Bakteriyalar

Bakteriyalar
Bular juda mayda o'simlik organizmlari bo'lib, ularni mikroskopda juda kattalashtirib ko'rish mumkin. Bular - geterotrof, oziklanuvchi, xlorofilsiz organizmlar bo'lib, o'simliklar olamida aloxida o'rin tutadi. Ular xar kanday yashash sharoitiga xam moslasha oladi, shuning uchun er sharini xamma joyida uchraydi.

Bakteriyalar xujayrasining shakli xar xil bo'ladi. Sharsimon - kokki, to'gri tayokchasimon - batsilla, egik tayokchasimon (vergul shaklida) - vebrion, spiralsimon - spirilla. Bir xujayrali bakteriyalaridan tashkari koloniya bo'lib, yashovchi bakteriyalar xam bo'lib, ular aloxida xujayralar, kokklar yigindisidan iboratdir.

Ona xujayra bo'linganidan keyin, tarkab ketmay juft - juft bo'lib birikib koladi. Bu ko'shalok shakillar diplokokklar deyiladi.Bir tomonga bo'linishdan xujayra zanjirlari xosil bo'ladi. Bularni streptokokklar deyiladi.

Ba'zi vaktda xujayraning ko'p marta bo'linishidan xujayra to'dasi xosil bo'lib, ular o'zum boshiga o'xshaydi va stofilokokklar deyiladi.

Ba'zan kokklar uchta o'zaro kesishadigan tekisliklarda ko'payib, boglanib kuyilgan tovar toylari singari shaklga kiradi. Bu to'dalar sartsina deyiladi. Ular aerob - kislorodli, anaerob - kislorodsiz sharoitda yashay oladi. Kishda shaxar xavosini 1 m3 da 4,5 minggacha, yozda 10-25 minggacha bakteriyalar bo'lishi aniklangan.

Ko‘payishi — bakteriyalar sonining ma’lum hajmda ortishi, o‘sishi esa, hujayra materiallarining sintez qilinishi natijasida bakteriya massasining kattalashishidir. Mikroblar har xil usul bilan ko‘payadi. Masalan, bakteriyalar oddiy bo‘linish yo‘li bilan ko‘payadi, buni vegetativ ko‘payish, deb ataladi. Bakteriyalarning bo‘linishi turli te-kislikda va har xil ko‘rinishda (masalan, uzum g‘ujumi, zanjir, juft-juft, toq, alohida) sodir bo‘lishi mumkin. Ba’zilari kurtaklanib bo‘g‘in-chalaridan ipchalar uzilib va spora hosil qilib ko‘payadi.

Bakteriyalarning ikkiga bo‘linib ko‘payishi jarayonida DNK ham ikkiga bo‘linadi, bunda vodorod bog‘lovchisi uzilib DNKning ikkita ipi sintez qilinadi. Keyinchalik u bir ipli DNK vodorod bog‘i bilan birikadi va qaytadan ikki ipli DNK hosil bo‘ladi, bu o‘z navbatida bakteriyaning irsiy axborotlarini saqlaydi. Yangi hosil bo‘lgan ikki ipli DNKda bir ipi eski, ikkinchisi esa, yangi kyahshiplementar ip hi-soblanadi .

9-rasm. Bakteriya hujayrasining ikkiga bo‘linishi.

Elektron mikrofoto, kat. x 56 000.

Bakteriyalar xar 20-30 minutda bo'linib turadi. Shu bo'linishda 1 sutkada 636 mln. dona xosil bo'lib, 33 m-ni tashkil kiladi. Sharoit 3 kun saklansa er shari ekvator chizigini 14 marta o'rash uchun etarli bo'lar ekan. Botulizm taksini (zaxari) bakteriyalar ishtirokida (go'sht) balik, konserva maxsulotlarini aynashi natijasida xosil bo'ladi. 1 g moddasi 60 mlrd sichkonni (1200000 T.trik vazn) zaxarlashga etadi.

Mikroorganizmlar 3,5-3,8 mlrd yil awal yerda paydo bo‘lgan tirik mavjudotlarning dastlabki vakilidir. Ularning paydo bo‘lishi va evolutsiyasi muammosi juda murakkab. Ba’zi mualliflar ularni bir-lamchi tirik mavjudotlar desalar, boshqalar ulardan awalgi orga-nizmlarning nohujayraviy shakli (arxeobiont, fotobiont, protobiont va boshq.) ekanligini ta’kidlaydilar.

