5 .3 . Baho shakllanishida ishlab chiqarish xarajatlari
va taklifning roli
Talab va taklifning elastikligi.
Talab va taklifning o ‘zaro
t a ’sirini iqtisodiy jihatdan tahlil qilib chiqish uchun odatda
elastiklik degan tushunchadan foydalaniladi. Bu tushuncha talab
va taklif dinamikasini belgilab beradigan asosiy omillarning
o^zgarishiga, bozorning moslashib borish jarayonini bilish
uchun yordam beradi. Talabning baho b o ‘yicha elastikligi,
talabning baho b o 'y ich a ch atish m a elastikligi, talabning
daromad bo‘yicha elastikligi, taklifning baho bobyicha elastikligi
va b a’zi boshqa turdagi elastikliklardan foydalaniladi.
M ana bunday shartli bir misolni koTib chiqaylik. Faraz
qilaylikki, bozorda bir oy davomida 200 t sabzi sotiladi,
uning kilogramm bahosi 150 5о‘т , lekin uni yetishtirib
c h iq a rg a n k ish ilard a k o lp m iq d o r m a h su lo t so tilm ay ,
to ‘planib qoladi, bu narsa shu odamlarning daromadlarini
1
Котлер Ф.
Основы маркетинга. Учебник. 3- е изд. доп. - М.: «Прогресс»,
2000.363-Ь.
53
pasaytirib yuboradi. Shu sababdan ortiqcha mahsulotni sotish
va daromadlarni ko^paytirish uchun 1 kg sabzi bahosini 100
so‘mgacha pasaytirish yo‘li bilan taklif etilayotgan shu mahsulot
hajmini ko^paytirishga t o bg ‘ri keladi. N atijada, haqiqatda
sotilgan sabzi miqdori 210 t gacha ko‘payadi.
Talabning baho b o > ic h a elastikligi ( 7hc) tovarga b o ‘lgan
talab hajmi ( T ) o bzgarish foizlarining shu tovar bahosi
o ‘zgarish foizi К
ЛҚ.У
x 100 foiz.
Foizlari
(P)
ga b o ‘lgan nisbati sifatida ifodalanadi.
Bu holda elastiklik formulasini m ana bunday ko‘rinishda
yozish mumkin:
T _ < \ V C: < V C
be
<\P : P
*
Shu formulaga muvofiq ikkala holda talabning sabzi bahosi
ЫУуюЬа elastikligi hisoblab chiqiladigan bo lsa, sabziga bo‘lgan
talab oshib boradi.
H ar qanday tovarga b o l g a n talabning baho b o ‘yicha
elastikligiga asosan o ‘sha tovar o ‘m ini bosuvchi tovarlar bor-
yo‘qligi ta’sir o‘tkazadi. Masalan, sabzining o^mini bosadigan
narsalar ko‘p b o ‘lsa, sabzi bahosining pasayishi uning o ‘rnini
bosuvchi narsalar bahosi birdek turgani holda, sabziga b o lg an
talab o ‘sib, uning baho b o ‘yicha talabi elastik b o ‘ladi va
aksincha, almashtirib b o ‘lmaydigan tovarlarga talab baho
b o ‘yicha elastik b o ‘lmaydi.
A m alda bir tovar bahosining o ‘zgarishi bo shqa tovarga
b o ‘lgan talabning o fczgarishiga t a ’sir qiladigan holatlar k o ‘p
uchraydi. Masalan, elektr energiyasi tariflarining k o ‘tarilishi
elektr bilan isituvchi asboblarga b o ‘lgan talab n in g pa-
sayishiga olib keladi. A tovarga b o l g a n talab hajm ining V
tovar bahosi o bzgarishiga (<1 /?v) sezgirligi
( Vs a)
talabning
ch atish m a elastikligi degan k o ‘rsatkich
( x Eav)
yordam ida
belgilanadi:
54
9 ,
(n\Vc
:
VcF ) x \ 0 0 f o i z _ к VTA
:
VTA
(л1
PB
: P 5 ) x l O O M "
tcPA :
Pb '
Elastiklikning bu turi odatda bir-birini t o ‘ldiruvchi va bir-
birining o ‘rnini bosuvchi yoki G ‘arb adabiyotidagi ibora bilan
aytganda, kom plim entar va subsitut tovarlarga xarakterlidir.
