Baki universitetiNİn xəBƏRLƏRİ
Yüklə 238,96 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
Açar sözlər: statistika, sığorta, müşahidə, sığorta müqaviləsi, sığorta məbləği, sığorta
edən, sığorta etdirən, statistika hesabati, icbari sığorta, könüllü sığorta, statistik informasiya, tarif dərəcəsi
Statistika təcrübəsində ziyan gətirən hadisələrin statistika müşahidəsi ilə əhatə olunması sistemli xarakterə malikdir. Məlumdur ki, belə hadisələr haq- qında məlumatlar müvafiq statistika orqanları, sığorta nəzarəti orqanları və sığorta şirkətləri tərəfindən toplanılır. Sığorta hadisələri haqqında əldə olunan statistik müşahidə məlumatları əsasında aşağıdakıları aşkar etməyə imkan verən bölgü sıraları qurulur:
bu v ə ya digər şəraitdə dəyən zərərin həcminin ölçülməsi qanuna- uyğunluğu; itkinin dinamikasının ölçülməsi; belə hadisələrin baş vermə qanu- na uyğunluqlarını. Sıgorta edənin və sığorta etdirənin iqtisadi və hüquqi münasıbətlərini əks etdirən əsas sənəd “Sığorta müqaviləsi”dir. Sığorta müqaviləsinin bağlanması müəssisənin istehsal fondlarının həcminin kəskin dəyişilməsi, fiziki şəxsin
126
şəxsi əmlakının itirilməsi kimi təzahür edən sığorta hadisəsinin nəticələrini aradan qaldırmağa xidmət edir. Sığorta müqaviləsində sığorta riskinin məsuliyyətinin həcmini müəyyən etmək üçün zəruri olan hesablamaları həyata keçirməyə imkan verən bütün statistik in formasiya öz əksini tapır. Belə məlumatlara aşağıdakılar aiddir:
sığorta məsuliyyətinin limiti (hüdudu); müqavilənin qüvvədə olduğu dövr; müqavil
ənin qüvvədə olduğu ərazi və s. Əmlak sığortası müqaviləsi üzrə sığorta etdirənin öhdəçiliyi sığorta etdirən tərəfindən sığorta edənə müəyyən məbləğdə pul vəsaitinin ödənilməsini nəzərdə tutur. Əgər sığorta müqaviləsinin qüvvədə olduğu müddət ərzində müqavilədə göstərilən hadisələrin baş verməsi nəticəsində sığorta etdirənin əmlakı zərər çəkər və ya tamamilə məhv olarsa, sığorta edən (sığorta təşkilatı) sığorta etdirənə onun əmlakının müəyyən bir hissəsinin dəyərini və ya tam dəyərini (o halda ki, sığorta olunan əmlak tamamilə yararsız hala düşmüş və ya məhv olmuş və ya da müəyyən səbəblərdən özgəninkiləşmişdir) ödəməlidir. Sığorta edənin öhdəliyi yalnız müəyyən pul vəsaitinin ödənilməsi ilə məhdudlaşmır. Belə ki, müqavilənin şərtlərinə əsasən sığorta şirkətinin başqa hərəkətləri də nəzərdə tutula bilər. Sığorta təşkilatlarının fəaliyyəti haqqında əsas statistik informasiya mənbəyi aşağıdakılar hesab olunur:
ı; maliyyə hesabatı; statistika hesabatı. Sığorta təşkilatlarının statistika hesabatında 1 (“1-
sığorta № -li forma”) onların hansı əraziyə, iqtisadiyyatın sahəsinə, hüquqi-təşkilat və mülkiyyət formasına aid oldğunu təhlil etməyə imkan verən rekvizitlərlə yanaşı digər əhəmiyyətli göstəricilər də öz əksini tapır. Belə göstəricilər sığorta şirkətinin fəaliyyətini xarakterizə edir, onların nizamnamə kapitalının həcmi və quruluşu haqqında məlumatları əks etdirir. Nizamnamə fondunun həcm və quruluşunu əks etdirən hesabat göstəriciləri təsisçilər və onların payının xüsusı çəkisi haqqında statistik informasiyanı əldə etməyə imkan verir. Nizamnamə kapitalı əksər hallarda müxtəlif təsisçilərin vəsaiti hesabına formalaşır: məsələn, sığorta təşkilatları, banklar, sənaye müəssisələri, kənd təsərrüfatı müəssisələri, nəqliy- yat, tikinti təşkilatları, fiziki şəxslər. Statistika hesabatında sığorta portfeli haqqında aşağıdakı məlumatlar əks olunur:
fiziki v ə hüquqi şəxslərlə bağlanmış sığorta müqavilələrinin sayı; sığorta predmetlərinin sayı; bağlanmış müqavilə və öhdəliklərin sığorta məb- l əği; daxil olmuş sığorta haqları; daxil olmuş təkrar sığorta haqları; alınacaq (hesablanmış) sığorta və təkrar sığorta haqları; müqavilələrin iqtisadiyyatın müxt
əlif institutsional sektoruna aid olmasını əks etdirən göstəricilər (1,76).