Tasnif (klassifikatsiya) - bu organizmning o‘xshashligi va qarindoshligiga qarab, taksonyahshietrik gurahlar (taksonlar)ga joyla-shishidir.

Nyahshienklatura - bu taksonyahshietrik gurahlarning xalqaro qoida-larga mos keladigan nyahshilaridir.

Mikroorganizmlar to‘g‘risidagi ma’lumotlar qancha ko‘p bo‘lsa, ularni ma’lum taksonga kiritish shuncha aniq bo‘ladi. Bakteriyalar morfologiyasi, biokimyosi, fiziologiyasi va genetikasini zamonaviy usullar yordamida o‘rganish yangi ma’lumotlarni beradi va ularga asoslanib yanada mukammallashtirish mumkin bo‘ladi.

Taksonyahshiiyaning genosistematika va raqamli (nyahshierli) usullari juda keng tarqalgan. Genosistematika asosida bakteriya DNK sidagi o‘xshashlik va farqni aniqlash yotadi. Ularning yaqinlik darajasi DNKdagi G+Sning o‘xshashligi bilan aniqlanadi. Bundan tashqari, DNKni molekular gibridizatsiyalash, genlar nukleotidlarining joy-lashishini aniqlash usullari ishlab chiqilgan bo‘lib, ular yordamida turlarning yaqinligi o‘rganiladi. Agar DNK gyahshiologiyasi 80-90 % bo‘lsa, mikroorganizmlar bir turga kiritiladi. Bunda yaqinlikning boshqa ko‘rsatkichlari (morfologik, biokimyoviy, fiziologik va boshq.) ham e’tiborga olinadi.

Raqamli taksonyahshiiya mikroorganizmlar orasidagi yaqinlikni juda ko‘p belgilarning o‘xshashligi asosida aniqlaydi. Tasnifning bu ma-tematik usuli kyahshipyuterli texnikaning rivojlanishi tufayli keng tarqaldi. Mikroorganizmlar to‘g‘risida qancha ko‘p belgilar ma’lum bo‘lsa, yaqinlik koeffitsiyenti shuncha ishonchli bo‘ladi. Agar 90 % aniqlik bo‘lsa - bir turga, 70 % aniqlik bo‘lsa boshqa turga kiritiladi. Ko‘rsa-tilgan usullar nisbiy bo‘lib, albatta, boshqa yaqinlik ko‘rsatkichlari ham e’tiborga olinadi. Taksonyahshiiyada eng samarali usul, bu - ge¬nosistematika va raqamli taksonyahshiiya bilan bir vaqtda, mikrob hu-jayralarining morfologiyasi, biokimyosi, fiziologiyasi va boshqa xu-susiyatlariga asoslangan klassik usullar birligidir.

1923-yilda D. Berji bakteriyalarning birinchi xalqaro aniqlagichini tuzdi. Uning keyingi nashrlari (1980-1994) - «Bergeys Manual of determinative bacteriology» bakteriyalar sistematikasi bo‘yicha Xal¬qaro qo‘mita tyahshionidan tayyorlandi.

1980-yil 1-yanvardan kuchga kirgan bakteriyalarning yangi no-menklaturasi kodeksi bo‘yicha Procaryotae olamining quyidagi tasnif kategoriyalari joriy qilindi: bo‘lim-sinf-tartib-oila-urug‘-tur. Asosiy nyahshienklatura birligi turdir.

Hozirgi ma’umotlar bo‘yicha bakteriyalarning turi quyidagicha: 1) kelib chiqishi umumiy; 2) muayyan yashash muliitiga moslashgan;

3) moddalar almashinuvi va tur orasidagi munosabatlari o‘xshash;

4) irsiy apparati va fiziologik belgilari o‘zaro yaqin bo‘lgan populat-siyalar yig‘indisi.

O‘rganilayotgan mikroorganizmning qaysi turga mansubligini bilish uchun awal uning asosiy belgilari (morfologiyasi, harakatlanishi, spora hosil qilishi, bo‘yalishi, biokimyoviy xususiyati va boshq.)ni aniqlab, o‘sha xususiyatlar bo‘yicha solishtirib, aniqlagich orqali uning o‘rni bakteriyalar tasnifidan topiladi.

