Baholash ishi va investitsiyalar

8-rasm. Uy-joylar qiymatini baholashning huquqiy mexanizmi (asoslari)
24
Ko’chmas mulk obyekti sifatida uy-joylar qiymatini baholashni tashkil
etishda O’zbekiston Respublikasining “Baholash faoliyati to’g’risida”gi Qonunida
baholash faoliyati, baholash obyektlari, qiymatning turlari va ularni qo’llash
sohalari tushunchalari bilan bog’liq masalalarning keng doirasi qonun yo’li bilan
tartibga solish mexanizmlari huquqiy jihatdan tartibga solinganligini ko’ramiz.
25
Uy-joylar qiymatini baholashda mazkur qonundagi “Baholash obyektining
bozor qiymati” (7-modda) va “Baholash obyektining bozornikidan farqlanuvchi
24
Talaba tomonidan tuzilgan.
25
O’zbekiston Resupblikasining “Baholash faoliyati to’g’risida”gi qonuni. O’zbekiston Respublikasi qonun
hujjatlari to’plami, 2009 y. 15-son, 178-modda.

---

34
qiymati” (8-modda) tushunchalari muhim ahamiyatga ega.
Yuqoridagi qonunda mulkni baholashning milliy standartlariga qo’yilgan
talablar aniq ifodalangan bo’lib, ularda baholash tushunchalari va tamoyillari,
baholash faoliyatida qo’llaniladigai atamalar va ta’riflari, qiymat turlariga
qo’yiladigan talablari, boshlang’ich axborotga qo’yiladigan talablari, baholashni
o’tkazish tartibi, baholash usullarini qo’llash xususiyatlari aks ettirilishi lozim
26
.
Bundan
tashqari, ushbu qonunga binoan baholashni o’tkazish asoslari
ko’rsatilgan. Unga ko’ra, mulk natsionalizatsiya qilinayotganda, ipoteka krediti
berilganda, taraflardan birining talabiga binoan mulk bo’linayotganda, mulk
mulkdorlardan davlat zhtiyojlari uchuy sotib olinayotganda yoki qonun hujjatlarida
nazarda tutilgai boshqacha tarzda olib ko’yilayotganda, soliqlar na boshqa
majburiy to’lovlar to’g’ri to’lanishi ustidan nazorat o’tkazilayotganda baholash
ishlarini o’tkazish majburiyligi belgilangan. Qonunda baholovchining huquqlari,
majburiyatlari, mustaqilligi, baholovchi tashkilotlarning tarkibiy tuzilishi, unga
bo’lgan talablar va baholash hisobotlari alohida o’rin tutadi. Shu sababli Ushbu
Qonunning 2009-yilda qayta ko’rib chiqilib bir qancha o’zgartirishlar kiritildi.
Jumladan, 4-moddada baholovchi tashkilot, baholovchi va baholovchining
yordamchisi to’g’risida alohida tushuncha va talablar berilgan. Bu bilan
baholovchining bilim malakasi yuqori bo’lishi, malaka sertifiqatiga ega bo’lishi,
baholvchi tashkilot esa faoliyatini yuritish bo’yicha litsenziyaga ega bo’lishi
bundan tashqari bu moddaning 3-qismida baholovchining yordamchisining
huquqlari va majburiyatlari haqida belgilab qo’yilgan.
Qonunning 14 va 15-moddalarida baholovchi tashkilotning huquq va
majburiyatlari keltirilgan bo’lib, bundan tashqari 15
1
-moddasida baholovchi
tashkilot tomonidan ko’rsatiladigan baholash to’g’risidagi hisobotlarning
ishonchliligini ekspertiza qilish, investitsiya loyihalarini ishlab chiqish va tahlil
qilish, biznes-rejalar tuzish, baholash jarayonini avtomatlashtirish va baholash
faoliyatiga axborot texnologiyalarini joriy etish, baholash faoliyati sohasida ilmiy-
tadqiqot ishlarini olib borish va ularning natijalarini tarqatish kabi qo’shimcha
26
O’zbekiston Resupblikasining “Baholash faoliyati to’g’risida”gi qonuni 9 moddasi. O’zbekiston Respublikasi
qonun hujjatlari to’plami, 2009 y. 15-son, 178-modda.

