B. E. Turayev, X. Isayev, G. O. Akbarova tabiiy fanlarning

8.4. Ekotizimning rivojlanish qonuniyatlari
Ekologiyaning asosiy yutuqlaridan biri faqat organizm va turlar 
rivojlanishi emas, 
ekotizimlar
rivojlanishining ochilishi ham bo‘ldi. 
Ekotizimning rivojlanishi - suksessiya - jam oaning ayni manzilida 
bir-birini ketma-ket almashtirib turishidir. 
Suksessiya
bu energetik 
m a’noda energiya oqimining tizimni qo‘llab-quvvatlab turishida en­
ergiya ko‘payishi tomoniga fundamental siljishini ifodalaydi. Sukses­
siya o ‘zining rivojlanish bosqichida turg‘inlik va klimaksdan iborat 
bo‘ladi. Ularni sistemaning samaralilik kriteriyasi asosida ajratiladi: 
samaralilikning birinchi bosqichida maksimumgacha ortadi, ikkin- 
chisida doimiy qoladi, uchinchisida nolgacha kamayadi va sistema­
ning y o ‘qolishiga olib keladi.
95

---

Bunda entropiya va informatsiyaning teskari aloqalari, shuning- 
dek, ekotizimning rivojlanishi uning barqarorligining oshishi tarafi- 
ga har xilligi (turli-tumanligi)ning ko‘payishi hisobiga o ‘zgarishlar 
ko‘rsatiladi. Bunday xulosani butun biosferaga taqdim qilinsa, tabi­
atga nima uchun 2 mln turlar kerakligiga javob olinadi. Ekologiya 
vujudga kelguncha evolyutsiya soddaroq turlarning murakkabroq tur- 
larga o ‘z o ‘rnini bo‘shatib beradi deb hisoblanar edi, shu jum ladan, 
insoniyatni ham. Demak, soddaroq turlar o ‘z o ‘rinlarini murakkab 
turlarga bo‘shatib o ‘zlari keraksiz bo‘lib qolar ekan. Ekologiya inson 
uchun qulay bo‘lgan bunday MIFlarga zarba berdi. Shundan so‘ng 
hozirgi dunyoda uning turli-tumanligining kamayishi xavfli ekanligi 
m a’lum b o ‘ldi.
Ekologiyaning asosiy qonunlariga quydagilar kiradi
: “Mini- 
mumlik qonuni” (Libix) - rivojlanishni chegaralovchi faktorlarga, 
yetarlicha boMmagan faktorlar; “Tolerantnostlik qonuni” - ba’zi 
faktorlaming ko‘pligi (issiqlik, yorugMik, suv) chegaralab qo‘yadi; 
kam sonlilik va haddan tashqari ko‘payib ketish ham yetarlicha ta ’sir 
ko‘rsatadi (Olli prinsipi); raqobatbardoshlik prinsipi - ikki tur bir man- 
zilda joylashgan bo‘lsa, ular uzoq muddat davomida bir joyda yashab 
qola olishmaydi; trofik sathlar qancha ko‘p boMsa, tizimda shuncha 
k o ‘p energiya y o ‘qolishi sodir b o ia d i; ekotizimning rivojlanishi ko‘p 
jihatdan alohida organizmning rivojlanishiga o'xshashdir.
Ekotizimning o'rganilishida miqdoriy usullardan biri “yirtqich - 
oMja” sistemasidir. Amerikalik Lotka (1925-yili) va italiyalik olim 
V.Volterr 1926-yili alohida ko ‘payish va dinamik ko‘payishning 
konkurensiya va yirtqichlik munosabatlari bogManishini matematik 
modellashtirish asosini yaratdilar. “Yirtqich — o ‘lja” tizimining tad- 
qiqoti shuni k o ‘rsatadiki, o ‘ljaning ko‘payishi tug‘ilishning oshishiga, 
yirtqichning ko‘payishi o ‘ljani tutish usullarini takomillashtirishga 
sabab boMadi. Parazitlar ko‘payishini o ‘rganish shunga olib keladiki, 
bu yerda asosiy rolni tabiiy tanlash faktori o‘ynar ekan.
Hozirgi vaqtda fanda 
reduksionizm
o 'z o ‘rniga ega. U qatlamlar 
oliy tuzilishining davom etishi quyi qatlamlar (sathlar) yordamida 
amalga oshadi deb tushintiradi.
96

---

XX 
asrda biologiyaning rivojlanishi reduksionizm ta’limotini 
yanada mustahkamladi.