1 www.azstat.org 127
Bundan əlavə, sığorta agentlərinin sayı və onların mükafat məbləği haqqında daha ətraflı məlumatlar statistika hesabatında öz əksini tapır.
Statistik informasiyanın toplanması işində dəyər formasında könüllü sığorta üzrə statistika müşahidəsinə xüsusi yer verilir. Aqreqatlaşmış sığorta xidməti qruplarının sığorta ödəmələri və qaytarmaları üzrə məlumatlar “1- sığorta № - li forma” statistika hesabatı formasında əks olunur. Müşahidələr zamanı könüllu sığortanın aşağıdakı növləri fərqləndirilir:
ğortası; əmlak sığortası – vətəndaşların şəxsi əmlaklarının, nəqliyyatın, yüklə- rin sığortası; təsərrüfat subyektlərinin əmlak sığortası- nəqliyyatin, yüklərin sığortası; maliyyə risklərinin sığortası - qaytarılmayan kreditlərin, əmanətlərin sığortası; məsuliyyət sığortası-professiya məsuliyyətinin, yükdaşiyanların m əsuliyyətinin, öhdəliklərin yerinə yetirilməməsi halında məsuliyyət sığortası. İcbarı sığorta “1-sığorta № - li forma”sında ayrıca sətirdə əks olunur və ona aşağıdakılar aid edilir:
ərnişin icbari sığortası; tibbi personalın QİÇS-dən sığortası; hərbi qulluqçuların dövlət icbari şəxsi sığortası; məhkəmə və hüquq mühafizə orqan- ları işçilərinin dövlət icbari şəxsi sığortası; dövlət qulluqçularının icbari sığortası; diplomatik nümayəndələrin icbari sığortası; istehsalatda bədbəxt hadis ələr və peşə xəstəlikləri nəticəsində peşə-əmək qabiliyyətinin itirilməsi halla rından icbari sığorta; nəqliyyat vasitələri sahiblərinin mülki məsuliyyəti- nin icbari sığortası; icbari sığortanın diğər növləri. Statistik hesaba tlarda təkrar sığortaya verilmiş sığorta ödənişlərinin ölçüsü də öz əksini tapır. Qanunvericiliyə müvafiq olaraq sığorta şirkətlərinin işçilərinin sayı, əmək haqqı və digər bütün ödənişlər üzrə məlumatlar 1-T nömrəli hesabat formasında öz əksini tapır. 3-S hesabat formasında icbarı tibbi sığorta əməliyyatları haqqında aşağıdakı məlumatlar əks olunur:
müqavil ələrin sayı; sığorta edilənlərin sayı; siğorta haqları və qaytarmalarının həcmi; o cümlədən: nəqliyyatın müxtəlif növlərində xəsarət və ölüm hallar ı üzrə. Eyniliklə bu yuxarıda qeyd olunan göstəricilərlə vergi orqanlarının əməkdaşlarının icbari dövlət şəxsi sığortası da xarakterizə olunur. Beləliklə, sığorta bazarında baş verən proseslər nəticəsində aşağıdakılar üzrə statistik informasıya yığılır:
bağlanmiş müqavilələrin sayı; sığorta edilənlərin sayı; sığorta haqları v ə ödəmələrinin həcmi; hərbi qulluqçuların və hərbi mükəlləfiyyətlilərin dövlət şəxsi sığortası; hərbi təlimlərə cəlb edilmiş vətəndaşların dövlət şəxsi sığortası; daxili işlər orqanlarının siravi və rəhbər işçilərinin dövlət şəxsi sığortası; tibb v ə elmi işçilərin QİÇS-infeksiyaya yoluxma hallarından icbari dövlət sığortası; v ətəndaşlara məxsus olan əmlakın sığortası. Sığortanın ayrı-ayrı növləri üzrə yeni bağlanmış və xitam verilmiş sığorta müqavilələrinin dinamikası haqqında məlumatlar da hesabatlrda öz əksini tapır. 128
Dövlət sığorta nəzarəti haqqında əmrlə təsdiq olunmuş 2S nömrəli hesabat
2
