Эядябяйдя 
алманлар  тяряфиндян  истифадяйя  верилмишдир.  Бунун  ясасянда 
Галакянд яразисиндя илк  СЕС йарадылмышдыр. 
Ермянистан  тяряфиндян  ишьал  олунмуш  Аьдяря  райо-
нунун  тябии  сярвятляри,  о  ъцмлядян  гызыл  вя  Мещмана  мис 
филиз йатаглары АБШ-ын, Канаданын, Исвечрянин, Франсанын иш 
адамлары тяряфиндян истисмар олунмагдадыр. 

 
60 
Аьдяря  районунун  Мещмана  мис,  гурьушун,  йени 
ачылмыш кюмцр йатаглары ися ермяниляр тяряфиндян тцркийяли иш 
адамы Мещмет Абдуллаоьлуна сатылмышдыр. 
Гызылы  щеч  бир  металла  гарышыг  салмаг  олмаз.  Она 
бянзяр  башга  метал  йохдур.  Онун  цстцн  ъящятляри  чох  олса 
да, йалныз бир чатышмайан ъящяти вар  – хаммалда металлылыг 
дяряъяси  –  фаизи  чох  аздыр.  Гызыл  тез  бир  заманда  щамы 
тяряфиндян  гябул  едилян  зянэинлик  вя  щакимиййят  рямзи 
сайылыр.  Она  эюря  дя  бу  сары  метала  олан  бюйцк  тялябат  вя 
мараг  сайсыз  мцщарибяляря  сябяб  олмуш,  експедисийаларын 
тяшкил олунараг щяйата кечирилмяси имканы йаратмышдыр. 
Республикада гызыл филизи йатаглары ещтийаты 1000 тондан 
артыгдыр.  Онун  Кялбяъярдя  112,5  тон  ещтийаты  Сюйцдлц 
йатаьында  мцяййян  едилмишдир.  Аьдуздаьда  ещтийаты  13 
тондан артыгдыр. Еляъя дя Тутгунда 13 тон гызыл ещтийатынын 
олдуьу  бяллидир.  Аьдяря  району  яразисиндя  Ъанйатаг-
Эцлйатаг,  Гызылбулаг,  Эядябяй  району  яразисиндя  Гала-
кянд,  Зянэилан  районунда  Вейняли,  щабеля  Газах,  Товуз, 
Шяки-Загатала  бюлэяляриндя  гызыл  йатаглары  да  мювъуддур. 
Кялбяъяр, Зянэилан районлары гызыл филиз йатагларындан 2006-
ъы  иля  гядяр  американ  ширкяти  «Глобал  Голд  корпорейшон» 
400 тондан артыг гызыл щасил етмишдир.  
Азярбайъан  Республикасынын  кяшф  едилмиш  ясас  вя 
стратежи минерал хаммалларындан бири сайылан гызыл йатаглары-
нын  республиканын  индики  мцстягиллик  шяраитиндя  истисмара 
даща  чох  ъялб  олунмасы  ХХЫ  ясрин  икинъи  ониллийиндя  ян 
ваъиб  мясялялярдян  бири  сайылмалыдыр.  Доьрудур,  бу  йатаг-
лардан  Кялбяъяр,  Аьдяря,  Зянэилан  районлары  яразисиндя 
йерляшянляр  ермяни  гясбкарлары  тяряфиндян  ишьал  олунмуш 
яразилярдядир.  Анъаг,  инанырыг  ки,  Республика  Президенти 
ъянаб  Илщам  Ялийевин  щяртяряфли  вя  дцшцнцлмцш  сийасяти 
нятиъясиндя  ишьал  олунмуш  бцтцн  торпаглар  эери  гайтарыл-
магла  юлкя  яразисинин  тамлыьы  бярпа  олунаъаг  вя  щямин 
йатаглардан  тябии  сярвятлярин  истещсалы  юлкяйя  хидмят 
едяъякдир. 