Biologiya fanidagi kabi mikrobiologiyada ham bakteriyalarni nyahshilash uchun binyahshiinal K.Linney nyahshienklaturasi (ikki nyahshili) qabul qilingan bo‘lib, bunda har bir mikroorganizm urug‘ va tur nyahshii bilan ataladi. Urug‘ katta harf, tur esa kichik harf bilan yoziladi. Masalan, yiring hosil qiluvchi stafflokokk Staphylococcus aureus, dif-teriya korneibakteriyasi - Corynebacterium diphtheriae, qoqshol qo‘z-g‘atuvchisi - Clostridium tetani va boshqalar.

Agar ajratib olingan bakteriya xossasi tipik turga xos xususiyatlar-dan farq qilsa, uni kenja turga kiritiladi. Bundan tashqari, kenja turlarning shunday vakillari borki, ularni tasnif tartibiga kiritib bo‘lmaydi. Ularni kichik irsiy xususiyatlari, masalan, antigenlik -serovar, morfologik - morfovar, kimyoviy - xemovar, biokimyoviy yoki fiziologik - biovar, patogenlik - patovar, faglarga nisba-tan - fagovar xususiyatlariga qarab farqlanadi. «Tip» suffiksini «var»ga almashtirish ko‘pincha kelib chiqishi mumkin bo‘lgan tushun-movchiliklarning oldini oladi, chunki «tip» iborasi, odatda, Tucfriotae olamida taksonyahshiik birlik sifatida qo‘llaniladi.

Mikroorganizmlar genetikasi va seleksiyasi rivojlanishi bilan ma’lum tur guruhining elementar evolutsiya birligi populatsiya tushunchasi joriy qilingan. Klon - bir mikrob hujayrasi ko‘payi-shidan hosil bo‘ladigan hujayralar yig‘indisi. Shtamm - odam va hayvon organizmi hamda tashqi muhitdan ajratib olingan bir turdagi bakteriyalar kulturasi.

Tabiiy substratlar (nosterial bo‘shliqlar, oziq moddalar, suv, havo, tuproq, turli buyumlar)dan ajratib olingan mikroblar yig‘indisi -aralash kultura, bir tur (kenja tur) vakillaridan tashkil topgan populat¬siya sof kultura, deb ataladi.

Bakteriyalar sistematikasi. 1994-yilda sistematikaning yangi to‘rt jildi chop etildi - Bergeys Manual of Sistematic Bacteriology. Bu

qo‘llanmada umumiy tibbiyot yoki sanoat ahamiyatiga ega bo‘lgan, odam va hayvonlar uchun patogen hisoblangan ko‘p turlarning raqamli taksonyahshiiyasi, genetik, serologik va xemotaksonyahshiik tekshirish usullariga oid hamda bakteriya nyahshienklaturasining asosi, bakteriyalarni identifikatsiya qilish prinsiplari to‘g‘risida to‘liq ma’lumot berilgan. Shuningdek, bakteriyalarning ekologik tavsifi, ba’zi bakteriyalar gu-rahini ajratib olish uchun zarur bo‘lgan oziq muhitlar tartibi ko‘r-satilgan. Qo‘llanmada yana bakteriyalar fagovari va serovarini aniqlash, antibiotiklarga chidamlilik, odam va hayvonlar uchun patogenlik to‘g‘¬risida asosiy ma’lumotlar berilgan, patogenlikning asosiy yahshiillari va boshqa xususiyatlari ko‘rsatib o‘tilgan.

Yangi ma’lumotlar «International journal of Sistematic Bacteriology»da chop etib boriladi. 1-jildda grammanfiy aeroblar va anaeroblarning hamma vakillari (1-bo‘lim, -Jracilicutes) 35 guruhga bo‘linadi:

1-guruh. Spiroxetalar: Spirochaetaceae (Spirochaeta, Cristispira, Treponema, Borrelia Leptospira turkum), boshqa organizmlar.

