Азярбайъан яразисиндя ибтидаи иъма гурулушу


İSTEHSAL TƏSƏRRÜFATININ YARANMASI. MEZOLİT, NEOLİT VƏ ENEOLİT DÜVRÜ



Yüklə 416 Kb.
səhifə4/7
tarix02.01.2022
ölçüsü416 Kb.
#43314
1   2   3   4   5   6   7
1. Azərbaycan ərazisində ibtidai icma quruluşu (1)

3. İSTEHSAL TƏSƏRRÜFATININ YARANMASI. MEZOLİT, NEOLİT VƏ ENEOLİT DÜVRÜ

Eramızdan əvvəl VIII-VII minillikləri əhatə edən yeni daş düvrü – Neolit düvrü adlanır. Bu düvrdə insanlar daha hər şeyi təbiətdən hazır şəkildə almır, üzləri yenisini istehsal edirdilər. Yəni insanlar təbiətdən asılılıqdan azad olmuş, üzlərinə lazım olan məhsulların istehsalına başlamışlar. İnsanların məşüuliyyət sahələri izərisində maldarlıq və əkinzilik əsas yer tuturdu. Azərbaycanda bu iki təsərrüfat sahəsinin inkişafı üzün hər cür şərait var idi.

Neolit düvründə insanlar saxsı qablar hazırlamış, daş alətləri cilalamaüı və deşməyi üyrənmiş, toxuculuqla məşüul olmuşlar.

Bəşər tarixindəki bu yeniliklər Neolit inqilabı adlandırılmışdır.

Cənubi Qafqazda və Azərbaycan ərazisində neolit (yeni daş) dövrü e.ə.VIII-VII minillikləri əhatə edir. Bu mədəniyyətin formalaşması iki mərhələdən keçmişdir. Birinci mərhələ saxsı qabların yaranmasına qədər olan, əkinçiliyin, maldarlıüın, toxuculuğun təşəkkülü düvrünü-təxminən e.ə.VIII minilliyi əhatə edir və erkən neolit adlanır. Ikinci mərhələ ibtidai icma quruluşu insanlarının təfəkkürünün və istehsal sahələrin inkişafı, təsərrüfat həyatında küklü dəyişik-liklərin yaranması, ýil qabların hazırlanması və ümumilikdə yeni mədəniyyətin meydana çıxması ilə fərqlənir. Bu düvr e.ə.VII minilliyi əhatə edir.

Qafqaz reýionu coğrafi cəhətdən neolit mədəniyyətinin yaranması və inkişafı üçün əlverişli olmuşdur. Təbii ki, bu düvrdə əhalinin sayı artmışdır. Istehsal təsərrüfatının formalaşması əkinçilik, maldarlıq sahələrinin inkişafına, daüətəyi və aran zonalarda yeni yaşayış yerlərinin yaranmasına səbəb olmuşdur. Süz yox ki, neolit düvrünün insanları oturaq həyat tərzi keçirmişdir.

Tədqiqatçılar dağlıq və dağlıqətəyi bölýələrdə neolit yaşayış yerlərinin yaran-masını son dərəcə intensiv ýedən ovçu və yıüıcı tayfaların yerləşmə prosesi ilə baülayırlar.

Azərbaycan ərazisində bu düvrə aid Ýəncə yaxınlıüında Ýillidaü, Damcılı maüarası, Qobustanda "Ovçular zaüası", "Anazaüa" və "Firuz" düşərýələri kimi abidələr üyrənilmişdir. Təbriz yaxınlıüında yerləşən Yanıqtəpə (kiçik təpə) və Urmiya ýülünün cənubundakı Hacı Firuz abidələrinin alt təbəqələri də neolit düvrünə aiddir.

Bu düvrün abidələrindən biri də Naxçıvan şəhərindən 8 km şimal-şərqdə, Babək rayonunun eyni adlı kəndi ərazisində tədqiq olunmuş I Kültəpədir. Ərazinin təbii şəraiti I Kültəpə sakinlərinin fəaliyyəti üçün hərtərəfli imkan yaratmışdır. Abidə daüətəyi ərazidə, daülıq zonadan 10-15 km məsafədə salınmışdır.

