Baki universitetiNİn xəBƏRLƏRİ №4 Humanitar
Yüklə 315,16 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 2010 DİLÇİLİK KRIM-TATAR DİLİNDƏ OĞUZ XÜSUSİYYƏTLƏRİ
- ОСОБЕННОСТИ ПРОЯВЛЕНИЯ ОГУЗСКИХ ЭЛЕМЕНТОВ В ЯЗЫКЕ ТЮРКСКИХ ТАТАР М.А.МАМЕДОВ РЕЗЮМЕ
- OGHUZ FEATURES IN THE CRIMEAN-TATAR LANGUAGE M.A.MAMMADOV SUMMARY
|
5 BAKI UNİVERSİTETİNİN XƏBƏRLƏRİ №4 Humanitar elmlər seriyası 2010 DİLÇİLİK KRIM-TATAR DİLİNDƏ OĞUZ XÜSUSİYYƏTLƏRİ M.Ə.MƏMMƏDOV Bakı Dövlət Universiteti mamedov2010@mail.ru
can ədəbi dili və şivələri ilə müqayisə olunmuşdur. Araşdırmadan aydın olur ki, Krım-tatar dili qıpçaq dillərinə daxil olsa da, bu dilin formalaşmasında oğuz tayfalarının dilləri həlledici rol oynamışdır.
Krım-tatar dili qədim tarixə, zəngin fonetik, qrammatik quruluşa və lüğət tər- kibinə malik müasir türk ədəbi dillərindən biridir. Krım-tatarları hazırda Krım ya- rımadasında, Orta Asiyada (Özbəkistan, Qazaxıstan) Tatarıstan, Ruminiya, Rusiya, Bolqarıstan, Türkmənistan və Türkiyədə məskunlaşmışlar. Son statistik məlumatlara görə, onların sayı 3,5 milyona yaxındır. Bu dilin tədqiqinə XX yüzilliyin əvvəllərindən başlanmışdır. Krım-tatar dilinin qrammatikasını ilk dəfə İ.Qaspiralı yazmışdır. Türkoloqlardan A.Samoyloviç, B.Bo- qorodimski, B.Çobanzadə və b. bu dilin tədqiqi ilə məşğul olmuşlar. * Krım-tatar dilində 1928-ci ilə qədər ərəb əlifbasından, 1928-1938-ci illərdə latın əlifbasından, 1939-cu ildən hal-hazıra kimi rus qrafikalı əlifbadan istifadə olu- nur. Krım yarımadasında yaşayan tatarlar 1992-ci ildə yenidən latın əlifbasına keçmək barədə qərar qəbul etmişlər. Yeni əlifbada 31 hərf vardır. Bunlardan 8-i saitləri, 23-ü samit səsləri ifadə edir. Kiril əlifbasından fərqli olaraq, burada ё, ц, дж, щ, ь, э, ю, я hərf və işarələri əlifbadan çıxarılmışdır. Latın qrafikalı əlifba krım-tatar dilinin fonetik sisteminə uyğunlaşdırılmış, velyar ŋ və H(h) səslərinin dildəki rolu nəzərə alınaraq, əlifbaya daxil edilmişdir. Krım-tatar dilinin türk dilləri arasında mövqeyi türkoloqlar tərəfindən müxtəlif şəkildə müəyyənləşdirilmişdir. Coğrafi mövqeyinə və əsas dil xüsusiyyətlərinə görə, V.V.Radlov, Y.Nemet, Q.Ramstedt, M.Rəsənin, L.Ligeti, T.Banquoğlu və b. bu dili oğuz qrupuna – Azərbaycan dili ilə bir qrupa daxil etmişlər. Türkoloqların əksəriyyəti, o cümlədən də N.A.Baskakov, V.Şott, T.Təkin, Q.Menqes, F.Zeynalov və b. Krım-ta- tar dilini qıpçaq dillərinin sırasına aid edirlər. Bu dilin əsasını qıpçaq-oğuz xüsusiy- yətləri təşkil etsə də, karlıq elementləri də müəyyən yer tutur. Türkologiyada oğuz xüsusiyyətlərinin Türkiyə türkcəsinin, karlıq əlamətlərinin özbək dilinin təsiri ilə
* Гаспринский И. Грамматика крымско-татарского языка. 1909; Самойлович А. Опыт краткой крымско-татарской грамматики, 1916; Чобанзаде Б. Кърым татар ильтий сарфы. Акъмесджид, 1925; Богородицкий В. Этюды по татарскому языкознанию, Казань, 1933.