2-guruh. Aeroblar (mikroaeroffllar, harakatchan, spiralsimon), egil-gan grammanfiy bakteriyalar (Aqua spirillum Campylobacter, Bdello-vibrio, Azospirillum, Spirillum, Vampiroibrio veebicobacter va boshq.).

3-guruh. Harakatsiz (yoki ba’zan harakatlanadigan), grammanfiy egilgan bakteriyalar (Spirosyahshia, Runella, Flectobacillus va boshq.).

4-guruh. Grammanfiy aerob mikroaerofit tayoqchalar va kokklar:

Acetobacter Preudyahshionas, Azotobacter, Rhizobium, Methylococucs, Acetobacter, Legionella, Morxella, Neisseria, Flavobacterium, Brucella, Bordetella, Francisella Bacteroides urug‘lari va boshqalar.

5-guruh. Fakultativ anaerob grammanfiy Enterobacteriaceae, Vibrionaceae, Pasteurellaceae. Oilasiga mansub qo‘shimcha urug‘lar (Gardnerella, Stretobacillus va boshq.).

6-guruh. Grammanfiy, to‘g‘ri, egilgan, spiralsimon anaerob bak¬teriyalar: Bacteriodes, Fusobacterium, Lentofrichia va boshqa urug‘lar.

7-guruh. Sulfat va oltingugurtni dissimilatsion tiklovchi bakteriyalar. (7-turkum: Desulfazyahshiaculum, Desulfovibrio, Desulfobulbus va boshq). Yangi tuzilgan guruh.

8-guruh. Anaerob grammanfiy kokklar: Oilasi - Veillonellaceae 3 urug‘i bilan.

9-guruh. Rikketsiya va xlamidiyalar: Tartibi: Rickettsialis, Chlamydialis.

10-guruh. Anoksigen fototrof bakteriyalar.

11-guruh. Oksigen fototrof bakteriyalar. Sianobakteriyalar shu guruhga kiradi.

12-guruh. Aerob xemolitotrof bakteriyalar va ularga yaqin orga¬nizmlar (oltingugurt, temir, marganes, nitrit va ammiakni oksid-lovchi bakteriyalar urug‘i).

13-guruh. Kurtaklanuvchi yoki o‘simta hosil qiluvchi bakteriyalar.

14-guruh. Qobig‘i bor bakteriyalar.

15-16-guruhlar. Har xil xossali sirg‘alib yuruvchi bakteriyalar.

17-guruh. Grammusbat kokklar {Enterococcus, Lactococcus, Mi¬crococcus, Peptococcus, Sarcina, Staphylococcus, Streptococcus, Trichococcus va boshq.).

18-guruh. Endospora hosil qiluvchi grammusbat tayoqcha va kokk¬lar {Bacillus, Clostridium, Sporosaroina va boshq.).

19-guruh. To‘g‘ri shakldagi spora hosil qilmaydigan grammusbat tayoqchalar {Lactobacillus, Listeria urug‘i va boshq.).

20-guruh. Noto‘g‘ri shakldagi spora hosil qilmaydigan grammusbat tayoqchalar {Acetobacterium, Actinyahshiyces, Bifidobacterium, Coryne-bacterium, Gardnerella va boshqa urug‘lar).

21-guruh. Mikobakteriyalar.

22-29-guruhlar. Aktinyahshiitsetlar.

30-guruh. Mikoplazmalar {Mycoplasma, Spiroplasma, Ureaplasma urug‘i va boshq.).

31-guruh. Metanogen bakteriyalar.

32-34-guruhlar. Arxebakteriyalar.

35-guruh. Ekstremal termoffl va gipertermonl bakteriyalar. Bakteriyalar sistematikasi bilan shug‘ullanuvchi Xalqaro qo‘mita fikricha, asosan, intuitiv tarzda boshlangan bakteriyalar taksonyahshiiyasi hozir miqdoriy usullarning rivojlanishi natijasida to‘liq obyektiv holatga aylandi.

Ko‘payishi — bakteriyalar sonining ma’lum hajmda ortishi, o‘sishi esa, hujayra materiallarining sintez qilinishi natijasida bakteriya massasining kattalashishidir. Mikroblar har xil usul bilan ko‘payadi. Masalan, bakteriyalar oddiy bo‘linish yo‘li bilan ko‘payadi, buni vegetativ ko‘payish, deb ataladi. Bakteriyalarning bo‘linishi turli te-kislikda va har xil ko‘rinishda (masalan, uzum g‘ujumi, zanjir, juft-juft, toq, alohida) sodir bo‘lishi mumkin. Ba’zilari kurtaklanib bo‘g‘in-chalaridan ipchalar uzilib va spora hosil qilib ko‘payadi.