I Kültəpə 1951-1964-cü illərdə üyrənilmişdir. 1951-ci ildə O.H.Həbibullayev tərəfindən üç qazıntı sahəsində tədqiqat xarakterli arxeoloæi qazıntı işləri aparılmışdır. Birinci qazıntı sahəsində (50 m2) 1,25 m, ikinci qazıntı sahəsində (21 m2) 2,25 m dərinliyə qədər qazıntı işləri davam etdirilmişdir. Üçüncü qazıntı sahəsi (22,5 m2) 1953-cü ildən etibarən ýenişləndirilərək (39 m2), 10 metr dərinliyədək tədqiq edilmişdir. 1955-ci ildən başlayaraq üçüncü qazıntı sahəsi yenidən (65 m2) əvvəlcə 16,75 m, sonra isə 21,6-22,2 metr dərinliyədək üyrənilmişdir.

O.H.Həbibullayev ilk qazıntıları zamanı arxeoloæi materiallar arasında fərqi nəzərə alaraq, abidənin birinci təbəqəsini 1"a" (dərinlik 19-22,2 m) və 1"b" (dərinlik 12,8-19 m) təbəqələrinə bülsə də, sonradan bu fikrindən daşınmışdır. O zaman Cənubi Qafqazda neolit düvrü haqqında məlumat az olduüundan, tədqiqatçı I Kültəpənin 3-3,2 m qalınlıüında olan 1"a" təbəqəsini bu düvrə aid etməkdən çəkinmişdir. Lakin tədqiqatçı qeyd edir ki, 1"a" təbəqəsinin keramika məmulatı 1"b" təbəqəsinin keramika məmulatından fərqlənir. Bu fərq ilk nüvbədə qabların arxaik quruluşu, üzərinin nahamar olması, hazırlanma texnoloýiyası, ýilinin tərkibi, rənýi və diýər xüsusiyyətlərində nəzərə çarpır.

I Kültəpənin 3,2 m qalınlıüında olan ən alt-neolit təbəqəsində beş tikinti qatı (düvr) aşkar edilmişdir. Onlardan birində-üçüncü düvrə aid təbəqədə (21,4 m dərinlikdə) mührədən tikilmiş düzbucaqlı divar qalıüına rast ýəlinmişdir. Divarın eni 30, hündürlüyü 20 sm, bir tərəfin salamat qalmış hissəsi 2,1 m, diýər tərəfi 2,5 m uzunluüunda olub. Tikintinin içərisində çay daşından palçıqla qurulmuş oval formalı ocaüa rast ýəlinib. Onun ülçüləri 1x0,8 m, salamat qalmış hissəsinin hündürlüyü 0,8 sm-dir. Ocaüın ətrafından kobud hazırlanmış, qırmızı rənýli qab qırıqları tapılmışdır. Bundan əlavə 22, 21,8, 21,2 və 19,8 m dərinlikdə 4 ocaq yeri qeydə alınmışdır.

Dağıstan ərazisində 20-dən artıq neolit düşərýəsi əvvəl V.Q.Kotoviç, sonralar isə M.Q.Hacıyev və X.A.Amirxanov tərəfindən tədqiq edilmişdir. Süz yox ki, bu düvrdə ilk meydana çıxan qab kasa tipli, yastı oturacaqlı, ýeniş aüızlı olub. I Kültəpənin eneolit təbəqəsinin ýil məmulatı isə Ýürcüstanda neolit düvrünün sonuna və eneolit düvrünün əvvəllərinə aid edilən Samele Klde və Samerçxle Klde maüaralarından tapılmış qablardan bir sıra xüsusiyyətinə ýürə daha qədimdir.

Ümumiyyətlə, ərazisinin 72% daülıq olan Zaqafqaziyanın qədim əkinçilik mədəniyyəti iqtisadi-mədəni əlaqələr zəminində Ün Asiya abidələrinin təsiri-ndən yaranmışdır. Bunu I Kültəpənin neolit düvrü təbəqəsindən tapılmış Xalaf nişanəli boyalı qablar da sübut edir. Naxçıvanın ərazi cəhətdən Ün Asiyaya yaxın olması burada müxtəlif mədəniyyətlərin Zaqafqaziyanın diýər reýionlarına nisbətən daha tez formalaşmasına səbəb olmuşdur.

Tədqiqatçı I.H.Nərimanov qeyd edir ki, Urmiya ətrafında yerləşən Hacı Firuz və Yanıqtəpə (kiçik təpə) əhalisi son neolit düvründə bu reýionun ilkin əkinçi və maldar tayfalarından olmuş (e.ə.VI minillik), onun ardınca isə boyalı qabları ilə fərqlənən Dalmatəpə kimi abidələr (boyalı qablar olan təbəqə e.ə.4428±80, sadə qablar olan təbəqə e.ə.4216±80 il) yaranmışdır.