6 sonradan yaranması ilə bağlı fikirlər söylənilir. Krım tatarları Orta Asiyaya sürgün edilənə qədər onların iki dialekti var idi: şimal və cənub dialektləri. Şimal dialektində qıpçaq, cənub dialektində isə oğuz xüsusiyyətləri üstünlük təşkil edirdi (2, 154). Hazırda Krım-tatar dilinin üç dialekti vardır: 1) qıpçaq-noqay və ya şimal dialekti; 2) qıpçaq-kuman və ya orta yol dialekti; 3) qıpçaq-oğuz və ya cənub dialekti (6, 8). Ədəbi dilin koyne dialekti orta yol və ya Bağçasaray dialektidir. Azərbaycan və Krım-tatar dilləri arasında ümumi xüsusiyyətlər həm ədəbi dil, həm də dialekt səviyyəsində özünü göstərir. Müasir Krım-tatar dilində əflifbada [ə] səsi yoxdur. Bu səsin mövqeyində [e] səsi işlənir. «Tarixən Krım-tatarların dilində [e] səsi yalnız söz köklərində, şəkilçilərdə isə [ə] səsi işlənmişdir: məs.: menda, bizlar,
zamanda söz əvvəlində b, d, q samitləri geniş işləkliyə malikdir: məs.: basma, bekmez, dam, demir, gemi və s. Velyar ŋ səsi Krım-tatar dilində fonematik məna kəsb etdiyindən əlifbada xü- susi işarəsi vardır. Bu dildə velyar ŋ səsi sözün ortasında və sonunda işlənir. İkinci şəxs mənsubiyyət şəkilçili isimlər hallanma prosesində üçüncü şəxsdən velyar n səsinin vasitəsilə fərqlənir. Oğuz dillərində, o cümlədən də Azərbaycan dilində tarixən bu səs mövcud olmuş, hazırda dialekt səviyyəsinə enmiş və qərb ləhcəsində qorunub saxlanmışdır. [w] səsi Krım-tatar sözlərində intervokal mövqedə və söz sonunda dodaqlanan saitlərdən sonra işlənir; məs.: suw, oquw, quwus, suwarmaq (6, 48). QoШадodaq, sonor və novlu [w] səsi Azərbaycan ədəbi dilində v foneminin variasiyası kimi sözün ortasında və sonunda müşahidə edilir; məs.: həwəs, dəwə, bütöw və s. (1, 114). Bu səs qədimdən türk dillərində mövcud olmuşdur. M.Kaşğarı [w] səsinin oğuzlara deyil, digər türklərə aid olmasını xüsusi qeyd etmişdir: «Türklərin əw dediyi şeyə oğuzlar əv deyirlər. Türklər ova aw, oğuzlar isə av deyirlər (5, 106). Hazırda qoШадodaq [w] səsi Azərbaycan dilinin Zaqatala şivəsində və Kərkük türkmanlarının dilində mühafizə olunur; məs.: war, watan, ew, dawşan və s. Hər iki dildə [w] səsi müstəqil fonem kimi deyil, v samitinin variantı kimi fəaliyyət göstərir. Azərbaycan və Krım-tatar dillərində fonetik hadisələrin eyni tipləri işləkdir: günnər-kunner, xannar-xannar (assimilyasiya); qaşdı, köşdü (Azərb.) – zelze- le>zenzele (k.t.) (dissimilyasiya); əmoğlu, ikinci (Azərb.) – noldı (k.t.) (səsdüşümü); burun-burnu, boyun-boynu, qoyun-qoynu// koynu (Azərb; k.-t.) (qapalı saitlərin düşməsi); istəkan, şıkaf, dövür (Azərb.) – urum, urus, pılan (k.-t) (səsartımı); təc- rübə>tərcümə, tərcümə>təcrümə, məşhur>məhşur (Azərb.) – oqrenmek>orqenmek, bayram>baryam, sünnet>üsnet (k.-t.) (səslərin yerdəyişməsi) və s. Samit səslər türk dillərində müxtəlif şəkildə təzahür edir. Qıpçaq dillərində karlaşma hadisəsi, oğuz dillərində isə cingiltiləşmə hadisəsi güclüdür. Krım-tatar dili üçün karlaşma hadisəsi xarakterik olsa da, oğuz dillərində olduğu kimi cingiltiləşmə elementləri də müşahidə olunur (k~q, t~d, b~m): qemi, qol «göl», qizli, dört, dinle,
Krım-tatar dilində on bir nitq hissəsi vardır. Bunlardan 6-sı əsas (isim, sifət, say, əvəzlik, fel, zərf), 5-i köməkçi nitq hissəsidir (qoşma, bağlayıcı, ədat, köməkçi adlar, nida və təqlidi sözlər). İsmə xas olan kateqoriyalar kəmiyyət, hal, mənsubiyyət və xəbərlikdir.
7 Xəbərlik kateqoriyası həm adları, həm də felləri əhatə edir. Kəmiyyət kateqoriyasının əsas ifadə vasitəsi -lar 2 şəkilçisidir. Bundan əlavə, - lar morfemi Azərbaycan dilindəki – gil şəkilçisinin funksiyasını da yerinə yetirir; məs.: Aydarlar «Heydər, onun ailəsi və dostları», Nirimanlar. «Nəriman və dostları» və s. Bu xüsusiyyət Azərbaycan dilinin Dərbənd və Tabasaran şivələrində geniş yayılmışdır; məs.: Mən getmişdim Bahadurrara və s. -gil morfeminin əvəzinə -lar şəkilçisinin topluluq bildirməsi oğuz dilləri ilə müqayisədə qıpçaq dillərində geniş areala malikdir. Lakin bu xüsusiyyət türk, türkmən, uyğur və özbək dillərində də mövcuddur. Hal kateqoriyasında yiyəlik və təsirlik hallarda yalnız tam formaların (-nin, - ni 2 ), yönlük-istiqamət halında -qa, -ka formalarının, yerlik və çıxışlıq hallarda kar variantlı şəkilçilərin işlənməsi qıpçaq xüsusiyyətlərinin üstünlüyünü göstərir. Mənsubiyyət kateqoriyasının qrammatik vasitələri oğuz dilləri ilə eyniyyət təşkil edir; məs: babam, baban, babası, babamız, babanız, babası//babaları və s. Mənsubiyyətin analitik forması da bu dildə müşahidə olunur; məs.: sizin köy, bizim adam, sizin balalar və s. Bu xüsusiyyət Azərbaycan danışıq dilində məhdud dairədə (bizim küçə, sizin məhəllə), Dərbənd, Balakən, Qax, Cəlilabad, Lerik, Şəki və Təbriz şivələrində geniş yayılmışdır. Bu, türk dillərinə xas olan qədim xüsusiyyətdir. Qədim yazılı abidələrdə- Orxon-Yenisey kitabələrində (bizin sü, menin er), «Dədə Qorqud kitabı»nda (bizim el), M.Kaşğarinin «Divanı»nda (bizin ev) da işlənmiş, müasir dövrdə karaiim, qaqauz, qumuq, başqırd, çuvaş, xakas, türk, qaraçay-balkar və türkmən dilinin dialektlərində I və II şəxslərdə mühafizə olunmuşdur. Mənsubiyyət şəkilçili isimlərin hallanması oğuz dillərinə uyğun şəkildə mey- dana çıxır. Oğuz dillərində, eləcə də Azərbaycan dilindəki hallanma forması eynidir; məs.: babamın, babama, babamı, babamda, babamdan və s. Krım-tatar dilində oğuz dillərində olduğu kimi, III şəxsdə bitişdirici ŋ ünsüründən istifadə olunur: babasında, babasından və s. Karlıq dilləri istisna olmaqla, digər müasir türk dillərində və onların şivələrində mənsubiyyətli hallanmada məkani hallardan əvvəl - ŋ ünsürü işlənir. Bu xüsusiyyət tarixən Orxon-Yenisey (oğlınta, yaşına), uyğur yazılı abidələrində (tenqri oğlanınqa), M.Kaşğarinin «Divanı»nda (közin-de, oğlundan) və digər yazılı abi- dələrdə mövcud olmuş, müasir dövrdə hər iki ədəbi dildə normalaşmışdır. Hər iki dildə üçüncü şəxs mənsubiyyət şəkilçili isimlər təsirlik halda ‐ŋ şəkil- çisi qəbul edir; məs.: anasın, kardaşın, aşın «yeməyin» (krım-tatar), atasın, babasın, başın, nəvəsin (Azərb.) Bu xüsusiyyət Azərbaycan ədəbi dilində deyil, danışıq dilində və şivələrin əksəriyyətində geniş fəallığa malikdir. Türkoloji ədəbiyyatda - ŋ şəkilçisi təsirlik halın qədim forması hesab olunur. Hazırda qıpçaq dillərində, Tuva, sarı uyğur, şor dillərində və Qaraqalpaq, türkmən, qumuq, türk dillərinin dialektlərində tarixi işləkliyini saxlamışdır. Yaxılı mənbələrin və müasir şivələrin materiallarından aydın olur ki, qədim -in