Bir-birining o lrnini bosuvchi tovarlar musbat chatishma
elastiklikka ega b o ‘ladi, y a’ni A tovar bahosining ko‘tarilishi
E tovarga b o ‘lgan talab hajm ining ortishiga olib keladi
(masalan, pishloq bahosining ko4arilishi suzmaga b o lg a n
talabning ortishiga sabab bo iad i).
Komplimentar tovarlar esa, manfiy chatishma elastiklikka
ega b o ‘ladi, ya’ni bir tovar bahosi ko‘tarilishi bilan boshqa
bir tovarga b o lg an talab kamayadi. M a ’lumki, monopoliyaga
qarshi siyosatni amalga oshirishda chatishma elastiklikdan dastak
o^rnida keng foydalaniladi. Bir firmaning ishlab chiqarayotgan
tovari boshqa firma tovari bilan musbat chatishma elastiklikka
ega b o ‘lsa, shuning o ‘zi uc h u n o ‘sha firma m onopolist
hisoblanmaydi.
Talab darajasi iste’molchilarning daromadlaridagi o ‘zga-
rishlarga k o ‘p jih a td a n b o g ‘liq. Shu sababdan talab t u
shunchasini tatbiq qilishda shu bog‘lanishni talabning daromad
b o ‘yicha elastikligi ( Tdc) koTsatkichi yordam ida aniqlash
zaruriyati tugliladi. Bu k o ‘rsatkich talab q o ‘yilayotgan m ah
sulot hajmi o ‘zgarish foizlarining darom ad obzgarish lari
( D
)
foizlariga b o ‘lgan nisbati hisoblab chiqiladi:
~
(n\Vc : V c ) x \
00
fo iz _ n \ V c : Vc
de ( n D \
Z ))x l0 0
fo i z ~ n \ D : D '
Konkret tovar va xizmatlarga bo‘lgan talabning daromadlar
bo ‘yicha elastikligi qiymatlari xuddi talabning baho bo ‘yicha
elastikligi singari hisoblab chiqiladi. Shu bilan bir vaqtda
talabning baho b o ‘yicha elastikligi o ‘z ishorasini hech qachon
o ‘zgartirmaydigan b o ‘lsa, d a ro m ad lar b o ‘yicha elastiklik
55
ko‘rsatkichi b a’zi tovarlar uchun o ‘z ishorasini o ‘zgartirishini
nazarda tutish kerak. Shu sababdan baho b o ‘yicha elastiklikni
tatbiq qilishda ko‘zda tutiladigan shartlilik daromadlar bo‘yicha
elastiklik uchun qabul qilinmaydi (baho b o ‘yicha elastiklik
hamisha musbatdir, garchi amalda buning aksi bo ‘lsa ham).
Shunday qilib, darom adlar ko‘payishi bilan b a ’zi tovarlarga
talab kamayadigan b o ‘lsa, u holda bu tovarlarni manfiy
Tde
li
tovarlar deyiladi (odatda, bular past sifatli tovarlar bofiadi).
Tovar iste'm olchiga q ancha ko‘p kerak b o ‘lsa, uning
elastikligi shunchalik kam, chunki unga boigan talab daromad-
laming o bzgarishiga qarab kam o'zgaradi. Faqat kam daromadli
oilalardagina elastikmas tovarlarga b o lg a n talab darom adlar
o ‘sgan sayin ortib boradi, lekin faqat m a ’lum chegaragacha
(to ‘yinish chegarasigacha) ortadi, keyin esa pasayib ketadi.
Daromadlar m a’lum darajaga yetganidan keyin elastik tovarlar
(zeb-ziynat buyumlari)ga talab, odatda ortib boradi.
Yuqorida aytib o ‘tilganidek, taklif darajasi ((/[ak)ning bahs
omili
{R)
o ‘zgarishiga sezgirligi yoki reaksiya ta’riflab beradigan
elastiklik ko‘rsatkichi bor. Taklifning baho b o ‘yicha elastikligi
ko‘rsatkichi (
Tak.be)
talabning baho b o ‘yicha elastikligi singari
hisoblab chiqiladi:
' t i l _
lAK/i:
V n \ x
100
fo iz _ A V n : Vn
1>Dostları ilə paylaş: |