Azərbaycan ərazisində e.ə. VI minillikdən eneolit düvrü başlayır. Bu düvr əkinçilik və maldarlıüın ýeniş inkişaf tapması, yaşayış yerlərinin və əhalinin sayının artması, qabların formasında, hazırlanma texnoloýiyasında yeniliklərin, mis əşyaların meydana çıxması və yaşayış yerlərində mədəni təbəqənin qalın olması ilə fərqlənir.

Cənubi Qafqazda bu düvrün yaşayış yerləri 0,5 hektardan 4,5-5, bəzi hallarda isə 10 hektara qədər sahəni əhatə edir. Bəzi yaşayış yerlərində mədəni təbəqənin qalınlıüı 12 metrə çatır. Tədqiqatçılar bir tikinti qatının 40-60 il müvcud olması qənaətinə ýəlirlər. Ün, Orta və Kiçik Asiya abidələrində hələ neolit düvründən məlum olan çiy kərpicdən tikintidə istifadə olunur.

Son illər Naxçıvan ərazisində bu düvrə aid I Kültəpə, Ovçular təpəsi, Xələc, Şahtaxtı Ýavurqalası, ßrəbyenýicə, Damlama, Sədərək və s. abidələr qeydə alınmışdır.

Neolit düvründən başlayaraq əhali oturaq həyata kezmiş, əkinzilik və maldarlıqla yanaşı, ovzuluqla, balıqzılıqla da məşüul olmuşlar. Əmək alətləri, əsasən, zaxmaqdaşından və obsidiandan (vulkanik şüşə – dəvəgüzü) hazırlanırdı. Əkinzilik yeni əkin və bizin alətlərinin yaranmasına səbəb olmuşdur. Daş toxalar, oraq dişi hazırlanırdı. Daş baltalar, zəkiclər də bu düvrdə yaranmışdır.

Naxzıvanda, Gəncə ətrafında, Təbriz yaxınlıüında, Qobustanda, Qazax bülgəsində Neolit düvrü abidələrindən daş toxalar, oraq dişləri, zəkic, balta və lüvhələrdən ibarət əmək alətləri tapılmışdır. Gəncə yaxınlıüındakı neolit düşərgəsinin əmək alətləri müxtəlifliyi ilə sezilir. Bunlar zaxmaqdaşından düzəldilmiş bızaqvari lüvhələrdən, qaşovlardan, dəvəgüzündən hazırlanmış əmək alətlərindən ibarətdir. Bu alətlərdən əkin, bizin, doürama, kəsmə işlərində istifadə edilmişdir. Toxuculuq və saxsı qablar istehsalı insanların həyatında mühüm yenilik idi. Onların yaradıcıları qadınlar idi. Bu düvrdə «ana xaqanlıüı» hükm sürürdü.

E.ə. Y1 minillikdən Azərbaycanda eneolit (mis-daş düvrü) başlanmışdır. Bu düvr e.ə. 1Y minilliyə qədər davam etmişdir. Bu düvr daş düvrünün başqa mərhələlərindən fərqlənir. Zünki qədim insanlar bu düvrdə daş məmulatı ilə yanaşı metaldan da istifadə etmişlər. ilk vaxtlar misdən soyuq düymə üsulu ilə müxtəlif əşyalar hazırlayırdılar. Zaman kezdikcə əmək vərdişləri artır, təkmilləşir və qədim insanlar mis külzələrini əvvəlcə ocaqda qızdırmaq, sonra isə əritməklə İbtidai metalişləmənin sirrlərinə bələd oldular.

Azərbaycanda mis filizi ehtiyatları Gədəbəy, Daşkəsən, Qarabaüın daülıq zonasında, Naxzıvanda müvcuddur.Lakin Eneolit düvründə metaldan istifadə hələ geniş yayılmamışdı. Daş alətlər təsərrüfatda, məişətdə üstün yer tutmuşdur. Eneolit düvründə Azərbaycanda əhali artmış, insanlar daha geniş ərazilərdə məskunlaşmışlar. Azərbaycanda bu düvrün yaşayış məskənləri Gəncə-Qazax, Mil-Qarabaü, Muüan-Naxzıvan bülgələrində, Urmiya gülü ətrafında və Təbriz yaxınlıüında üyrənilmişdir.

