Baho va bahoning shakllanishi : kasb-hunar kollejlari uchun o'quv qollanma

4 .2 . Bozor tuzilmalari tiplari
T u rli b o z o rla rd a b a h o la r n i belgilash tu r lic h a a m alg a
o sh irilad i. M u k a m m a l ra q o b a t b o z o ri m u v o z a n a t q a r o r
topishiga olib keladigan k o ‘pgina om illarni o ‘z ichiga oladi: 
resurslarning harakatchanligi, yaxshi xabardorlik, texnologiya 
ishlab chiqarish tartibini tez qayta qurish layoqati va boshqalar 
shu lar ju m lasidandir.
S o f raqobat bozorida ishlovchi korxonalar qatoriga ta d b ir­
korlik faoliyatining jud a keng sohalarini kiritish mumkin. U nda 
bir-biriga o ‘xshagan tovar, mahsulotlam i sotuvchi va xaridorlar 
ishtirok etadi (m asalan, b ug‘doy, qim m atli q o g ‘ozlar, mis va 
boshq.). Bu bozorda tovarlarni xaridor bozor bahosidan yuqori 
bahoda sotib olmaydi, faqat belgilangan bozor bahosida o ‘zlari 
u c h u n zaru r b o i g a n h ajm da tovarlarni sotib olishlari m u m ­
kin yoki a k sin c h a 1.
Monopolistik raqobat bozorida
b a h o belgilash xilma-xil 
guruhdagi tovarlar ishlab chiqaradigan korxon alar raqobat 
qilib boradigan sharoitlarda am alga oshiriladi (bu korxona- 
larning tovarlari n o m u k a m m a l o T in b o sa r tovarlar toifasiga 
kiradi, lekin shu bilan bir vaqtda tabaqalashtirilgan, o ‘ziga 
xos xususiyatlarga ega b o ia d i).
K orxona yoki firma o ‘z tovariga b a h o belgilashda, agar 
boshqa korxonalarning m azk ur bozorga chiqargan tovarlari 
bu tovarning o ‘rnini t o l a bosa olm aydigan b o l s a , bir q adar 
m o nopolist b o i i b ish k o ‘radi.
1 
Komiep Ф.
Основы маркетинга. 3-е изд., доп. - М.: «Экономика», 2000. 
355-Ь.
38

---

Кат sonli ishlab chiqaruvchilar raqobat q Had iga n
(oli- 
gopolistik) bo zorda b a h o belgilash o ‘z raqiblarining xatti- 
harakatlari bilan hisoblashishga m ajbur b o i g a n bir n e c h a
korxonalar ustunlik qilib turadigan sharoitda amalga oshiriladi. 
Oligopoliya bu sh und ay turdagi bozorki, unda:
— bir nech ta, ta x m in a n o ‘n ta c h a korxona b u tu n bozorni 
yoki u ning bir qismini t a ’minlaydi;
— bu korxonalar b a ’zilarining bozordagi s a lm o g l 25% 
d a n kolproq b o i a d i , shunga ko ‘ra ular tovarning bo zor b aho - 
siga t a ’sir qila oladi;
— korxonalar, firm alar b a h o belgilashda h a m , boshqa 
is h la rd a h a m u la r b ila n r a q o b a t q ilu v c h i k o rx o n a la rg a
qaramligini biladi va shu korx onalarning xatti-harakatlariga 
qarab ish k o ‘rishlari lozim b o ia d i.
Oligopsoniya bozorida kam sonli xaridorlar raqobat qiladilar. 
U la r o ‘zlarining bozordagi vaziyat iga qarab sotib olinadigan 
tovarning bahosi va bo zo r faoliyatining boshqa ko ‘rinishlariga 
katta t a ’sir k o ‘rsatishlari m um kin.
M onop olistik b o z o r x o ‘jalik yurituvchi bitta agentning 
ta n h o hukm dorligini ifodalaydi, tovar bahosini h a m o ‘sha 
agent o ‘zi belgilaydi. M ono po liya ishlab chiqaruvchi yoki 
sotuvchi bitta, ta n h o b o l a d i g a n holdir. M o n op so niya b o ­
zorida ta n h o , b itta-yu bitta xaridor o ‘z tovarini taklif qiladi. 
Shu holda belgilanadigan baho m onopol baho deb, q o ‘shimcha 
olinadigan d a ro m a d esa m o n o p o l foyda hisoblanadi.