Baki universitetiNİn xəBƏRLƏRİ №2 Sosial-siyasi elml

 

Açar sözl

ər: Əqli və fiziki inkişaf, yardımçı məktəb, uşaqlar. 

 

Əqli inkişafdan geri qalan uşaqlarda idrak proseslərinin fəaliyyətinin çatış-

mazlığıdır. Əqli inkişafdan geri qalan uşaqlar kütləvi ümumtəhsil məktəblərində 

t

əlim  almağa  qadir  deyildirlər.  Ağır  dərəcədə  əqli kəm  olan  uşaqlar  isə, ümu-

miyy

ətlə məktəb, bilik və bacarıqlarını mənimsəmək iqtidarında deyildirlər. Əqli 

k

əm dedikdə, idrak proseslərinin inkişafdan qalması əsas faktor kimi müəyyən 

edil

ərək uşağın yardımçı sinif və yardımçı məktəbə göndərilməsi vacibdir. 

Beyinin üzvi z

ədəsinin nəticəsi olan əqli  gerilik  zamanı  hərtərəfli  (total) 

z

ədələnmə deyil, kompensasiya oluna bilən zədələnmələr də müşahidə edilir.  

Ciddi anomal psixi inkişafla müşahidə olunan əqli kəmlik zamanı, beynin 

total üzvünün z

ədəsi əsas əlamətə çevrilir. Əqli geriliyin klinik-psixoloji xüsu-

siyy

əti  haqqında  başlıca  zədələnməsi, idrak fəaliyyətinin ifadə  edilmiş  çatış-

mazlığıdır. O həm ümumiləşdirmə və mücərrədləşdirmə qabiliyyəti ,həm də psi-

xi prosesl

ərinin tempinin, mütəhərrikliyinin  pozulması,  yaddaşın,  diqqətin bir 

sıra  beyin  qabığı  funksiyalarının  qüsurluğu  ilə  şərtləndirilir.  Əqli  gerilik  üçün 

nitqin  inkişafdan  qalması  səciyyəvidir.  Əqli  gerilik  müxtəlif etnologiyaya ma-

likdir. M

ərkəzi sinir sisteminin genetik zədələnməsi, daxili qarın patogen təsirlə 

doğum zamanı travma və asfiksiya ilə uşaq beyninə infeksiyaların, travmaların 

t

əsirini  şərtləşdirə  bilər. Məlumdur ki, əqli  gerilik  zamanı  psixi  funksiyaların 

91 

 

---

inkişaf tempi qısamüddətli deyil, mütləq uzunmüddətli olur. Çox vaxt pedaqoji 

baxımsızlıq  nəticəsində  əqli cəhətdən  öz  yaşıdlarından  geri  qalmış  uşaqlara 

t

əsadüf edilir ki, onları əqli cəhətdən geri qalanlara aid edirlər. Lakin bu heç də 

düzgün deyildir.  Çünki, onlarda beyinin üzvi z

ədəsi yoxdur, sinir prosesləri 

normaldır. Sistematik və düzgün qurulmuş təlim nəticəsində onlar öz yaşıdlarına 

çata bil

ərlər. Həmçinin, analizator sistemlərində  kəsiri  olan  uşaqlar  da  əqli 

c

əhətdən geri qalmış uşaqlara aid edilməməlidir. Elə hallar olur ki, hər hansı bir 

infeksion x

əstəlik, beyinin zədəsi və s. nəticəsində əqli iş qabıliyyətinin pozul-

ma

sı halı baş verir. Bu hal onlarda müəyyən vaxtdan sonra keçib gedir və ona 

gör

ə də əqli cəhətdən geri qalan uşaqlara aid edilmirlər (yəni idrak proseslərinin 

k

əsiri möhkəm deyil). Uşaqların anomal psixi inkişafında əqli geriliyin diaqnos-

ti

kası çox ciddi proses olduğundan, onların təyin edilməsi üçün mütəxəssislərə 

maksimum vaxt v

ə şərait yaratmaq lazımdır ki, diferensasiya düzgün aparılsın, 

çünki bu v

ə ya digər uşağın harada oxuması düzgün təyin edilərsə, onun gələcək 

h

əyat yolu və bir şəxsiyyət kimi formalaşması problemi də həll olunmuş  olur. 