Azərbaycanda eneolit düvrü əkinzi-maldar tayfaları kizik kəndlərdə, qəbilə icmaları halında yaşamışlar. Yaşayış məskənləri zay kənarında, əkinzilik və maldarlıq üzün əlverişli yerlərdə salınırdı. Yaşayış binaları və təsərrüfat tikintiləri ziy kərpic və mührədən dairəvi planda inşa olunmuşdur. Evlər kizik həcmdə olmuşdur. Mənzilləri qızdırmaq, eləcə də yemək hazırlamaq üzün evin ortasında və ya divarın yanında ocaq qurulmuşdur. Belə evlərdə qoşa nigaha əsaslanan ailələr yaşamışlar. İcma torpaüında birgə zalışan bu ailələr ümumi məhsul bülgüsündən aldıqları pay hesabına dolanırdılar.

Eneolit düvrünün əhalisi əkinzilik, madarlıq, balıqzılıqla yanaşı, duluszuluq, daşişləmə, sümükişləmə, toxuculuq və s. peşələrlə məşüul olmuşlar.

Torpaüı toxa ilə şumlayırdılar. Buna gürə də həmin düvr əkinziliyi «toxa əkinziliyi» adlanır. Taxıl, daş lüvhələrdən hazırlanmış oraqla bizilirdi. Taxıl ehtiyatı iri saxsı küplərdə və quyu anbarlarda saxlanırdı.

Azərbaycanın Eneolit düvrü abidələrində zoxlu əkinzilik alətləri və taxıl qalıqları tapılmışdır. Qədim əkinzilər bir nezə buüda və arpa nüvü əkib becərirdilər.

Maldarlıq təsərrüfatı da xeyli inkişaf etmişdi. Qaramal və davar saxlayırdılar. Eneolit düvründə bizə məlum olan ev heyvanlarının, demək olar, hamısı əhliləşdirilmişdir. E.ə. Y minilliyin axırlarında Azərbaycanda ilk dəfə atın əhliləşdirilməsinə başlanmışdır. Cəlilabad rayonunda qədim Əliküməktəpə yaşayış yerindən əhliləşdirilmiş at sümükləri tapılmışdır.

Ovzuluq və balıqzılıq getdikcə əhalinin ikinci dərəcəli məşüuliyyət sahəsinə zevrilmişdir.

Eneolit düvrü əhalisinin məşüuliyyətində sənətkarlıq mühüm yer tutmuşdur. Sənətkarlıq saxsı qablar, daş və sümükdən əmək alətləri, məişət və bəzək əşyaları hazırlayırdılar. Eneolit düvrü abidələrindən tapılmış iy ucluqları əhalinin toxuculuqla məşüul olduüunu güstərir. Misdən müxtəlif əmək alətləri və bəzək əşyaları hazırlanmışdır.

Bu düvrdə ictimai həyatda ana hüququ və ümumiyyətlə, qadınların müvqeyi hələ mühkəm idi. Qadın nəslin yaşadıcısı, qəbilə və ailə ocaüını qoruyub saxlayan, bərəkət, əmin-amanlıq və firavanlıq yaradan müqəddəs varlıq hesab edilmişdir. Azərbaycanın bu düvr mədəniyyət abidələri arasında qadın heykəlləri də tapılmışdır. Eneolit düvründə anaxaqanlıüı nəslinin cəmiyyətdəki zoxminillik hakim müvqeyi tədricən sona zatmışdır. Cəmiyyətin həyatında icma aüsaqqalları şurası mühüm rol oynamışdır.

Əhalinin dünyagürüşündə və dinə inamlarında müəyyən dəyişikliklər baş vermişdir. Bu düvrün üzünəməxsus dəfn mərasimi olmuşdur. Ülülər yaşayış məskənində, binaların arasında və evlərin izərisində, düşəmə altında basdırılırdı.

Ülülərin üzərinə qan rəmzi sayılan qırmızı boya zəkir, yaxud oxra səpirdilər.

Azərbaycanın Eneolit düvrü əhalisinin həyatında müxtəlif dini ayinlər, ovsun və mərasimləri də müəyyən yer tutmuşdur. Arxeoloji qazıntılar zamanı dini mərasimlərə dair materiallar tapılmışdır. Qobustandakı qayaüstü rəsmlərin bəziləri ovsun və dini mərasimləri əks etdirir.

Eneolitin son mərhələsində (e.ə.1Y miniloiyin birinci yarısı) metalişləmənin inkişafının yeni düvrü başlamışdır. Tunc düvrünə kezidin əsası qoyulmuşdur.



Yüklə 416 Kb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin