Baki universitetiNİn xəBƏRLƏRİ

Açar sözlər: təkrar, emosional-ekspressiv, informativ, folklor, şəxs adı, təyinedici üzv, 

uydurma ad 

 

Onomastik leksikanın ən geniş yayılmış və zəngin struktur-semantik xü-

susiyyətlərə malik olan hissəsi antroponimlər, yəni şəxs adlarıdır. Şəxs adları 

milli təfəkkürün, xalqın həyat tərzinin, arzu və istəklərinin tərcümanı olub, ha-

belə rəngarəng, geniş işlənmə arealına malikdir. Bu sözlər yalnız adlandırma 

funksiyasını daşımır, həm də ad sahibinə münasibəti özündə əks etdirir. Şəxs 

adlarının bədii  ədəbiyyatda istifadəsi də yalnız obrazın adlandırılması deyil, 

həm də müxtəlif üslubi-bədii məqsəd güdür. 

Folklor xalqın arzu-istəklərini, həyata baxışını özündə əks etdirdiyindən 

bu münasibət adlarda da bu və ya digər şəkildə ifadəsini tapır. Folklorda şəxs 

adlarının işlədilməsi məqsədli xarakter daşıyır. Ona görə  də  şəxs adlarının 

müxtəlif folklor janrlarında üslubi baxımdan rəngarəng işlənmə xüsusiyyətləri 

özünü göstərir.  

Folklorda şəxs adlarının istifadəsi xüsusiyyətlərindən biri onların təkrar 

şəklində  işlədilməsidir. Müxtəlif sintaktik füqurlardan, o cümlədən sintaktik 

5 

---

təkrarlardan istifadə poetik əsərlər üçün, xüsusilə şeir üçün xarakterik hal olsa 

da (1, 350), “nəsr dilinin üslubi-poetik imkanlarının genişlənməsində müəyyən 

rola malikdir” (2, 123). Təkrar “həm nəsr, həm poeziyada rəngarəng üslubi 

məqsədlərlə əlaqədar işə cəlb edilir, lakin fərqli tələbatlarla əlaqədar” (3, 115). 

Belə ki, nəsr dilində təkrar daha çox obrazın dilində verilir.  

Qeyd edək ki, təkrar bədii  əsərdə  mətn çərçivəsində komponentlərin 

bağlanma vasitəsi kimi də iştirak edir (4, 9). Bu zaman onlar anafora, epifora, 

anadiplosis və simploka kimi koheziya məqsədi daşıyır. Bu barədə ayrıca 

tədqiqat işi vardır (5). Lakin bizi maraqlandıran koheziya faktı yox, üslubi 

məqsədə xidmət edən təkrarlardır. 

Sözsüz ki, hər bir təkrarı uğurlu hesab etmək olmaz. Dilçilikdə “təkrir” 

deyilən poetik füqurdan istifadə edilir. “Təkrir, lüzumsuz təkrardan fərqli 

olaraq, bədii əsəri mənaca daha da genişləndirir, onun dilini və üslubunu daha 

da qüvvətləndirir” (6,245). Şəxs adlarının təkrarlanaraq işlədilməsi müxtəlif 

üslubi məqsədlər izləyir. Xalq danışıq dili üçün elliptiklik, lakonik ifadə for-

ması  əsasdır. Təbii ki, folklor dili xalq danışıq dili əsasındadır və burada da 

yığcam ifadə formasına geniş yer verilir. Hər hansı söz və ya ifadənin təkrar 

edilməsi də zərurətdən irəli gələ bilir. “Bədii ədəbiyyatda belə ifadələr qüvvət-

li emosiya yaratmaq məqsədilə geniş miqyasda işlədilir (7, 60). Bu zaman 

həmin təkrir bədii priyom kimi çıxış edir (8, 197). Bədii priyoma çevrilən 

təkririn məqsəd müxtəlifliyi təkrarın xarakterinə  də öz təsirini göstərir və bu 

halda müxtəlif qrammatik formalardan istifadə olunur. 

1) Şəxs adları müraciət, çağırış  məqamında işlənir və bu zaman onların 

iki dəfə, yaxud daha çox təkrarlanması müxtəlif məqsədlər daşıyır. Bir halda 

nida ilə, ya da onsuz işlənən  şəxs adı xitab funksiyasında təkrar edilir və bu 

təkrarda məqsəd ad sahibinin edilən müraciəti dəqiq eşitməsidir. Məs.:  – Ay 

Dona xanım! Ay Dona xanım! Muştuluğumu ver, gəlmişəm səni atanın toyuna 

çağıram (“Koroğlu”). 

Bu tip təkrarların bəzən birincisində nida olmur, lakin ikincidə çağırış 

nidası iştirak edir. Bu zaman ikinci dəfə təkrarlanma yalnız çağırış məzmunu-

na malik olmur, habelə emosional vəziyyəti əks etdirir. Məs.: – Hatəm kişi qış-

qırdı: – Vəli, ay Vəli! (“Tənbəl oğul”). Bu misaldakı  müəllif sözündə “qışqır-

dı” sözünün verilməsi müraciət edilən  şəxs adındakı emosional münasibəti 

göstərən faktlardandır. 

Bəzən şəxs adının müraciət kimi təkrarlanması əslində müraciət məzmu-

nuna malik olmur, daha doğrusu, müraciətə münasibəti ifadə edir. Verdiyimiz 

sonuncu misalın davamı belədir:  Vəli deyinə-deyinə içəri girdi: – Hə, nədi,