B. E. Turayev, X. Isayev, G. O. Akbarova tabiiy fanlarning

Hozirgi kunda Respublikamizda ekologiyaga xavf solayotgan
asosan to ‘rtta ekologik muammo mavjuddir. Bular:
1. R espublikadagi y er resurslarini cheklanganligi va sifatining 
ju d a ham pastligi.
2. Suvning etishm asligi va suv zahiralarining. shuningdek yer 
usti va y er osti suvlarining keskin taqchilligi ham da ifloslanganligi.
3. Orol dengizining qurib borishi va orol b o ‘yi m intaqasidagi 
hayot ta ’m inot m uam m olari.
4. 0 ‘zbekistonning havo basseynlarining ifloslanishi.
Birinchi muammo — yerning cheklanganligi va uning sifat
tarkibi pastligi bilan bog‘liq xavf to ‘xtovsiz ortib bormoqda.
Yer — odam zotning hayot m anbayidir. Ayni vaqtda yer ulkan 
boylik b o ‘libgina qolmay, m am lakatning kelajagini belgilab bera- 
digan om il ham dir. Ayniqsa, M arkaziy O siyoda y er A lloh taoloning 
bebaho in ’om idir. U shunday bir sahovatli narsaki, o ‘z bag‘rida inson 
uchun zarur b o 'lg an jam i n e’matlarni yaratishga qodir. U tom m a’noda 
odam lam i boqadi, kiyintiradi. Y e r -a s o s iy ishlab chiqarish vositasidir. 
Jamiki boyliklar, jum ladan barcha o z iq -o v q a t, kiyim -kechak, foydali 
qazilm alar ham yerdan olinadi.
Tabiat k o m po nen tlari — tog" jin slari, suv, havo, tuproq, o 'sim lik
va hayv on at dunyosi o ‘ziga xos xususiyatlari bilan tabiiy va an tro­
pogen ta ’sirlard a rivojlanishi, sifat va tarkibiy o ‘zgarishi kuzatilsa- 
da, u lar o 'z a ro uzviy b og 'lan g an d ir. U lar o ‘rtasid a t o ‘xtovsiz m odda 
alm ash in u v i am alg a oshadi va natijada tabiiy hududiy kom plekslar 
hosil boMadi.
Avvalambor tuproqning hosil bo‘lishi jarayoniga to‘xtalsak:
Yer yuzasidagi to g ' jinslari (granit, bazalt, diorit va boshqalar)ning 
asrlar o ‘tishi bilan tashqi m uhitning fizik faktorlarining tem peratura. 
sham ol, suv ta ’sirida fizik nurashi, y a ’ni parchalanishi va g ‘ovak 
jin slarga aylanishi ham da hosil b o ‘lgan g ‘ovak jin slarg a suv, kislo-
150

---

rod, karbonat angidrid va boshqa m oddalar bilan o ‘zaro kim yoviy 
ta ’siri kuchayadi. K im yoviy faktorlar ta'sirida g 'o v ak jin slar yana 
ham m aydalanib ketadi va yangi kim yoviy birikm alar bilan boyidi. 
T og' jinslarining fizik va kim yoviy parchalanishi natijasida chiqindi 
to g ‘ jinslari, y a ’ni qum, loy va boshqalar hosil b o lib , shu bilan birga 
ushbu cho'kindi to g' jinslari ham o'zg arish siz qolm aydi.
Yaxlit to g ' jinslarinig fizik ham da kim yoviy nurashi natijasida ho­
sil b o 'lg an g 'o v a k jin slar ona jin s deb ataladi. Ona jin s dastlabki tosh- 
li yaxlit tog ' jinslari ham, tuproq ham emas. Ona jin s suv o 'tk azish
va uni tutib qolish hossasiga ega b o 'lib , biroq o 'sim lik lar o'zlash tira 
oladigan barcha zarur elem entlar b o 'lm ay d i. Yerda dastlabki mav- 
ju d o tlar (hozirgi b a ’zi bakteriyalarga o 'x sh ag an ) zam b u ru g ', yashil 
o 'sim lik lar va hayvonlar ta ’sirida tuproq paydo b o 'lish protsessi 
davom etgan. H avodan azot o'zlash tiru v ch i bakteriyalar yordam ida 
tuproq azot birikm alari bilan boyigan. Yer q o big'ining k o 'p to g ' jin s- 
larida o 'sim lik lar oziqlanishi uchun zarur b o 'lgan fosfor, kaliy, kal- 
siy, magniy, m arganets va boshqalar bor, lekin to g ' jinslari tarkibida 
o 'sim lik hayoti uchun zarur b o 'lg an m oddalardan faqat azot y o 'q .
Tirik organizm lar hayot faoliyati protsessida organik birikm alar 
to 'plangan , bu organizm lar nobud b o 'lg an d an keyin to'p lan g an m od­
dalar parchalanib, chiqindi (gum us)ga aylangan. Chiqindi m aydalan- 
gan va parchalangan to g ' jinslari bilan aralashib uni jipslashtirgan 
va dastlabki tuproq shunday paydo b o 'lg an . Chiqindi tarkibida azot, 
kaliy, fosfor singari eng m uhim oziq elem entlar b o 'lib , o 'sim lik lar 
ulam i k o 'p talab qiladi, lekin bu elem entlar tuproqda, k o 'p in ch a ye- 
tishm aydi. C hiqindilar oziq m oddalar zaxirasini tashkil etadi. Ular 
m ikroorganizm lar ta ’sirida eruvchan m oddalarga parchalanadi va 
ulardan o'sim lik lar foydalanadi.
Organik qoldiqlar tarkibida o ‘sim liklar uchun zarur oziq m odda­
lar: azot, fosfor, kaliy, kalsiy va boshqalar bor. Lekin oziq m oddali 
elem entlar hali organik m oddalar tarkibida b o 'lib , ularni o 'sim lik lar 
o 'zlash tira olm aydi. B uning uchun m ikroorganizm larning hayot 
faoliyati ta ’sirida tuproqdagi organik m oddalar parchalanadi. Bak- 
teriya, zam burug', yashil o ‘sim liklar va hayvonlar hayot faoliyati
151

---

natijasida tuproqda o 'sim lik lar o 'zlash tira oladigan oziq m oddalar 
paydo bo'lad i. Shunday qilib, unum dor tuproq paydo b o 'lish iga olib 
keluvchi protsess ona jin slard a m ikroorganizm lar, o ‘sim liklar va hay- 
vonlar yashaydigan b o 'lg an d an keyin boshlanadi.