formasında digər məlumatlarla yanaşı aşağıdakılar üzrə statistik təhlil aparmağa imkan verən məlumatlar əks olunur:
şəxsi sığorta üzrə sığorta xidmətlərinin növləri nöqteyi- nəzərindən (ölum, yaşama, ümumi əmək qabiliyyətinin həmişəlik itirilməsi, tibbi xidm ətlərin ödənilməsı kimi sığorta halları üzrə sığorta ödəmələri);
hüquqi v ə fiziki şəxslərə qaytarmalar üzrə sığorta fəaliyyətinin növ- l əri üzrə sığorta halları nöqteyi nəzərindən (yanğın, partlayış, təbii fəlakət, n əqliyyat vasitələrinin qəzası, üçüncü şəxsin hüquqa zidd hərəkətləri, o cüml ədən qarət, qaçırma, istilik və kanalizasiya sistemlərinin qəzası və.d.)
müxt əlif maliyyə risklərinin sığortası üzrə hüquqi və fiziki şəxslərə sığorta ödənişləri;
əlum olmayan xərclər, işin itirilməsi(fiziki şəxslər üçün), istehsalın dayanması və ya həcminin ixtisar olunması, əməliyyat üzrə konturagentl ərin müqavilə öhdəliklərini yerinə yetirməməsi, məhkəmə xərcləri v ə digər bu kimi sığorta hadisələri (2,45). Sığorta bazarının statistik tədqiqatı prosesində Azərbaycan Respub- likasının Dövlət Statistika Komitəsi (DSK) tərəfindən təqdim olunan infor- masiya fundamental əhəmiyyət kəsb edir.Belə ki, DSK tərəfindən dərc edilən illik statistika məcmüəsində sığorta haqqında aşağıdakı məlumatlar əks olunur:
ə sığorta fəaliyyəti üzrə sığorta haqlarının həcmi 3 ; bütün- lükd ə sığorta fəaliyyəti üzrə sığorta ödənişlərinin (qaytarmalarının) həcmi; inzibati ərazi vahidləri və sığorta təşkilatları baxımınından sığorta haqlarının və sığorta ödənişlərinin həcminin quruluşu; sığorta xidmətlərinin aqreqatlaş- d ırılmış qrupları üzrə sığorta haqlarının və ödənişlərinin faizlə quruluşu (3, mad 56). Lakin göstərilən məlumatlar sığorta haqqında ümumi təsəvvür yaratmağa imkan verir. Dövlət səviyyəli statistikadan fərqli olaraq nazirliklər üzrə tərtib olunan statistika hesabatları statistika fəaliyyəti haqqında daha mükəmməl məlumat əldə etməyə imkan verir. Belə ki, bu səviyyəli hesabatlarda sığortanın ayrı-ayrı növlərı daha aydın və ətraflı məlumatlar və onları xarakterizə edən göstəricilərlə əhatə olunur. Bütünlükdə, sığorta nəzarəti Azərbaycanda sığorta işinin təhlili üçün kifayət qədər böyük həcmdə informasiya bazası yaradır. Sığorta haqqında informasiya mənbələri sistemində sığorta şirkətlərinin balansı xüsusi yer tutur.Şirkətin balansında onun maliyyə fəaliyyətini əks etdirən daha əhəmiyyətli göstəricilər öz əksini tapır. Bu qeyd olunan statistik informasiya mənbələri və göstəricilərlə yanaşı sığorta fəaliyyətinin təhlilində demək olar ki, statistikanın bütün sahələrinin məlumatlarından geniş istifadə olunur.Məsələn, doğum və ölüm göstəriciləri,
1 www.maliyye.gov.az 2 www.azstat.org 129
faiz dərəcələri, inflyasiya, təbii və texnogen fəlakətlər, əhalinin gəlir və xərcləri haqqında informasiya və.s. Sosial sığorta statistikasında əhalinin xəstələnmə hallları, zədələnməsi, əlilliyi, himayəçinin itirilməsi, çoxuşaqlı ailələr, əhalinin qocalması və doğumu haq qında zəngin informasiya toplanılır. Bu məlumatlar əsasında əhalinin cinsi, xəstəliyin xarakteri, ixisaslar, məşğulluğun sahəsi və s. üzrə bölgü sıraları qu- rulur.
