B I. d.,prof. G. Asenov mazmuni
tarix 20.07.2020 ölçüsü 1,7 Mb. #32233
ПҚЖ Зарафшан
5140100 – Biologiya qánigeliginiń IVa-kurs studenti Yuldashova Zarafshon Ataxanovna PITKERIW QÁNIGELIK JUMISI Tema: «Záhárli (uwlı) jılanlar hám olardan paydalanıw usılların úyreniw» İlimiy basshısı: b.i.d.,prof. G.Asenov Orta Aziya Jer bawırlawshıların izertlenıw tariyxi Izertlew usılları hám materialları Uwlı jılanlardı uslaw, saqlaw ham uwın alıw usılları Uwlı jılanlar hám olardı uslaw Uwlı jılanlardı uwın alıw usılları Jılan uwları hám onı qollanıw usılları Jılan uwları hám onı qollanıu usılları Jer bawırlawshılarıdıń aktivlik awqatı hám áhmiyeti Paydalanılǵan ádebiyatlar
KIRISIW Temanınıń aktuallıǵı. Jer bawırlawshılar úy haywanlarınıń hám kóplegen kenelerdiń gelmintlerin tarqatıwda xojayın aralıq hám qosımsha xojayın xizmetin atqaradı, bir qansha keselliklerdiń (brustellez, vozvratnıy tif) qozdırıwshıların tarqatıwda qatnasadı. Kóplegen orınlarda záhárli jılanlardıń shaǵıwınan kóplegen uy haywanlarıda óledi. Soǵan qaramastan jılan uwları medicinada, bioximiyada keńnen qollanılmaqta hám oǵan bolǵan zárurlik hám talaplarda artpaqta. Jılan uwları medicinada hám bioximiyada keń qollanılıp, molekulyar biologiyada beloktıń strukturasın úyreniwde úlken ilimiy ashılıwlar payda etpekte. Onıń záhárinen ferment alıw mumkinshiligi de jaratılǵan. Sonıń ushın kóplegen Orta Aziya hám Zakavkazya respublikalarında záhárli jılanlardı qorǵaw haqqında nizamlar qabıllanǵan. Bakalavr pitkeriw qánigelik jumisimniń tiykarǵi maqseti I–Bap. Adebiyatlarǵa sholiw 1.1. Orta Aziya Jer bawırlawshıların izertlenıw tariyxi Orta Aziyada zoologiyalıq izertlewler XIX - ásirde hám XX - ásirdiń basında orıs ilimpazları hám sayahatshıları E.A.Eversman, E.I.Eixvald, G.S.Karelin, A.Lemanıı, N.A.Severstov, M.N.Bogdanov A.F.Fedchenko, N.M.Prjevalskiy, A.M.Nikolskiy, N.A.Zarudnıy h.t. basqalar tárepinen baslanıp kóplegen materiallar jıynalıp Orta Aziya faunası haqqında ilimiy maǵlıwmatlar toplandı. II-Bap. Izertlew usılları hám materialları 2.1. Izertlew usılları Uwlı jılanlardı uslawda onnan saqlanıw usılları, kollekciyalawda formalinge aldı menen quyrıǵın, denesin, eń sonıńda basın jiberip ıdıstı tezlik penen jabıwǵa deyin jazılǵanın úyrendik hám ózlestirdik. Kollekciyalaw hám etiketkalaw usılların QMU biologiya fakulteti , ulıwma biologiya ham fiziologiya kafedrasında 103 - auditoriyada saqlanıp turǵan formalinlengen materiallar menen tanısıw arqalı ózlestirildi. Oǵan ilimiy basshım professor Asenov Gappar aǵanıń járdemide obaǵa qarsı stanciyasınıń zoologiya laboratoriyasındaǵı saqlanıp turǵan kollekciyanı úyreniw úlken járdem etti. III-Bap. Uwlı jılanlardı uslaw, saqlaw ham uwın alıw usılları 1-súwret. Ózbekstannıń uwlı jılanları: 1 - qalqantumsıq jılan (bushilon); 2 - gadyuka - shól qara jılanı (cho’l qora iloni); 3 - Qum efası (charx ilon); 4 - gyurza (ko’lvor ilon); 5 – kobra (ko’zoynakli ilon - kapcha ilon).