şəkilçisi tarixən yiyəlik və təsirlik halların funksiyasını yerinə yetirmişdir. Hal formalarının diferensiallaşması prosesində - ŋ şəkilçisi təsirlik halı bildirmək funksiyasını bəzi ədəbi dillərdə itirmiş, şivələrdə fəallığını saxlamışdır. Azərbaycan dilindən fərqli olaraq, Krım-tatar dilində qrammatik şəkilçilərin əksəriyyəti ikivariantlıdır. Şəkilçilərin damaq variantı dodaq variantının mövqeyində
8 işlənir. Bəzi şəkilçilərin damaq variantının üstünlüyü (hal, mənsubiyyət və şəxs şəkilçilərində) şimal-şərq ləhcəsi üçün səciyyəvidir. Krım-tatar və Azərbaycan dillərində əvəzliyin məna növləri forma və semantik baxımdan oxşardır: şəxs əvəzlikləri (men, sen, o, biz, siz, olar), işarə (bu, o, şu, mına, anna «ona», mınavi bytun, cümle, er er bir), qeyri-müəyyən (biri, birevi, bir kimse, kimdir, nedir, bazı, anqi, kaysi) və s. Şəxs əvəzlikləri hallanarkən Azərbaycan ədəbi dili və şivələri ilə oxşar formalar özünü göstərir. Birinci şəxs əvəzlikləri yiyəlik halda mənim, bizim
şəklində, yönlük halda mana// bana, sana, ona formalarında işlənir. Krım-tatar dilinin cənub dialektində şəxs əvəzlikləri yönlük halda ma:, sa:, şimal dialektində
qərb ləhcəsində, şimal-qərb şivələrində (ma:, sa:), Zaqatala, Qax və ayrım şivələrində (maqa, saqa) müşahidə olunur.
Krım-tatar dilinin cənub şivələrində bu, u, «o» işarə əvəzlikləri abu< ha bu, Tabasaran şivələrində habu//habı//havı//havu variantlarında çox yaxındakı, gözlə görünə bilən varlığı göstərmək, nişan vermək üçün işlədilməklə bərabər, ondan haqqında danışılan
və gələcəkdə olacaq hadisəni, əşyanı, varlığı, əlaməti və s. bildirmək üçün istifadə edilir. Məsələn: habu meniŋ qız mağa çox komak eliyir (4, 93).
Azərbaycan dilində olduğu kimi, Krım –tatar dilində də inkar fellər-ma
şəkilçisinin vasitəsilə, bacarıq felləri-a,e feli bağlama şəkilçisi ilə bil felinin köməyi felləri ilə düzəlir; məs.: atalma// atama, alama və s. Şəxs şəkilçiləri iki şəkildə təzahür edir: 1) felin şühudi keçmiş zamanı və şərt şəkli ilə işlənənlər: aldım, aldın, aldı, aldık. aldız, aldılar; 2) felin digər şəkillərində işlənənlər: alırım, alırsın, alır, alırmız, alırsız// alırsınız, alırlar və s. Göründüyü kimi, Azərbaycan dilindən fərqli olaraq, Krım-tatar dilində II şəxs təkdə -sın
, I şəxs cəmdə -mız 2 şəkilçiləri işlənir. Azərbaycan dilində və şivələrində I şəxs cəmdə -mız
şəkilçisi qeydə alınmamışdır, lakin tarixən yazılı abidələrdə 2 forma (-q, -k və -mız) işlənmişdir. XVIII yüzildən başlayaraq ədəbi dildə -q, -k şəkilçisi normalaşmışdır. II şəxs təkdə –sın şəkilçisi Gədəbəy və Qax (İlisu kənd şivəsi) şivələrində fəal işlənməkdədir. Türk dillərində II şəxs təkdə şəkilçinin həm açıq saitli, həm də qapalı saitli variantları (-san, -sın) mövcuddur. -San şəkilçisi Qaraqalpaq, qumuq, Tuva, özbək, uyğur dillərində, -sın 4 forması isə müasir türk, qazax, karaim, qırğız, noqay və Baraba tatarlarının dilində eyni vəzifə daşımaqdadır. Ümumtürk arealında –san 2 şəkilçisi ilə müqayisədə qapalı variant üstünlük təşkil edir. N.Hacıyeva -sın izoqlossunun innovasiya mərkəzinin Orta Asiya