---

35
professional xizmatlar ko’rsatib o’tilgan. Baholovchi tashkilot qonun hujjatlariga
muvofiq, bunlardan boshqa qo’shimcha professional xizmatlar ham ko’rsatish
huquqiga egadir.
Baholash faoliyatini tartibga solish bo’yicha qanchalik me’yoriy hujjatlar
ishlab chiqilmasin mamlakatimizda bu faoliyat bo’yicha bir qancha mummolar
ham mavjud. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “Baholash xizmatlari
bozorini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi Qarorida bir qator
muammo va kamchiliklar professional baholash xizmatlari bozorini yanada
rivojlantirishga hamda baholovchi tashkilotlarga bo’lgan ishonchni oshirishga
to’sqinlik qilayotganligi ko’rsatib o’tilgan. Jumladan:
- baholash faoliyatini davlat tomonidan tartibga solish funktsiyasini
xususiylashtirish sohasidagi davlat boshqaruvi organi zimmasiga yuklash oqibatida
baholash faoliyatini davlat tomonidan tartibga solish jarayonida yuzaga keladigan
manfaatlar to’qnashuvining mavjudligi;
- baholovchi tashkilotlar kapitalining eng kam miqdoriga bo’lgan yuqori
talablarning mavjudligi professional mutaxassislarning baholash xizmatlari
bozoriga kirishini cheklamoqda, buning oqibatida baholash ishlari sifati ularga,
ayniqsa, biznesni baholash hamda bank va sug’urta faoliyatida ortib borayotgan
talablarga mos kelmasligi;
- baholovchilar malakasi va kasbiy mahoratining qoniqarsiz darajadaligi,
shuningdek, turli obyektilar qiymatini baholashning alohida shartlarini hamda
ularning yutuqlarini rag’batlantirishni hisobga olmaydigan baholovchilarni
tayyorlash va qayta tayyorlash tizimining samarasizligi;
- baholashga yagona yondashuvni va bozor kon’yunkturasini hisobga olishni
ta’minlamaydigan, tez o’zgarib borayotgan bozorning zamonaviy shartlariga javob
bermaydigan, ularning xalqaro standartlar bilan yetarlicha uyg’unlashmagan
mulkni baholash milliy standartlarining mavjudligi;
- jamoat birlashmalarining baholash faoliyatini yanada rivojlantirish va
takomillashtirish, baholash haqidagi hisobotlar sifatini oshirish bo’yicha takliflarni

---

36
ishlab chiqishda faolligining yetarli emasligi.
27
Shuningdek, uy-joylarning qiymatini baholashda mulkni baholash milliy
standartlari (MBMS) asosiy huquqiy mexanizmlardan hisoblanadi. Yuqorida
ko’rib o’tilanidek, uy-joylarning qiymatini baholashda foydlaniladigan quyidagi
MBMSlari mavjud:
- 1-son MBMS “Baholashning umumiy tushuncha va prinsiplari”;
- 2-son MBMS “Bozor qiymati baholash bazasi sifatida”;
- 3-son MBMS “Bozor qiymatidan farqlanuvchi baholash bazalari”;
- 5-son MBMS “Ssuda, garov va qarz majburiyatlarini ta’minlash uchun
baholash”;
- 10-son MBMS “Ko’chmas mulk qiymatini baholash”.
1-sonli MBMS “Baholashning umumiy tushuncha va printsiplari”
MBMSlari uning asosida baholovchi tomonidan baholash obyekti qiymatining
miqdori haqida professional fikr bildiriladigan bozor axborotidan foydalanish yo’li
bilan fuqarolik huquqi obyektilari iqtisodiy aylanmasi va mulkiy munosabatlar,
shuningdek
iqtisod
subyektlari
shaffofligini
ta’minlashga
qaratilgan.
1-son MBMS O’zbekiston Respublikasida baholash faoliyatini amalga oshirishda
qo’llaniladigan baholashning umumiy tushuncha va printsiplarini belgilaydi. Unga
ko’ra baholash maqsadlari uchun ko’chmas va ko’char mulk (ashyolar) ajratiladi.
Ko’chmas ashyolar (ko’chmaydigan mulk, ko’chmas mulk) jumlasiga yer
uchastkalari, yer osti boyliklari uchastkalari, alohida ajratilgan suv obyektilari va
yer bilan uzviy bog’langan hamma narsalar, ya’ni yerga birlashgan hamma
obyektilar, yer usti va yer osti qurilmalari, inshootlarga uzoq muddatga birlashtirib
qo’yilgan, biriktirib qurilgan, belgilangan maqsadiga nomutanosib zarar
etkazmagan holda joyidan ko’chirish mumkin bo’lmagan obyektilar, shu jumladan
o’rmonlar, ko’p yillik dov-daraxtlar, binolar, inshootlar kiradi. Ushbu standartda
uy-jyolar qiymatini aniqlashda muhim o’rin tutuvchi “yer va mulk
tushunchalari”ga alohida ahamitya berilgan. Unga ko’ra, baholashni o’tkazishda
yer tushunchasining iqtisodiy, geografik va yuridik kontseptsiyalarini farqlash
27
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018-yil 1-iyun “Baholash xizmatlari bozorini yanada rivojlantirish
chora-tadbirlari to’g’risida”gi Qarori.

---

37
kerak. Baholash nazariyasida yer iqtisodiy tushunchasi farovonlik manbasi va
qiymat obyekti sifatida bazaviy hisoblanadi. Erdan qanday foydalanish baholash
amaliyoti kechadigan muhitni tashkil etuvchi geografik, qonunchilik, ijtimoiy va
iqtisodiy tasavvurlar bilan belgilanadi.