Kobranıń uwı neyrotroplıq tásir kúshine iye bolǵanlıqtan, háreket nerv ushların (blokirovat) orap alıp dem alıw hám qan tamır háreket orayın hálsiretip kardiotoksikalıq tásir jasaydı. Dem alıwdı paralizaciya etip awırıwdı o’limge alip keledi.Bul jılannıń uwı kishi dozada yamasa onıń neyrotoksikalıq frakciyası - awırıwdı toqtatıw, hám antiseptikalıq emlew retinde paydalanıladı. 2-súwret. Kobra (Kepshe bas) – Naja oxiana (Eichwald,1831) Dala gadyukası uwı gemorragiyalıq tásir etiw qásiyetine iye. Medictinada bul jılan uwınan revmatizmdi, radikulitti hám poliartritti emlewde qollanılatuǵın vipratoksin preparatı tayarlanıladı.Gyurzanıń uwı qandı qoyıwlandırıwshı (tıyıwshı) gemorragialıq, nekrotikalıq qásiyetke iye 4 - súwret. Gadyuka - shól qara jılanı – Vipera (Pelias) rinardi (Chistoph, 1861) Efanıń uwı óziniń toksikalıq tásir mexanizmi boyınsha gyurza uwına uqsas, biraq ximiyalıq quramında bir qansha ayırmashılıq bar. Onda bir emes , eki gemorrogiyalıq frakciya bar hám fibrinolizin hám trombinopodobnıy frakciya aktivligine de iye (Z.S.Barkagan, 1961a). 5-Súwret. Qum efası - Echis multisquamatus Cherlin, 1981 Pallas qalqan tumsıǵınıń uwı gemorrogiyalıq, nekrotiziyalıq hám shokogenlik tásir qásiyetine iye (G.A.Mednikyan, 1936, 1937a, 19376). Qalqan tumsıqlı jılannıń shaqqanı qum efasına gyurzaǵa, Orta Aziya kobrasına qaraǵanda onsha qáwipli emes. 6-Súwret. Qalqan tumsıqlı jılan (Gloydius halys (Pallas, 1776)) Uwlı jılanlardı uwın alıw usılları Jılanlardıń uwın alıwdıń áyyemgi usılı boyınsha olardıń basın kesip alıp keptirip onnan keyin tostaǵanda untaǵan. Keyin óltirilgen jılannıń uwlı bezin shıǵarıp, onnan uwın alǵan. Bunday usılda jılanlardıń uw tek bir mártebe alınadı. 7-súwret. Jılanlardıń úw (záhár) apparatı A-suw jılan , B-Kobra, V- Gadyuga 1 – záhár bezı; 2 – bez jolı; 3 – záhár tısı; 4 - záhár tıs drenajı ishi, 5 – záhár aǵıp kelıwshı qarıqsha; 6 – záhár tıs kanalı 8-súwret. Jılanlardıń uwın alıw Uwdı qaldırmay alıw ushın, onıń bezin qısıw talap etiledi. Sonlıqtanda jılannıń uwlı tisi ıdıstıń erneginde turǵan paytta úlken hám ortanǵı barmaqların moynınan kózine qaray qattı qısıp jılıstırıw arqalı uwlı bezine tásir jasaydı. Bul júdá juwapkershilikli process bolıp, bir neshe baxıtsız hádiyseler júz bergen. JUWMAQLAW 1. Jer bawırlawshılar tábiyat balanısında tábiyiy teń salmaqlıqtı saqlawda ózinin ılayıqlı ornına iye omırtqalı haywanlar. 2. Biomassası boyınsha barlıq omırtqalılardan artıq bolıp, kóp muǵdarda zıyanlı nasekomalardı, kemiriwshilerdi qıradı hám kóplegen sanaatlıq áhmiyetke iye sútemiziwshilerdiń, jırtqısh quslardıń awqat deregi esaplanadı. 3. Jılanlardan hár 25-30 kúnde bir ret záhár alınadi. 4. Jılanlardıń kópshiligi balıq ósiriw pitomniklerinde (suw jılanı) mayda shabaqlardı jep kóp zıyan berse, ózinin eti shıǵıs xalıqları asxanasında taǵam retinde paydalanıladı 5. Ilimde ferment , beloklar sintezlewde úlken sanaatlıq áhmiyetke hár túrli qasiyetke iye uw beredi. ÁDEBIYATLAR 1. Asenov G.A., Jumanov M.A., Bekbergenova Z.O., Arepbaev İ.M. “Qaraqalpaqstannın’ omırtqalı haywanatları faunası” No’kis 2013 j. 2. Karimov 3. N., Ilon zahari tibbiyot xizmatida, T., 1967. 3. O’zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to’plami, 2012 y., 25-son, 282-modda; 2015 y., 2-son, 26-modda 4.. Qonısbay Qayıpbekov Qaraqalpaqstan faunası Nukus 2009 5. Shernazarov E., Jumanov M. O’zbekstan suvda hamda quruqlikda yashovchilari va sudralib yuruvchilari Xorazm nashryoti “Urganch 2015” 6. Ананьева Н.Б., Орлов Н.Л., Халиков Н.Г., Даревский И.С., Рябов С.А., Барабанов А.В. Атлас пресмыкающихся Северной Евроазии. 2004. 7. Банников.... Даревский и др. Определит. Пресмыкаюцихся СССР. М. 1977. internet saytlari www. google.uz www. lex.uz www. ziyonet.uz www. edu.uz DIQQATLARINIZ USHIN RAXMET Dostları ilə paylaş:
