B. B. Berkinov, Ye. A. Yarmolik, Q. Q. Quvnoqov
Jahonda, shu jumladan O’zbekistonda prognozlashtirish va
Yüklə 2,02 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
2.2. Jahonda, shu jumladan O’zbekistonda prognozlashtirish va
rejalashtirishning holati Hozirgi vaqtda, birinchidan, korxona darajasida prognozlashtirish va ko’rsatkichli rejalashtirishni qo’llash mumkinligi va zarurligi hamda, ikkinchidan davlat darajasida prognozlashtirish, indikativ rejalashtirish va dasturlashni qo’llash mumkinligi haqidagi nuqtai nazar keng e’tirof etilmoqdi. Iqtisodiyotda prognozlashtirish va rejalashtirish g’oyasi umuman olganda oqilona hisoblanadi. Lekin tajriba shuni ko’rsatdiki, ko’rsatkichli rejalashtirish faqat firma darajasida amalga oshirilishi kerak. Bu firma ichki rejasining ayrim o’ziga xos xususiyatlari bilan bog’liq, ya’ni u: 1) muvaffaqiyatga erishish uchun to’liq javobgar hisoblangan xususiy mulkdorning topshirig’i sifatida tuziladi; 2) qonun bilan kafolatlangan bitimlar bo’yicha sheriklarni tanlash va ular bilan sotuvlar narxini kelishish erkinligi sharoitida amalga oshiriladi; 42 3) doimiy xaridorlar talabi orqali tekshirilib turiladi; 4) masala bo’yicha mavjud barcha ijtimoiy-iqtisodiy axborot qaror qabul qiluvchi va ularning oqilonaligi uchun to’liq javob beruvchi shaxs tomonidan to’planishi va anglab etilishi mumkin bo’lgan hollarda ishlab chiqiladi. Biroq ushbu xususiyatlar mamlakat miqyosida deyarli namoyon bo’lmaydi. Davlat yo’li bilan markazlashgan tarzda rejalashtirish faqat harbiy holat yoki bozor qonunlari, xususan raqobatning ta’siri normal amal qilmagan boshqa alohida davrda foydali bo’ladi. Iqtisodiy faoliyatni muvofiqlashtirishning ikkita usuli mavjud: majburlash bilan bog’liq markazlashgan tarzda rahbarlik qilish va shaxslarning ixtiyoriy hamkorligi. Bozor iqtisodiyotiga ikkinchi uchun xosdir. Prognozda va rejada eng asosiysi – bu ularda obyektiv hayotni, shu jumladan uning turli holatlarini aks ettirishning aniqligi. Biroq iqtisodiy muhit hamma vaqt ko’plab turli o’zaro ta’sir etuvchi va bir birini istisno etuvchi omillar ta’siriga duchor bo’ladi va barcha ushbu sa’y-harakatlar xo’jalik yuritish obyektini ishning o’zgarib turuvchi sharoitlariga uzluksiz ravishda moslashtirishga yo’naltirilishi lozim. Lekin, agar prognoz uchun bu, uning ehtimoliy xususiyatga egaligi tufayli, qo’rqinchli bo’lmasa, reja uchun esa bu barbod bo’lishni anglatadi. Prognozlar va rejalar voqealardan ilgarilab tuziladi, lekin ularning asosliligi ushbu voqealarga mos kelish darajasiga bog’liq. Bozor iqtisodiyotida voqealarning prognoz qilinish darajasi ushbu holat stoxastik xususiyatga ega bo’lganligi bois, past. Shuning uchun eski axborotni hisobga olgan holda tuzilgan prognozlar va rejalarga real hayotda o’zgarishlar yuz berganida, aniqliklar kiritilishi kerak. Davlat darajasida ishlab chiqilgan ko’rsatkichli reja bilan qanday holat yuz beradi? Davlat tomonidan rejalashtirish sharoitida albatta markazning ko’rsatmasi paydo bo’ladi. Nuqtai nazarlarning xilma-xilligi o’z o’rnini birxillikka bo’shatib beradi. Lekin jamiyatda birxillik – bu bo’lajak inqiroz garovi, iqtisodiy rejalarning birxilligi esa raqobatning nihoyasini anglatadi. Davlat yo’li bilan markazlashgan tarzda rejalashtirish yo’liga g’ov bo’luvchi ikkita katta muammo mavjud: birinchisi – birxillik, ikkinchichi esa – raqobat. Har qanday tizim, shu jumladan iqtisodiy tizim faqat xilma-xillik sharoitida barqaror bo’ladi. Bugungi kunda ularni tushunmaslik yoki kelajakni bilmaslik tufayli insonlarga tasodifiy, xato va hatto zararli tuyulayotgan holat keyinchalik g’oyat istiqbolli va ilg’or bo’lib chiqishi mumkin. Shuning uchun jamiyatga xilma-xillik zarur. Lekin davlatning 43 markazlashgan