Bakteriyalarning ikkiga bo‘linib ko‘payishi jarayonida DNK ham ikkiga bo‘linadi, bunda vodorod bog‘lovchisi uzilib DNKning ikkita ipi sintez qilinadi. Keyinchalik u bir ipli DNK vodorod bog‘i bilan birikadi va qaytadan ikki ipli DNK hosil bo‘ladi, bu o‘z navbatida bakteriyaning irsiy axborotlarini saqlaydi. Yangi hosil bo‘lgan ikki ipli DNKda bir ipi eski, ikkinchisi esa, yangi kyahshiplementar ip hi-soblanadi

Bakteriya uch xil bo‘linadi. Hujayraning bo‘linishi uning ajralishidan tez bo‘ladi; hujayralar sinxron bo‘linadi, bunda nukleoidning bo‘linishi va ajralishi natijasida bir hujayrali organizm hosil bo‘ladi; nukleoidning bo‘linishi hujayraning bo‘linishidan oldin bo‘lib, ko‘p nukleoidli bakteriyalar hosil qiladi.

Bakteriya yuzasining tarangligini kamaytiruvchi moddalar (sovun, o‘t kislotalarining tuzlari), glukoza, saxaroza, ayrim aminokislotalar va boshqa moddalar ta’sirida bakteriyalar o‘sadi, ammo bo‘linishi to‘xtaydi, natijada uzun ipchalar hosil bo‘ladi. Populatsiyada bak-teriyaning ko‘payish tezligi har xil. U bakteriyaning turi, kulturaning yoshi, oziq muhit, harorat, CO2 konsentratsiyasi va ko‘pgina boshqa yahshiillarga bog‘liq.

Generatsiya vaqti ham turli mikroblarda turlicha. Masalan, Clostridium perfringens Shiactislarda u 15 minut, lekin sut emizuvchilar hujayra kulturalarining hujayrasi bir sutkada ikkitaga ko‘payadi, ya’ni generatsiya vaqti uzoq. Binobarin, bakteriyalarning hujayra kulturasi yuz marta tez ko‘payadi. Hujayraning soni quyidagicha ko‘payadi: 1—2—4—8—16—32—N—hujayra soni, 0—1—2—3—4—5—n— generatsiya soni.

Bakteriyaning umumiy soni (N) (n) generatsiyadan so‘ng har bir ekilgan materialga 2 n.ni tashkil qiladi. Agar suyuq muhitga dastlab bir dona bakteriya ekilgan bo‘lsa va u 30 minutda ikkiga bo‘linsa, u holda bir sutkada bakteriyaning umumiy soni N-248 bo‘ladi. Lekin tabiiy sharoitda bunday holat sodir bo‘lmaydi, chunki sun’iy sharoitda turli yahshiillar ta’sirida bakteriyalarning ko‘payishi juda sekin kechadi.

Bakteriyalarning ko‘payishi muayyan qonuniyatlarga asoslanadi (bosqichma-bosqich, to‘xtovsiz va sinxron). Ularni suyuq oziq muhitda o‘stirilganda populatsiyaning o‘sishi va ko‘payishi ma’lum qonuniyatlar asosida sodir bo‘ladi.

Bosqichma-bosqich ko‘payishning asosiy sakkiz bosqichi rim raqami bilan belgilanadi:

I. Boshlang‘ich turg‘un bosqich — bakteriyani ekkan vaqtdan

o‘sishigacha bo‘lgan muddat (1—2 soat davyahshi etadi), bunda

bakteriyalar soni deyarli o‘zgarmaydi, qisman kamayishi mumkin.

II. Ko‘payishning to‘xtab turgan bosqichi — bu bosqichda

kattalashish (o‘sish) tezligi oshadi, lekin ko‘payish tezligi past

bo‘ladi. I va II bosqichlar lag faza, deb ataladi. Bu bosqich 2 soat

davyahshi etadi.