Deyil

ənlərdən belə  bir nəticə  çıxır  ki,  əqli geriliyə  ağır  pedoqoji  baxımsızlıq 

t

əzahürlərini aid etmək olmaz, belə  ki, bu əqli geriliyin yuxarıda  göstərilən 

meyarlarına cavab vermir. Əqli geriliyin əsas formalarının klinik xarakteristikası 

z

ədələnmənin  patogenezi  halının  təsir müddəti ilə  sıx  əlaqədar olur. Mərkəzi 

sinir sisteminin z

ədələndiyi zaman, ilk növbədə, filo və antogenezdə daha cavan 

beyin qabığı sistemlərinin formalaşması zərər çəkəcək. 

 Z

ədələnmənin morfoloji sahəsində və psixi reflektin klinik təzahürlərin-

d

ə inkişafdan qalma hadisələri üstünlük təşkil edir. Belə olduqda, söhbət oli-

qof

reniyanın  müxtəlif  variantlarından  gedecək.  Aparılan  elmi  tədqiqat  işləri 

mü

əyyən edir ki, bir çox uşaqlar məktəb yaşına çatanda kütləvi məktəbdə oxu-

maq  iqtidarında  olmurlar  [1]. Kütləvi məktəbin  proqramı  onlar  üçün çətinlik 

tör

ədir. Onlar təlim materialının tempinə uyğunlaşa bilmirlər, köməksiz olurlar, 

m

əktəb həyatına və onları əhatə edən həyata uyğunlaşa bilmirlər. Bu uşaqların 

kütl

əvi məktəbdə təhsilləri məsləhət deyil, özlərinin yaşıdları onlara pis müna-

sib

ət bəsləyir, bu da onların psixikasına pis təsir edir, onlar hər dəqiqə özlərinin 

köm

əksiz və müdafiəsiz olduqlarını hiss edirlər.  

 

Bunların arasında əqli cəhətdən geri qalan uşaqlara da rast gəlmək olur. 

De

fektoloqlar nöqsanlı uşaqları bioloji hal kimi qəbul edir və onları cəmiyyət-

d

ən təcrid olunmuş hesab edirlər [8]. Xüsusi məktəb əqli və fiziki cəhətdən geri 

qa

lan uşaqları real həyata hazırlamalıdır ki, onlar özlərinin köməksiz olduqları-

nı hiss etməsinlər.  

 

Yardımçı məktəblərin məqsədi və vəzifəsi məqsədyönlü olmalıdır. Ano-

mal  uşaqları  onları  əhatə  edən cəmiyyətdən  ayırmadan,  onların  fəallığını  ar-

tırmaq,  faydalı  yaradıcılıq  işləri ilə  məşğul  olmağa  alışdırmaq  lazımdır.  Yar-

dımçı məktəb, o internat məktəbidir ki, burada əqli cəhətdən zəif olan uşaqlar 

xüsusi rejiml

ə təhsil alırlar. Bu məktəbdə onlar bilik, bacarıq və vərdişlər əldə 

edir, 

əməyə, mənəvi, fiziki və estetik tərbiyəyə qarşı məhəbbət qazanırlar. Psixi 

92 

 

---

in

kişafından asılı olaraq, yardımçı məktəb şagirdləri təcrübə işi üçün kənd tə-

s

ərrüfatında çalışmaq üçün hazırlanırlar. Təlim-tərbiyə ilə yanaşı müalicə-sağ-

lam

lıq işləri də aparılır. Yardımçı məktəb ilə kütləvi məktəb arasında məqsəd 

v

ə  vəzifə  eynidir. Normal və  əqli cəhətdən  geri  qalan  uşaqların  inkişafı  eyni 