rejasi buni ta’minlay olmaydi. Mashhur iqtisodiyot bo’yicha Nobel mukofotining laureati Fridrix fon Xayekning ta’kidlashicha, rejalashtirish uchun rejalashtiruvchi organ xalqqa puxta ishlab chiqilgan, ilgari mavjud bo’lmagan ahloq qadriyatlari kodeksini taqdim etishi lozim. Boshqacha aytganda, davlat rejasining maqsadlari umumbashariy ahloq tushunchalariga zid bo’lgan vazifalarga erishishiga ham yo’naltirilishi mumkin. Ushbu vazifalar, albatta, umumiy foyda haqidagi to’g’ri shiorlar bilan ifodalanadi, lekin amalda ular faqat insonlarning kichik guruhi vakillari uchun asosiy ne’matlarga erishishni nazarda tutadi. Zarur natijaga tezroq erishish istagi bilan izohlanuvchi markazlashgan tarzda rejalashtirishga intilish o’zining ortiqcha vazifalarini tezroq hal qilishni istovchi insonlarni shakllantiradi. Ularni qanday qilib oqilona hal etish mumkin? Albatta, insonlarning alohida guruhi nuqtai nazaridan kamroq ahamiyatga ega bo’lgan boshqa vazifalarni hal etish uchun mablag’larni kamaytirish hisobidan. U holda kosmosni o’zlashtirish “er” manfaatlarini cheklash hisobidan yuz berishi, harbiy vazifalar – fuqarolik vazifalari hisobidan, qishloq xo’jaligi vazifalari – sanoat vazifalari hisobidan, kichik biznes vazifalari - o’rta va yirik biznes vazifalari hisobidan hal etilishi lozim. Bu taqqoslash, albatta, mubolag’a, lekin u aslida to’g’ri: ayrim vazifalarni faqat sa’y-harakatlarni birlashtirish hisobidan oqilona hal etish mumkin, bu resurslarning etishmasligi tufayli boshqa sohalar rivojining cheklanishiga olib keladi. Bunday yondashuv o’z o’zidan ijtimoiy hayot qonunlarini cheklangan tarzda tushunishdan dalolat beradi. Bozor sharoitida davlat tomonidan rejalashtirishning yana bir muammosi – bu bozor o’zgarishlarining harakatlantiruvchi kuchi hisoblangan raqobatning mavjudligi. Davlatning markazlashgan rejasida o’zaro raqobatchi hisoblangan turli firmalar manfaatlarini hisobga olish mumkinmi ? Albatta, raqobatchi firmalarning maqsadlari bir biriga zid va bozorni raqobatdan mahrum etib ham bo’lmaydi, chunki raqobat tovarlar muvazanati narxini shakllantirgan holda, bozor muhitining dinamikligini belgilab beradi va bozor jarayonlariga turg’unlikni kasb etadi. Indikativ (tavsiya beruvchi) reja yoki ehtimoliy xususiyatga ega bo’lgan prognoz alohida shaxslar harakatlariga qaraganda ko’proq hayotdagi holatlarga bog’liq. Shuning uchun indikativ rejalashtirish imkoniyatidan firma darajasida ham, davlat darajasida ham foydalaniladi. Mamlakat miqyosida indikativ reja prognoz rolining ortishi iqtisodiy munosabatlarning murakkablashuvi, markazning muvofiqlashtiruvchi 44 harakatlari zarur bo’lgan iqtisodiyot ko’lamlarining obyektiv ehtiyojlari bilan belgilanadi. Jahonda erishilgan fan-texnika taraqqiyotining darajasi korxonalar, tarmoqlar va mamlakatlar iqtisodiy choralarining yuqori darajada muvofiqlashtirilishini talab qiladi. Raqobat sharoitida sarmoyani jamlashning kuchayishi bu bilan vaqt, maqsadlar va resurslar bo’yicha bog’langan qo’shma harakatlarni asoslashning yanada sifatli usullarini qo’llash uchun shart-sharoitlar yaratgan holda texnologik yangiliklarning ommaviy tarzda joriy etilishini rag’batlantiradi. Davlatning indikativ rejasi va prognozi ko’rsatmali rejadan farqli o’laroq bozorning harakatlantiruvchi kuchlari – harakatlar erkinligi, mulk va raqobatga ta’sir ko’rsatmaydi. Shuning uchun ular iqtisodiy hayotning dinamikligiga erishish vositasi sifatida ko’rib chiqilishi mumkin. Shuning uchun mana bir necha o’nlab yillar mobaynida davlat darajasida indikativ rejalashtirish aksariyat mamlakatlar tomonidan muvaffaiyatli foydalanilmoqda. Iqtisodiy rivojlangan mamlakatlarda prognozlashtirish ikki xil shaklda bo’ladi: Yüklə 2,02 Mb. Dostları ilə paylaş:
|