Азярбайжан республикасы дахили ишляр назирлийи

Yerli qaynaqlar. 
Narrativ qaynaqların sayca az 
olsa da elmi-
tarixi baxımdan mühüm əhəmiyyət kəsb 
edən bir hissəsini yerli qaynaqlar təşkil edir. Erkən orta 
əsrlər Azərbaycan tarixinə aid ən mühüm mənbə Musa 
Kalankatlının “Alban tarixi” salnaməsidir. Salnamənin 
müəllifliyi, yazılma tarixi haqqında uzun sürən 
mübahisələr olsa da bu salnamə olmadan Alban tarixini 
öyrənmək qeyri-mümkündür.
Ərəb, fars və türk mənbələri. 1) Ən erkən və tam 
əsər Əl-Cahizinin (869-cu ildə vəfat edib) “Kitab ət-
təbassur bi-t-ticəra” (Ticarət haqqında düşüncələr) 
əsəridir. 2) Ibn-Xordadbeh “Kitab əl-məsalik və l-məmalik 
“Yollar və məmləkətlər” kitabı (rəsmi məlumatlar var). 3) 
Əl-Yəqubi – (892-ci ildə vəfat edib) rəsmi məlumat
vermir. “Kitab əl-buldən (Ölkələr haqqında kitab), (ölkənin 
yolları inzibati bölgüsü, vergilər haqqında). 4) Ibn əl-Fəqih 
(X əsr) “Müxtəsar kitab əl-buldən (Ölkələrin müxtəsər 
kitabı) kompilyativ əsərdir. X əsr ərəb coğrafi 
ədəbiyyatının yüksəlişi dövrüdur. Bu dövrdə əl-məsalık 
və l-məmalik tipli əsərlər üstünlük təşkil etdiyi klassik ərəb 
coğrafi məktəbi yaranır. Ərəb kartoqrafiyası inkişaf edir, 
onun ən orijinal nümunəsi «Islam atlası» olur. X əsrdə 
bədii xarakterli, populyar səyahətnamələr meydana çıxır.
5) Əl-Məsudi (956) bir neçə əsərin müəllifidir. Onlardan 
ikisi 1) Muruc əz-zəhəb və məadin əl-cavhər «Qızıl 
təmizləmə yerləri və cavahirat mədənləri;
X əsr ərəb ədəbiyyatında böyük coğrafiya 
məktəbinin ümumi cəhəti aşağıdakılardan ibarətdir: 
1) bu əsərlər əl-məsaik və l-məmalik tipində 
yazılmışdı. (yollar və məmləkətlər) 

---

19 
2) klassik coğrafiya məktəbi üçün «islam ölkəsi» 
müstəsna yer tutur. Islam arealına daxil olmayan 
vilayətlərə cox zəif yer ayrılır. 
3) hər cür fantastik məlumatlar, ölkənin 
möcüzələrini təsvir etmək onlara yaddır. 
4) xəritələr bu məktəbin ayrılmaz hissəsini təşkil 
edir. Bunun əsasında «Islam atlası» yaradılır. X əsr 
klassik coğrafi məktəbinin ilk nümayəndəsi Əl-Bəlxidir, 
lakin onun əsəri bizə bəlli deyildir. Əl-Istəxriyə istinadən 
müəlliflər məmləkətlər və yolların kitablarını yazmışlar. 
Ümudünya tarixi o cümlədən, Qafqazın siyasi 
tarixinin təsvirinə Ibn əl-Əsirin (1160-1233) «Əl-Kamil-fit 
tarix» (Mükəmməl tarix) əsərində rast gəlinir). 
IX-
X əsr Əl-Kufi ( Əbu Məhəmməd Əhməd ibn 
Əsəm əl-Kufi) «Kitab əl-Fütuh. Xilafət tarixinin ilk dövrü 
üçün qaynaqdır.
IX əsr digər ərəb tarixçi, şəcərəçisi Əhməd əl-
Bəlazuridir. Onun Kitab Fütul əl-Buldən) «Ölkələrin fəthi 
kitabı», «Kitab ənsab əl-əşrəf» (Əsilzadələrin şəcərəsi) 
əsərində xilafət sistemindəki ölkələrin ərəblər tərəfinbən 
istila edilməsi dəqiq göstərilir.
Əl-Istəxri «Kitab Məsalik Əl-Məmalik – X əsrə dair 
– tarixi coğrafi əsərdir. (həyatı haqqında məluta yoxdur) 
Əl-Istəxrinin əsərinə Ibn Havqəl düzəliş və əlavələr 
edərək əsəri yazırmışdır.
Digər ərəb müəllifi Əbu Duləfdir. (X əsr) (I və II 
risaləsi var) Ikincidə Azərbaycan haqqında məlumat verir. 
Ət-Təbərinin əsəri (Azərbaycanın VII-IX əsr siyasi tarixi 
öyrənmək üçün mənbədir.
IX-
XIII əsrlərdə yazıb-yaradan ərəb müəlliflərindən 
Ət-Təbəri, Əl-Istəxri, Əl-Bəlazuri, Ibn Əl-Əsir, Əl –Nəsəvi, 
Əl-Məsudi, Əl-Müqəddəsi, Əl-Qərnati, ibn Xordadbeh, ibn 
Əl-Fəqih və s. olmuşdur.

