B. E. Turayev, X. Isayev, G. O. Akbarova tabiiy fanlarning

Gidrosfera
— Yerning suv qobig‘i. Yuqori harakatli bo ‘lganligi 
sababli hamma yerda, hatto turli tabiiy jinslar tarkibida ham uchraydi. 
Natijada, atmosfera tarkibidagi eng toza suvlarda ham 10-50 mg/1 ga­
cha eritmalar mavjud. Gidrosferaning kimyoviy tarkibini asosan: Na, 
Mg, Ca, Cl, S, С kabi moddalar tashkil etadi. U yoki bu moddaning 
suvdagi konsentratsiyasi, o ‘simlik va hayvonlar uchun bu moddalar- 
ning zarurligini belgilamaydi. Tirik organizmlar o ‘zlashtiradigan eng 
zarur moddalar N, P, Si hisoblanadi. Okean suvlarining muhim xu- 
susiyati shundan iboratki, asosiy ionlar Dunyo Okeani hajmida do­
imiy mutanosiblikda bo‘ladi.
Litosfera
— cho‘kindi va magmatik jinslardan tashkil topgan Yer­
ning tashqi qattiq qobig‘idir. Hozirgi kunda M oxorovichich seysmik 
chegarasidan yuqorida joylashgan qattiq qatlamni “Yer qobig‘i” deb 
qabul qilinadi. Litosferaning yuza qatlamida jonli materiya, mineral
88

---

(noorganik) materiya bilan o'zaro aloqada bo'ladi, bu qatlam tuproq 
deb ataladi. Organizm qoldiqlari chirigandan so‘ng, “kum ushga” 
(tuproqning unumdor qatlami) aylanadi (13-rasm). M inerallar, or­
ganik moddalar, tirik organizmlar, suv va gaz tuproqning tashkiliy 
qismlari hisoblanadi. O, Si, Al, Fe, Na, Mg, Ca, К kabi elementlar 
litosferaning asosiy kim yoviy tarkibini tashkil etadi.
Yer po‘sti og‘irligining deyarli yarmi va hajmining 92% kisloro- 
dga tegishli, shu o ‘rinda ta’kidlash joizki, kislorod jinslarni shakl- 
lantiruvchi minerallardagi boshqa elementlar bilan chambarchas 
bog'langan. Ya’ni bu holatga boshqacha izoh beradigan bo'lsak —
Yer po‘sti-geologik rivojlanish davridagi kimyoviy bog‘langan kislo- 
rodning “qirolligidir”.
Sekin-asta jonli va jonsiz tabiat orasidagi o'zaro aloqa, tirik or­
ganizmlar va ular paydo qilgan tizim lam ing ularni o ‘rab turgan fizi­
kaviy, kimyoviy va geologik omillarga qayta ta ’siri xususidagi fikr- 
mulohazalar olimlami ko‘proq qiziqtira boshladi. Oqibatda, aniq 
izlanish va tadqiqotlarda o ‘z tasdig‘ini topa boshladi.
Bunga olimlaming tabiatni o ‘rganishdagi umumiy yondoshuvlar- 
ning o'zgarishi sabab bo'ldi. Ular tabiatdagi jarayonlami alohida fan 
yo'nalishi yakka holda o'rganishi noo'rin ekanligini tushuna bosh- 
ladilar. Shu sababli XIX— XX asrlar bo‘sag‘asida fanga tabiatni 
o'rganishning yaxlityondashuvi, g'oyalari kirib keldi. Buning natijasi-