türklərinin yayıldığı zonanın olması qənaətindədir (3, 178). Orta Asiyada özbək və Qaraqalpaq dilləri istisna olmaqla, oğuz və qıpçaq mənşəli türk dillərində –sın şəkilçisi işlənir. Bu şəkilçinin ayrılıqda oğuz və qüpçaq xüsusiyyəti olmasını müasir dil faktları ilə təsdiqləmək çətindir. Bunu oğuz-qıpçaq dilinin qədim xüsusiyyəti kimi Orta Asiyadan yayıldığını güman etmək olar. Krım-tatar dilində I şəxs təkdə də şəxs əlamətinin qapalı variantının -ım işlən- məsinə rast gəlinir: men insanım. –ım şəkilçisi Azərbaycan dilinin ayrım şivəsində I
9 şəxs təkin əsas ifadə vasitəsidir. Bu şəkilçinin işlənməsinə görə, Krım-tatar dili qaqauz, türk, türkmən və şor dilləri ilə bir qrupda birləşir. Şəxs şəkilçilərinin işlənməməsi Krım-tatar danışıq dilində qeydə alınmışdır:
şivəsi) şivələrində hər 3 şəxsdə özünü göstərir: men çoban, sen çoban, ho çoban, biz çoban, siz çoban, holar çoban (Qax) və s. Şəxs şəkilçilərinin işlənməməsi türk dillə- rində Orxon-Yenisey dövründən arxaikləşməyə başlasa da, müasir dövrdə tatar və qaqauz dillərində məhdud arealda, sarı-uyğur, salar dillərində və özbək dilinin dialektlərində geniş yayılmışdır. Apardırdığımız araşdırmalardan bir daha aydın olur ki, Krım-tatar dilinin oğuz xüsusiyyətləri Azərbaycan ədəbi dili və ya şivələri ilə eyniyyət təşkil edir. Bu xüsu- siyyətlərin bir qismi tarixən Türkiyə türkcəsinin təsiri ilə yaransa da, əksəriyyəti ta qədimdən hər iki dildə möhkəmlənmişdir. Bir sözlə, Krım-tatar dilinin formalaş- masında qıpçaq dilləri ilə yanaşı, oğuz dilləri də həlledici rol oynamışdır.
1.
Axundov A. Azərbaycan dilinin fonetikası. Bakı: Maarif, 1984, 392 s. 2.
Баскаков Н.А. Тюркские языки. М.:Восточная литература, 1960, 243 с. 3.
Гаджиева Н.З. Тюркоязычные ареалы Кавказа. М.: Наука, 1979, 263 с. 4.
İslamov M. Türk dillərində əvəzliklər. Bakı: Elm, 1986, 204 s. 5.
Kaşğari M. Divani lugat-it-türk (tərtib edən Ramiz Əskər). I c., Bakı: Ozan, 2006, 512 s. 6.
Усеинов К. Ганиева Э, Сейдаметова Н. Къырым татар тили. Симфереполь: Къырымдево- къувпеднешир, 2008, 208 с.
В ЯЗЫКЕ ТЮРКСКИХ ТАТАР М.А.МАМЕДОВ РЕЗЮМЕ В статье приводятся общие сведения о крымско-татарском языке и истории его развития, уточняется место этого языка в семье тюркских, даётся сравнительный анализ фонетических и морфологических явлений огузского происхождения с азербайджанс- ким языком и диалектами. В результате исследования можно сделать следующее заключение: хотя крымс- ко-татарский язык и относится к половецкой группе, тем не менее, решающую роль в его формирование сыграл язык огузских племён.
The article deals with the Crimean-Tatar language and history of its development, its position in the family of Turkic language and presents the comparative analysis of phonetic and morphological phenomena of Oghuz origin with the Azerbaijani language and dialects. As a result of the research we come to the following conclusion: though the Crimean - Tatar language also refers to the Polovistan group, the language of Oghuz tribes was of key importance in its formation.
Yüklə 315,16 Kb. Dostları ilə paylaş:
|