---

20 
Azərbaycan haqqında məlumat verən ərəb 
müəlliflərindən biri də Ibn Xordadbeh olmuşdur. Onun 
(Əbül Qasım Ubeydullah ibn Abdullah ibn Xordadbeh 
820/26- 
912/13) bəzi məlumatlarda isə 885-ci ildə vəfat 
edilidiyi göstərilir.) O, erkən orta əsr mülliflərindəndir.
Mənşəcə farsdır. Bağdadda təhsil alıb, müxtəlif inzibati 
vəzifələrdə çalışmışdır. Xəlifə Mütəsimin dövründə (833-
842) poçt rəisi, (sahib Əl-bərid və -l xəbər) olmuşdur. 
Onun əsəri «Kitab əl-məsalik və -l məmalik» 
(Yollar və məmləkətlər) adlanır.
IX-
X əsr ərəb müəlifləri – (Ibn Xordadbeh, Əl-
Istəxri, Əl-Müqəddəsi) isə bu siyahını indi də mövcud 
olan, yaxud ərəb mənbəsində adı çəkilməsinə 
baxmayaraq, yerləri bilinməyən çoxlu şəhər və yaşayış 
məntəqəsinin adları ilə zənginləşdirmişlər. 
Ibn 
Xordadbeh 
Sasanilərin 
Qafqazda 
möhkəmləndikləri yerlər sırasında Bab Ənuşirəvanın 
qalasını xatırlayır. 
Azərbaycan haqqında geniş məlumat verən ərəb 
coğrafiyaşünası, səyyahı və tarixçisi Əl-Yəqubi olmuşdur. 
Onun «Tarix» adlı da əsəri var. O, Azərbaycanda ərəb 
işğalı, Babəkin başçılığı altında gedən azadlıq 
müharibəsindən danışır. Xəzər dənizi, ona tökülən 
çayları, onun ətrafında yaşayan xalqlar haqqında ilk 
geniş məlumatı verən Əl-Məsudi olmuşdur. O, Xəzərin 
qəbul edilmiş ölçülərini təkrar edir. (800*600 mil). O, 
Volqa, Don çayları, Azov dənizi haqqında məlumat verir.
IX əsrin II yarısı - X əsrin əvvəlləri ərəb 
coğrafiyaşünaslarından biri də Ibn Rüstədir.
X əsr coğrafiyaşünası, səyyahı, alimi Əl-Istəxri 
olmuşdur. Əl-Istəxrinin əsəri kitab məsalik əl-məmalik 
(«Məmləkətin və yolların kitabı») adlanır.
Bu ərəb istilasından sonra həmin ölkənin bir 
inzibat
i bölgü içərisində idarə olunmasından irəli gəlirdi. 