III. Eksponensial (logarifmik) bosqich, bunda bakteriya hu-

jayrasining soni logarifmik ravishda oshib boradi. Hujayralar juda yuqori

tezlikda, ya’ni geyahshietrik progress tarzida bo‘linadi. Bu bosqichda

bakteriyalar biokimyoviy va biologik jihatdan faol bo‘ladi. Bu 5—

6 soat davyahshi etadi.

IV. Bakteriyalar ko‘payishining sekinlashish bosqichi, bunda bak-

teriyaning ko‘payish tezligi va bo‘linuvchi hujayralar soni kamayadi.

Bu holat oziq muhit tarkibining o‘zgarishi, metabolizm mahsu-

lotlarining ko‘payishi va kislorodning kamayishi natijasida sodir bo‘-

ladi. Bu bosqich 2 soat davyahshi etadi.

V. Maksimal turg‘un bosqich, bunda yangi hosil bo‘lgan bak-teriyalar soni o‘lgan bakteriyalar soniga teng bo‘ladi. Bu bosqich 2 soat davyahshi etadi.

VI. Bakteriyalarning nobud bo‘lish bosqichi, bunda bakteriya hujayra-larining nobud bo‘lishi tezlashadi. Bu bosqich 3 soatcha davyahshi etadi.

VII. Logarifmik nobud bo‘lish bosqichi, bunda bakteriya hujayralari

muayyan tezlikda nobud bo‘ladi. Bu bosqich 5 soatcha davyahshi etishi

mumkin.

VIII. Nobud bo‘lish tezligining sekinlashish bosqichi, bunda

hujayralarning nobud bo‘lishi kamayadi, tirik qolgan bakteriya hu¬

jayralari tinch holatga o‘tadi.

Bakteriyalar laboratoriya sharoitida sun’iy oziq muhitlarda o‘stiriladi. Ularning o‘sishi va ko‘payishi uchun harorat muhim ahamiyatga ega. Barcha mikroorganizmlar haroratiga ko‘ra uch guruhga bo‘Unadi. Psixrofil (sovuq sezuvchilar 0-20°C), mezofil (o‘rtacha haroratda yashovchilar 20-48°C), termofil (issiq sezvuchilar 45-70°C). Bakteriyalar 0 dan 90°C bo‘lgan haroratda ko‘payishi mumkin. Ko‘pgina patogen mik-roblar 37°C li haroratda ko‘payishi mumkin. Ko‘pgina patogen mik-roblar 37°C li oziq muhitda bir-ikki kunda ko‘payadi. Ayrim bakteriyalar (masalan, sil mikobakteriyasi) esa, 3-4 haftada o‘sadi.

Bakteriyalar faoliyatida oziq muhitdagi pH muhim ahamiyatga ega. Mikroorganizmlarning har bir turi evolutsiya jarayonida pHning malum chegarasida o‘sishga moslashgan. pH fermentlar faolligiga ta’sir etadi. Saprofitlar pH 2 dan 8,5 gacha, patogen bakteriyalarning turlari pH 6-8 bo‘lgan sharoitda yaxshi o‘sadi.

Oziq muhitlar oson o‘zlashtiriladigan, muayyan azot hamda uglevodga, vitaminlarga va kerakli konsentratsiyadagi tuzlar miqdoriga ega bo‘lishi zarur. Oziq muhitlarda mo‘tadil yopishqoqlik va ma’lum darajada oksidlanish-qaytarilish imkoniyati bo‘lishi lozim.

Oziq muhitlar, asosan 4 ta, ya’ni universal, maxsus, tanlangan (elektiv) va differensial diagnostik muhitga bo‘linadi:

I. Universal muhitlar (GPB, GPA) tarkibida zarur oziq moddalar

bo‘lib, shuning uchun patogen va nopatogen bakteriyalar yaxshi o‘sadi.

II. Maxsus muhitlardan universal muhitda o‘smagan bakteriyalarni

o‘stirishda foydalaniladi. Ularga qonli agar, zardobli agar, zardobli

bulyon va boshqalar kiradi.

III. Tanlangan (elektiv) muhitlar. Bularda bakteriyalarning ma’lum turlari o‘sadi, masalan, ishqoriy-peptonli suv va ishqoriy-peptonli agar vabo vibrionlariga elektiv muhit hisoblanadi.

