Bank faoliyati indd

5.5. Kredit hajmi va uning aylanishi tahlili
Tijorat banklari mijozlarga juda ko‘p turli muddatlarga kreditlar beradi. 
Har bir mijozlarga berilgan kreditlarning hajmi (xoh u milliy sumda yoki chet 
el valyutasida bo‘lsin) aniq va uning qaytarilishi nazorat qilib boriladi. Tijorat 
banklari bo‘limlari bo‘yicha kredit hajmlari va ularning ma’lum davrlarda 
(oy, chorak, yil) o‘zgarish harakatlarni o‘rganish lozim. Buning uchun hiso-
bot davri boshidagi kredit qoldiqlari (boshlang‘ich qoldiq summasi) (BKS) 
hisobot davrida yangidan berilgan kredit summalari (YaKS) hajmi, hisobot 
davrida qaytarilgan kredit summalari (QKS) va hisobot davri oxirida qol-
gan kredit summalari (OKS) hajmi ko‘rsatilgan jadval tuzish kerak bo‘ladi. 
Bu jadvalda kreditning qaysi manabalardan berilganligi alohida ko‘rsatilishi 
mumkin. Demak bunda balans usulini qo‘llab, kreditning hajmiga va uning 
qaytarilishiga umumiy omillar ta’sirini aniqlash mumkin bo‘ladi.
BKS + YaKS = QKS + OKS;
Bu ma’lumotlar asosida, yangidan berilgan kreditlar summasi kredit 
qoldig‘ining necha foizini tashkil etilishini, shuningdek, qaytarilgan kredit-
lar summasi kredit qoldiqlarining qancha foizini tashkil qilishni hisoblash 
mumkin. Albatta bu ko‘rsatkichlar banklarda turlicha bo‘lishi, u asosan kre-
dit muddatiga bog‘liq bo‘lishi mumkin. Lekin bu ko‘rsatkichlarni bir bank 
bo‘limida bir necha davrini dinamikada o‘rganish kredit hajmi va uning qay-
tarilishi bo‘yicha muhim ma’lumotlarni beradi. 
Bu borada bank bo‘yicha kreditning o‘rtacha hajmini va uning aylanuv-
chanligini o‘rganish ham qiziqdir. Kredit statistikasida kredit hajmi asosiy 
ko‘rsatkichlardan biridir. Kredit hajmi ma’lum davrga berilgan kredit sum-
malaridan (barcha mijozlarga berilgan) qaytirilgan kredit summalarini ayi-
rib tashlanganligiga teng. Kredit qo‘yilmalari hajmi banklar va mijozlar 
bo‘yicha qisqa va uzoq muddatga berilgan kredit hajmi va hissalari aniq-
lanib o‘rganiladi. Kreditning o‘rtacha hajmi vaznli arifmetik o‘rtacha bilan 
aniqlanishi mumkin. Bunda kredit summalari (Pi) kredit muddatlariga (t
i
) 
ko‘paytirilib kredit muddatlari yig‘indisiga bo‘linadi.
t
t
Ð
i
i
i
Ð
∑
∑
=
−
; bu yerda 
=
−
Ð
kreditning o‘rtacha hajmi

---

75
Kreditning aylanuvchanligi hisobot davridagi kredit aylanmasi (kredit 
aylanma summasi – mijozlardan qaytarib olingan kreditlar summasining 
yig‘indisi tushiniladi) summasini kredit resurslarining o‘rtacha summasiga 
bo‘lib topiladi.
Kaym = 
KR
Kay
;
Bu yerda: Kaym – kredit aylanuvchanligi martalar:
Kay – kredit aylanmasi summasi;
KR – kredit resursi o‘rtacha summasiga.
Misol. Tijorat banki 40,0 mln. so‘mlik o‘rtacha kredit resursiga ega. Tah-
lil qilinayotgan davrda turli mijozlarga 160,0 mln. so‘mlik kredit berilgan. 
Shundan 152,0 mln. so‘m mijozlardan muddati tugaganligi sababli qaytarib 
olingan. Tahlil qilinayotgan davr oxiriga muddati tugamaganligi sababli 8,0 
mln. so‘mlik kredit qaytarilmagan. Demak kredit aylanuvchanligi (Kaym) 
quyidagicha topiladi:
Kaym = 
 marta
Kr
Kay
8
,
3
0
,
40
0
,
152
=
=
Demak, bankning mavjud 40,0 mln. so‘mlik kredit resursi, ushbu davrda 
3,8 marta aylangan. Boshqacha qilib aytganda 1 so‘m kredit resursi 3,8 so‘m 
bo‘lib kredit berishda ishlatilgan. Kredit aylanuvchanlik martalarda aniq 
bo‘lganda, kreditning o‘rtacha necha kunda aylanganligini (Kayk) topish 
mumkin. Buning uchun davrdagi kalendar kunlar sonini (D) kredit aylanuv-
chanligi martalariga bo‘lamiz. 
Kayk = 
Kaym
D
;
Agarda yuqoridagi misolda, tahlil qilinayotgan davr bir yil bo‘lsa, kalen-
dar kunlar soni – 365 kun bo‘lib, kreditning o‘rtacha aylanish kunlari:
Kayk = 
=
8
,
3
365
96 kun bo‘ladi.
Tijorat banklari kredit resurslarining foydalanish samaradorligini ular-
ning daromadlilik va rentabillik (foydalilik) darajalari ko‘rsatkichlari ham 
ifodalaydi. Kredit resurslarining daromadlilik darajasi (Krd) kredit berishdan 
olingan foiz daromadlari (FD) summasini kredit resurslarining (KR) o‘rtacha 
qoldig‘iga bo‘lib topiladi.
Krd = 
;
100
К R
FDх

---

76
Kredit resurslarining rentabellik darajasi (Krr) tijorat banki sof foydasini 
(SF) kredit reurslari o‘rtacha qoldig‘iga bo‘lib topiladi.
Krr = 
;
К R
SF
Tahlilda bu ko‘rsatkichlarning dinamik miqdorlari taqqoslanib ularning 
ijobiy yoki salbiy o‘zgarishlari aniqlanadi. Omillar ta’siri o‘rganilib, kredit 
resurslaridan foydalanish samaradorligini oshirish chora-tadbirlari belgila-
nadi. 

---

77