---

21 
Ərəblər əhalisi müsəlman olmayanların ölkəsinə – 
kafirlərin ölkəsi deyərdilər.
X əsr ərəb coğrafiyaşünas-səyyahlardan biri də ibn 
Havqəldir. «Kitab sürət əl-ard» (Yerin surəti kitabı) 
«Kitab əl-məsamik» və -l-məmalik adı ilə də məhşurdur.
Ibn Haqvəl Bərdəni, «Arranın anası» (paytaxt) 
adlandırırdı. Xəzərdə məşhur liman şəhərinin – Bab-əl-
Əvbabı göstərir.
XII əsr ərəb coğrafiyaşünaslarından biri də Yaqut 
əl Həməvi Əl Rumidir. Onun «Mücam əl-büldan» (Ölkələr 
haqqında məlumat) adlı əsərində 16 minə qədər məqalə
var.
Səlcuq dövrünün mənbələrində Nizamülmülkün 
«Siyasətnamə» Ravəndinin «Rahət üs Südur və ayət üs-
surur, 
Səmərqbudinin 
«Dörd 
məpalə» 
əsərləri 
əhəmiyyətlidir.
Digər əsər Ravəndinin əsəridir. O, 1194-1202-ci 
illərə qədər tarixi sənədlər toplamış və 1202-1203-cü 
illərdə əsəri yazmışdır. Əsər 3 hissədən ibarətdir. 
Müqəddimə, Səlcuqilər tarixi və son hissə. O, Nişapurinin 
«Səlcuqnamə» əsərindən mənbə kimi istifadə edib. 
Onların ən parlaq nümunəsi Rəşidəddinin «Cami 
ət təvarix» əsərində (ümumdünya tarix). Əsər Qazan 
xanın sifarişi ilə 1300-1301-ci illərdə yazılmış və 1307-ci 
ildə tamamlanmışdır.
Həmdallah Qəzvini fars tarixşünaslığını qızıl
əsrinin müasiri olub. Onun «Tarix-e Qozide (Seçilmiş 
tarix
», «Zeyl-e tarix-e Qazide) «Zəfərnamə», «Nüzhət əl 
qulub («Ürəklərin rahatlığı) əsərləri var. Əsərlərində 
1344-
cü il Təbriz üsyanı haqqında ətraflı məlumat verir. 
Onun oğlu Zeynəddin Qəzvini «Zeyl-e tarix-e 
Qazide» adlı əsərindən atasının təsvirini davam etdirir.
XIV əsr farsdilli mənbələrdən biri də Məhəmməd 
ibn Hinduşah Naxçıvanınin «Dəstur əl katib fit təyin əl-

---

22 
məratib» əsəridir. XV əsrin II yarısının mənbələri 
içərisində ən əhəmiyyətlisi Əbu Bəkr Tehraninin «Kitiabi 
Diyarbəkriyyə»ə əsəridir. Ağqoyunlu dövlətinin banisi 
Uzun Həsənin tarixinə həsr olunub. 
Əsas mənbə 1. Həsən bəy Rumlu və onun
«Əhsən ət Təvarix» əsəri, 2. Əhməd Quminin «Xülasət ət 
təvarix» əsəri, 3. Isgəndərbəy Münsinin – «Tarixi aləm-
arayi Abbasi» əsərləri əhəmiyyətlidir. 
Farsdilli narr
ativ mənbələri nəzərdən keçirək: 
Sədrəddin Soltan Ibrahim əl-Əmininin «Fütuhati-
şahı» əsəri dövrün ilk narrativ mənbəsi hesab edilir. 
Bu əsər «Şahın qələbələri» adlanır və tam nüsxəsi 
Tacikistan Respublikası EA-nın Şərq Əlyazmaları 
fondunda saxlanılır.
I
kinci əsər naməlum tarixçi tərəfindən yazılan 
«Tarix-i şah Ismayıl səfəvi» adlanır və salnamə 
xarakterindədir. Əsərdə şah Ismayılın şəcərəsi, gənclik 
illəri, oğlu Şah Təhmasibin taxta çıxmasına qədərki dövrü 
əhatə edir. Əsər tam nəşr olunmayıb. Yalnız I 
Ismayılın 1499-cu ilədək olan həyatı Denison Ros 
tərəfindən ingilis dilinə tərcümə edilərək dərc olunub.
Salnamənin II əlyazması məlumdur. Birincisi 
Britaniya muzeyində, ikincisi Kembric universitetinin 
kitabxanasında saxlanılır (Londonda). 
Lo
ndon əlyazması 21 miniatürlə bəzədilmiş 307 
vərəqdən ibarətdir. (nəstəliq xətti ilə yazılıb) Nüsxə XVI 
əsrə aiddir. Bu əsərin xeyli hissəsi Xondəmirin «Həbib əs-
Səyyar» əsərinin III cildinin 4-cü hissəsinə uyğun gəlir. 
Deməli I Şah Ismayılın tarixinə dair 3 əsas mənbə 
var: 
I - 
Fütuhat-i Şahi 
II - 
Həbib əs-Səyyar 
III - 
Naməlum «Tarixi Şah Ismayıl səfəvi» 
Salnamədə Şah Ismayılın şərti adı «Xaqan-i Süleymani 