IV. Differensial diagnostik muhitlar: a) mikroorganizmlarning proteolitik xususiyatlarini aniqlashda (go‘sht-peptonU jelatinli (GPJ) va boshq.); b) uglevodlarning parchalanish xususiyatlarini aniqlashda foydalaniladigan muhitlar (Giss, Olkeniskiy muhiti va boshq.); bak-

teriyalarning laktozalarni parchalashi va parchalamasligiga ko‘ra, farq qiladigan muhitlar (Endo, Levin, Ploskiryov muhitlari va boshq.); d) bakteriyalarning gemolitik xususiyatini aniqlashda ishlatiladigan muhitlar (qonli agar).

Hozirda oziq muhitlar, asosan, fabrikalarda kukun holida ishlab chiqariladi. Bunday muhitlarni har xil sharoitda uzoq saqlash mum-kin, ular o‘z xususiyatlarini deyarli o‘zgartirmaydi, ishlatish uchun yaroqliligicha qolaveradi.

Laboratoriyalarda bakteriyalar probirka, Petri kosachasi va fla-konlarda ko‘paytiriladi. Oziqa mahsulot ishlab chiqaradigan institut-lar laboratoriyalarida mikroorganizmlar ko‘p hajmda oziq muhitlar qo‘yilgan reaktorlarda o‘stiriladi. Bu usul ko‘p miqdorda bakteriya massasini olish va oziq muhitdan unumli foydalanish imkonini beradi. Oziq muhitga havo yuborib muntazam ravishda aeratsiya qilinadi, nati-jada bakteriyaning o‘sishi va ko‘payishi tezlashadi. Anaerob bakteriyalar laboratoriya sharoitida turg‘un yoki ko‘tarib yuradigan anaerostatlarda (10-rasm) havosi so‘rib olib ko‘paytiriladi, shuningdek, ularni vakuum-eksikatorlarda ham o‘stirish mumkin. Anaeroblarni o‘stirish uchun kislorod atmosfera azoti yoki boshqa inert gaz bilan almashtiriladi. Anaeroblar, asosan, Kitta-Tarotssi va Vilson-Bler muhitlarida o‘stiriladi.

10-rasm. Anaerostatlar.
Bakteriyalarga biologik yahshiillar ta’siri. Mikroorganizmlar tabiat biotsenozining tarkibiga kiradi. Hayotda mikroorganizmlar orasida ham o‘zaro bir necha xil munosabatlar mavjud: simbioz, metabioz, satellizm, sinergizm va antagonizm.

Simbioz— bir necha organizmlarning o‘zaro foyda keltirib birga yashashi. Masalan, achitqisimon zamburug‘ va lyambliyalar, zamburug‘ va ko‘k-yashil suv o‘tlari, autoxton va alloxton mikroflora a’zolari.

Metabioz — bir organizm hayoti faoliyati davyahshiida boshqa organizmning yashashi uchun sharoit yaratib berishi. Masalan, nitrofikatsiyalovchi va ammonifikatsiyalovchi bakteriyalar, normal mikroflora a’zolari.

Satellizm — metabiozning bir turi. Bunda bir mikrob ikkinchi mikroorganizmning rivojlanishini quvvatlaydi (autoxton yoki alloxton mikroflora).

Sinergizm — bir necha xil mikroblar (achitqi va sut kislota bak-teriyalari, fuzobakteriyalar va borreliyalar)ning birgalikda fiziologik funksiyasining kuchayishi. Sinergizm turlaridan biri virogeniya bo‘-lib, bunda viruslar ma’lum bir bakteriya, achitqi va protozoalar bilan birga yashaydi.

Antagonizm — mikroorganizmlarning yashash uchun o‘zaro kurashishi. Bunda kislorod, oziq moddalar, yashash joyi uchun kurashadi va mikroblarning har xil yahshiillari (antibiotik, ferment, toksin va boshq.) bakteritsid va bakteriostatik ta’sir ko‘rsatadi. Mikroorga-nizmlar orasida parazitizm ham rivojlangan. Masalan, zamburug‘lar va protozoalar bakteriyalar bilan oziqlanadi, viruslar (faglar) bak-teriyalarda parazitlik qiladi va h.k.