ümumi qanun-qayda il

ə aparılır. Bu uşaqların inkişafı onların beyin fəaliyyəti-

nin qüsuru il

ə əlaqədardır. Yardımçı məktəbin mahiyyəti, qüsurlu uşağın qüsu-

runu nisb

ətən  azaltmaqdır.  Belə  uşaqlarda  ümumi  inkişaf  qüsurludur  və  yar-

dımçı  məktəb bu problemlə  məşğul  olur.  Əqli və  fiziki cəhətdən geri qalan 

uşaqlarda fonematik eşitməni inkişaf etdirmək -ətraf mühit haqqında təsəvvür 

yaratmaq v

ə zənginləşdirmək deməkdir. Bütün bu işlər nitq texnikası dərslərin-

d

ə, əmək dərslərində, rəsm dərslərində, yapma zamanı ritmikada, müalicə gim-

nas

tikası dərslərində aparılır. Sonra isə bu korreksiya işləri riyaziyyat, coğrafi-

ya, t

əbiətşünaslıq dərslərində aparılır. Şagirdlərə müşahidə etməyi, diqqəti, tər-

biy

ə etməyi öyrətmək lazımdır. Onlarda təfəkkürü, nitqi, yaddaşı inkişaf etdir-

m

ək, hər hansı obyekti müqayisə etmək, oxşar və fərqli cəhətləri fərqləndirmək 

xüsusiyy

ətləri öyrətmək lazımdır. Diqqət etmək lazımdır ki, uşaqlar öz xarak-

terl

ərində çatışmayan cəhətləri ayırd etsinlər. Yardımçı məktəbdə əqli və fiziki 

c

əhətdən  geri  qalan  uşaqların  inkişafında  əmək tərbiyəsi mühüm yer tutur. 

Uşaqları tərbiyə etmək və onları həyata hazırlamaqda əmək çox böyük təsiredi-

ci  (korreksiya)  rol  oynayır  [3].  Onların  psixi  və  fiziki  inkişafdakı  qüsurlarını 

azal

dır, qazanılmış bilikləri möhkəmləndirir. Yardımçı məktəbin vəzifəsi il ər-

zind

ə təlim -tərbiyəyə diqqətlə yanaşmaq və uşaqların qüsurunu islah etməkdən 

ibar

ətdir. Dərs prosesi əqli cəhətdən geri qalan uşaqlara bilik, bacarıq və vərdiş 

verm

əklə yanaşı əqli cəhətdən geri qalan uşaqların tərbiyəsində və inkişafında 

da köm

ək edir. Tərbiyə prosesi oliqofren uşaqların ayrı-ayrılıqda psixi funksi-

ya

sını deyil, anomal uşağın şəxsiyyətini tam və məqsədəuyğun öyrənməlidir.  

D

ərs prosesində keçirilən dərs materialı xüsusi işlənməli və sadə strukturu ilə 

kütl

əvi məktəbdən fərqlənməlidir. Ən çox dərs prosesində əyaniliyə fikir verilir. 

Əyanilik müəllimin və şagirdin sözünə uyğun olmaqla yanaşı məktəbdə didaktik 

prinsip

ə əsaslanır və şagirdlərin qüsurlu düşüncəsini inkişaf etdirir. Fərdi yanaşma 

prinsipi h

ər məktəbdə  əsas yer tutur. Fərdi  yanaşma  olmazsa,  müəllimlə  şagird 

arasında  əlaqə  yaranmaz, fəallıq  və  müstəqilliyi  şüurlu,  düşüncəli təhsilə  qarşı 

yön

əltmək olmaz. Əqli cəhətdən geri qalan uşaqları psixi və fiziki cəhətdən təshih 

ed

əndə yardımçı məktəbin qarşısında mühüm bir məqsəd durur – hissedici tərbiyə. 

Hissedici t

ərbiyə, müstəqil tərbiyə  forması  deyil, estetik fiziki və  əmək tərbiyə-

sinin t

ərkibinə aiddir. Bu tərbiyə qavramadan təfəkkürə  keçid  yaradır.  Hissedici 

t

ərbiyə  bütün məşğələlərdə  və  bütün fənlərin tədrisində  yardımçı  məktəbdə 

öyr

ədilməlidir, eyni zamanda fiziki və  estetik tərbiyədə  əmək dərslərində, 

sinifd

ənxaric dərslərdə, onun yaradıcılığında istifadə edilir.