---

23 
şah-i Sahibgiran» (Ulduzlar cədvəlinin xoşbəxt sahibi 
olan Süleymana layiq hökmdar). 
Digər bir mənbə Əli Zeynalabdinin (Əbdibəy), 
«Təkmilat əl-əxbar» (Xəbərlərin təkmili) tarixi-xronikal 
səciyyəli əsərdir.
Hürşah Bürhan I Təhmasibin sarayında səfir olmuş 
və «Tarix-i elçi-i Nizamşah» əsərini yazmışdır. Əsər 7 
fəsildən, hər biri öz növbəsində göftarlara bölünür 
(söhbət). 
Başqa mühüm bir mənbə Budaq Qəzvininin 
«Cəvahir əl-əxbar» (Xəbərlərin inciləri) əsərindir.
«Cəvahir əl-əxbar» ümumtarix əsəridir və 
islamdan əvvəlki hökmdarlardan başlayaraq, I Ismayıla 
qədərki dövrü əhatə edirdi. Əsər 4 bölmədən ibarətdir. 
Əsərdə I Ismayıl və I Təhmasibə həsr olunub.
Azərbaycan salnaməçisi Həsən bəy Rumlu 
çoxcildlilik «Əhsən ət təvarix əsərinin müəllifidir. Səfəvilər 
dövrünə aid mənbələr içərisində Qazi Əhməd Quminin 
«Xülasət 
ət-təvarix 
(Tarixlərin 
xülasəsi) 
əsəri 
əhəmiyyətlidir. Bu əsərin əlyazmaları nadirdir. Onun 
«Gülüstani-nükər» əsəri də mövcud idi. 
Digər mənbə Isgəndər bəy Münsinin “tarixi Aləm 
arayi Abbasi” əsəridir. 
Səfəvilər dövrünə aid mənbələrin içərisində 
Qızılbaş bayat tayfalarından da azərbaycanlı Oruc bəy 
B
ayatın (iranlı Da Xuanın) əsəri əhəmiyyətlidir. 1604-cü 
ildə ispan dilində nəşr olunub. Əsər III kitabdan ibarətdir.
Osmanlı salnamələrindən Aşıq Paşaoğlunun 
“Tevarihi Ali Osman”, Mehmed Neşrinin “Kitabi 
Cihannüma”, İbn Kamalın “Tevarihi Ali Osman”, Tacəddin 
əs-Salmaninin “Tarixnamə”, Mehmed Solokzadənin 
“Tarix”, Peçevi İbrahim Əfəndinin “Peçevi tarixi” və 
digərlərinin əsərlərində Qaraqoyunlu, Ağqoyunlu və 

---

24 
Səfəvi dövlətlərinin Osmanlı dövləti ilə qarşılıqlı 
münasibətləri öz əksini tapmışdır. 
Azərbaycan tarixi üzrə yazılı qaynaqların ikinci 
qismini epistolyar xarakterli mənbələr təşkil edir. Nəsrani 
qaynaqlarda bu tip məlumatların az və yaxud 
ümumiyyətlə olmaması nəzərə alınarsa memuar 
ədəbiyyatının Azərbaycan tarixi üçün necə mühüm 
əhəmiyyət kəsb etdiyini dərk etmək heç də çətin deyildir. 
XIII-
XVIII əsrlərə aid memuar ədəbiyyatı içərisində 
M.Polo, Gilyad de Rubruk, İ.Şiltberger, K.Zeno, 
A.Kontarini, İ.Barbaro, V.Alessandrini, Ryu Qonsales de 
Llavixo, Yan streys, Jan Şarden, J.B.Tavernye, A.Oleari, 
E.Kempfer, C.Kareri, F.Kotov, D.Q.de-
Silva, Ö.Çələbi, 
A.Volınski və başqalarının gündəlikləri tariximiz üçün 
qiymətli qaynaqlar kimi xüsusi qeyd edilməlidir. 
Azərbaycan tarixi üzrə yazılı qaynaqların üçüncü 
qrupunu sənədli materiallar təşkil edir. Qaynaqların bu 
hi
ssəsinə hökmdar fərmanları və təliqələr, qanunnamələr, 
vergi dəftərləri, müqavilə mətnləri ilə yanaşı numizmatik 
materialları və epiqrafik abidələri də aid etmək olar. Qeyd 
etmək lazımdır ki, qaynaqların digər növləri ilə 
müqayisədə sənədli mənbələr olduqca az olsa da onların 
elmi dəyəri əvəzsizdir. Bununla yanaşı, XVI əsrin sonu və 
XVIII əsrin 20-30-cu illərində müvəqqəti osmanlı işğalı 
zamanı tərtib edilmiş “İrəvan əyalətinin icmal dəftəri”, 
“Naxçıvan sancağının müfəssəl dəftəri”, “Gəncə-Qarabağ 
əyalətinin müfəssəl dəftəri” və s. kimi vergi dəftərləri 
Azərbaycan tarixinin müxtəlif problemlərini öyrənmək 
üçün çox mühüm sənədli qaynaqlardandır.