Bu statistik məlumatlar vəsaitlərin istifadə olunma istiqamətlərinin qiy- mətləndirilməsi və ödənişlərin həcminin proqnozlaşdırılması üçün istifadə olunur. Burada müvəqqəti əmək qabiliyyətinin itirilməsini təsdiq edən sənəd xüsusi informasiya mənbələrindən hesab olunur. Müvəqqəti əmək qabiliyyətinin itirilməsini təsdiq edən vərəqələrin məlu- mat larının yekunlaşdırılması nəticəsində işləyən əhalinin xəstələnmə növləri- nin cins, yaş, iş yeri və ixtisası, xəstələnmənin davam etmə müddəti üzrə çoxlu informasiya toplanır. Belə statistik informasiya onilliklər boyu uzun dövr ərzində başdan-başa hesabat kimi toplandığı üçün həyatın sığortalanması işində tarif dərəcələrinin hesablanması baxımından xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Əmək qabiliyyətinin itirilməsi hallarının sığortası işində statistik hesablamalarda aşağıdakı göstəricilərdən istifadə olunur:
X əstələnmə göstəricisi-müvəqqəti iş qabiliyyətinin olmaması hallarının sayının əmək fəaliyyəti ilə məşğul olanların sayına nisbəti;
Bir x əstələnmənin orta davam etmə müddətini xarakterizə edən x əstələnmənin ağırlığı göstəricisi;
İqtisadiyyatın sahəsi üzrə orta hesabla hər 1000 nəfər işləyənə düşən müv əqqəti əmək qabiliyyətinin itirildiyi günlərin sayını xarakterizə edən gös- t ərici.
Şirkətin müştəriləri haqqında, onların hansı qrupa aid olması məlumatla- rının statistik təhlilindən asılı olaraq bu göstəricilər bədbəxt hadisələrdən sığortalanma portfelinə yenidən hesablanır. Qeyd edək ki, yuxarıda qeyd olunanlarlala yanaşı Sığorta üzrə statistik informasiyanın toplanması baxımından müəyyən çatışmayan cəhətələr də mövcuddur:
qurumların statistik məlumatları elmi ictimayyət və sığorta şirkətlərinin mütəxəssisləri üçün məxfi xarakter daşıyır;
ət səviyyəli statistikada isə yalnız ən çox ümumiləşmiş göst
əricilər əks olunur;
Bu sah ədə statistik informasiyanın toplanılması işində seçmə müşahi- d əsi metodundan çox zəif istifadə olunur. Onu da qeyd edək ki, hərtərəfli statistik informasiya olmadan sığorta bazarının inkişafı prosesinin modelləşdirilməsi, hadisələr və proseslər arasında əlaqənin öyrənilməsi, sığorta bazarının cari və gələcək konyukturasını qiymət- ləndirmək çox çətindir. 130
Sığorta işinin hüquqi əsası kimi “Mülki məcəllə” və “Azərbaycan Res- pub
likasının Sığorta haqqında qanunu” (25 iyun 1999-cu il № 696-IQ) və ona əlavələr və həmçinin Dövlət sığorta nəzarətinin normativ sənədləri, əmrləri, məktub və açıqlamaları hesab olunur. Məsələn, bu qeyd olunan sənədlər əsa- sında sığorta statistikasının ən vacib işi hesab olunan tariflərin hesablanması müəyyənləşdirilir. Əmlak növlərinin sığortası üzrə tariflərin hesablanması Dövlət Sığorta Nəzarəti orqanının sərəncamı ilə təsdiq olumuş qaydada, sığortanın risk növ- ləri üzrə tarif dərəcələrinin hesablanma metodikasına əsasən aparılmalıdır. Sığorta üzrə texniki ehtiyyatların formalaşdırılması Dövlət Sığorta Nəza- rətinin “Sığotra ehtiyyatlarının formalaşdırılması qaydası” haqqında təsdiq edilmiş əmrə əsasən müəyyən edilir.
Yüklə 238,96 Kb. Dostları ilə paylaş:
|