 
61 
Стратежи  ящямиййят  кясб  едян  гызыл  йатагларынын  кяш-
фиййаты,  ишлянмяси  вя  щасилаты  иля  ялагядар  олараг  Америка 
Бирляшмиш  Штатларынын  «Инвестгрупсервис»  ширкяти  иля  «Азяр-
гызыл» Дювлят Ширкяти арасында имзаланмыш сазишин реаллашмасы 
бюйцк  игтисади  эялирдян  вя  инкишафдан  хябяр  верир.  Бунунла 
йанашы,  йахын  эяляъякдя  йени,  диэяр  гызыл  йатагларында 
апарылан эеоложи-кяшфиййят ишляри давам етдирилмякля бярабяр, 
хцсусиля  Бюйцк  Гафгазын  ъянуб-шярг  ятякляриндя,  Кичик 
Гафгазын  щяр  йериндя,  еляъя  дя    Нахчыван  Мухтар 
Республикасы яразисиндя бу ишляр даща да артырылаъагдыр. О да 
йаддан чыхмамалыдыр ки, бир сыра юлкялярдя, хцсусян АБШ вя 
Канадада  йцксяк  мигдарда  гызыл  сахлайан  вя  асан 
сафлашдырылан филизя малик кичик йатагларын истисмарында сяййар 
филизсафлашдырма  гурьуларындан  эениш  истифадя  едилдийи 
Азярбайъан Республикасында да мцтляг нязяря алынмалыдыр. 
Республиканын  Эядябяй  району  яразисиндя  26  май 
2009-ъу илдя юлкя Президенти ъянаб Илщам Ялийевин иштиракы иля 
гызыл  емалы  заводу  истифадяйя  верилмишдир.  Мцяссися  2009-ъу 
илдя  333  кг,  2010-ъу  илдя  ися  1600  кг  гызыл  ялдя  едилмясиня 
имкан вермишдир. Йатагда щасил олунан хам филиздя гызыллылыг 
дяряъяси  1  тон/2  грам  мигдарында,  ещтийаты  ися  22  тондан 
чохдур. 
Бентонит  эилин  бир  сыра  сянайе  сащяляриндя  истифадя 
олунан комплекс хаммалдыр. 
Юлкядя  ещтийаты  86  млн  тондан  чох  олан  бентоит  эили, 
Газах  районунун  Дашсалащлы  йашайыш  мянтягяси  яразисиндя 
ашкарланмышдыр.  О,  ясасян  гара  металлурэийада,  нефт 
щасилатында,  тикинти  материаллары  сянайесиндя,  ирригасийа 
гурьулары  тикинтисиндя,  шярабчылыгда  эениш  истифадя  едилмяк-
дядир.  Бентонит  эили  хаммалындан  щяртяряфли  истифадя  олунса 
Эцръцстан  Республикасындан  баща  баша  эятирилян  гумби-
ринлярин дашынмасынын гаршысыны алмыш оларды. Йатаг 400-600 
м йцксякликдя, Газах шящяринин 15 километрлийиндя йерляшир. 
Бурада Гаймаглы бентонит эил йатаьы да вардыр. Ондан нефт, 
газ вя диэяр файдалы газынтыларын истисмары заманы гуйуларын 

 
62 
газылмасында  бентонитли  эилдян  щазырланмыш  мящсулдан 
истифадя едилир. Нефтчыхарма сянайесинин бу мящсула тялябаты 
бюйцкдцр.  Мцряккяб  эеоложи  шяраитдя  дярин  гуйулар 
газыларкян  бентонитли  эил  истещсал  просесини  тезляшдирир, 
гязаларын гаршысыны хейли алыр. Бундан ялавя, бентонитли эилдян 
нефт вя нефт мящсулларынын тямизлянмясиндя дя эениш истифадя 
олунур. Йаь-пий комбинатларында битки йаьларынын вя щейван 
пийляринин,  гатышыглардан  тямизлянмясиндян  ютрц  чохлу 
мигдарда  юлкяйя  идхал  олунан  активляшдирилмиш  васитялярдян 
истифадя  олунур.  Баща  баша  эялян  бу  ъцр  активляшдирилмиш 
васитяляри  уъуз  йерли  бентонитли  эилля  явяз  етмяиш  васитяляри 
уъуз  йерли  бентонитли    эилля  явяз  етмяк  мцмкцндцр.  Тюкмя 
истещсалындакы  гялиб  тюкмядя  ясасян  кварслы  гум  вя 
одадавамлы  эил  гатышыьындан  истифадя  едилир.  Бунунла  беля 
онун бентонитли эилля явяз олунмасы хейли сямяря  веря  биляр. 
О,  сцни  майе  йанаъаг,  семент,  асбестли  бору,  кирямитли 
мямулатлар,  линолиум,  партлайыъы  маддяляр,  эцбря,  дярман, 
витамин  вя  с.  истещсалында  да  эениш  истифадя  едилир.  Ондан 
истифадя  бянд,  су  анбары,  суварма  каналлары,  мцхтялиф  нюв 
сутутарларын  субурахма  габилиййятинин  артмасына  шяраит 
йарадыр.  
Филизлярдян  бири  дя  хром  сайылыр.  Бу  щяля  Советляр 
вахтында  ашкарланараг  Кичик  Гафгазын  мяркязи  щиссясиндя 
шимал-гярб  истигамятиндя  узанмагдадыр.  Онун  ещтийатынын 
вя йени йатагларынын ашкарланмасына ещтийаъ щисс едилир.  
Yüklə 1,55 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   21




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin