Bayramov Rəşid Mahir oğlu «Dövlətin sosial siyasətinin maliyyə təminatında büdcənin rolu»

FƏSİL 1.Yeni şəraitdə dövlətin sosial siyasətinin əsas inkişaf istiqamətləri
1.1.Dövlətin sosial siyasətinin mahiyyəti və ümumi xarakteristikası
Dövlətin sosial funksiyası onun sosial siyasətinin formalaşması və tətbiqi kimi özünü biruzə verir. İnkişaf səviyyəsindən asılı olmayaraq dünyanın bütün ölkələrində cəmiyyətin sosial iqtisadi yüksəlişi istiqamətində dövlət siyasətinin mühüm tərkib hissələrindən biri sosial sityasətdir. Sosial siypasətin mahiiyyəti ayrı-ayrı sosial qruplar, həmçinin cəmiyyətin bütün sosial qruplarına mənsub olan adamlar arasında onların həyat səviyyəsinin yüksəldilməsi və ictimai həyatda iştirakı üçün iqtisadi stimulun formalaşmasına şəraitin yaradılması ilə müəyyən edilir. İqtisadi inkişaf nöqteyi nəzərindən sosial siyasət cəmiyyətin həyatında mühüm rol oynayır. Əvvəla, iqtisadiyyat inkişaf etdikcə, milli gəlir artdıqca vətəndaşlar üçün əlverişli sosial şərait yaranır, onların sosial müdafiəsi güclənir, digər tərəfdən isə əhalinin sosial vəziyyəti yaxşılaşdıqca onların əmək məhsuldarlığı artır.
İctimai həyatın islahatı nəinki cəmiyyətin idarə edilməsi mexanizminə, hətta şəxsiyyətin, əmək kollektivlərinin, siniflərin, millətlərin, əhalinin müxtəlif sosial və peşə, qrup və təbəqələrinin kompleks maraqlarına da dərin təsir göstərir. Şəxsiyyətin və cəmiyyəitin qarşılıqlı əlaqəsinə təsir edən, insanın mənafelərini, onun hüquq və azadlığının müdafiəsinə zəmanət verən faktorların sırasında xüsusi yeri dövlətin sosial siyasəti və əhalinin müxtəlif qrupları ilə sosial təminatın bütün infrastrukturu tutur. Sosial siyasətin və sosial təminatın dialektik qarşılıqlı əlaqəsində ümumi cəhətlər və ziddiyyətlər, insanların tələbatlarının və maraqlarının reallaşdırılması və təmin edilməsi müşahidə olunur.
Sosial siyasətin mərkəzi subyekti dövlətdir. Dövlətin ayrılmaz atributu (rəmzi) – insanların həyat fəaliyyətinə, onların cəmiyyətdə davranışına, avtoritet, qanun, güc vasitəsilə müəyyən təsir göstərmək üçün imkan və qabiliyyət verən hakimiryyətdir.
Böyük sosial qrupların, siniflərin maraqlarını əhatə edən və dövlət hakimiyyətinin istifadəsi ilə bağlı olan hər bir ictimai problem siyasi xarakter daşıya bilər və ya daşıyır. Siyasətin mahiyyətcə mühüm cəhətlərindən biri odur ki, o sosial qrupların və ümumilikdə cəmiyyətin maraq və iradələrinin inteqrasiyası, ümumiləşdirici forması kimi çıxış edir.
Sosial siyasət - dövlətin daxili siyasətinin əsas hissəsidir. Sosial siyasət dövlətin sosial proqramlarında ifadə olunur və praktikada həyata keçirilir, əhalinin əsas sosial qruplarının mənafeyi naminə və maraqları vasitəsilə cəmiyyətdə olan münasibətləri tənzimləyir. Maddi cəhətdən möhkəm olmayan, iqtisadi təmin edilməyən hər bir sosial proqram, məlumdur ki, ancaq deklarasiya xarakteri daşıyır. Bu mənada sosial siyasət məzmununa və qarşısında duran vəzifələrinə görə iqtisadiyyata nisbətdə ikincilik təşkil edir. Lakin onun maddi və mənəvi mədəniyyətin inkişafına, ictimai inkişafın gedişinə olan təsirini və əhəmiyyətini ikinci dərəcəli hesab etmək olmaz.
Sosial sahədə cəmiyyətin iqtisadi təsərrüfatçılıq fəaliyyətinin nəticələri özünü büruzə verir və qiymətləndirilir, onun səmərəliliyi, insanların maraq və tələbatlarının təmin edilməsi qabiliyyəti yoxlanılır.
Sosial sahədə dövlət siyasətinin humanistliyinin dərəcəsi öz əksini tapır. O nə qədər güclü olsa da, ictimai inkişafın istiqamətinin humanist əsasə və humanist mənası daha aşkar görünür.
Nəhayət, sosial siyasətsiz ictimai inkişafın istehsal qüvvəsinin, təsərrüfat nailiyyətlərinin əsas və mərkəzi elementi olan insan fəaliyyətinin yeniləşməsi və yaradıcı başlanğıcının aktivləşməsi mümkün deyil.
Sosial siyasət məzmununa, formalarına, hazırlanması və reallaşması metodlarına olan tələblərin xarakterini əks etdirən aşağıdakı prinsiplər sisteminə əsaslanır:
- humanistlik, sosial ədalət;
- sistemlilik, fasiləsizlik, varislik;
- sosial siyasətin reallaşması üçün məqsəd və imkanların tarazlaşdırılması (müddətinə və lazımi resurslara görə);
- aşkarlıq - sosial siyasət məsələləri üzrə ictimaiyyətin bütün qrup və təbəqələrinin öz fikirlərini azad ifadə etməsi - idarəetmə orqanları ilə xalq arasında "əks əlaqə"nin mövcudluğu;
- sosial siyasətin işlənib hazırlanması və reallaşmasının demokratikliyi (qlobal sosial-siyasi qərar layihələrinin açıq müzakirəsi, sosial yeniliklərin əsas məsələləri üzrə ictimai rəyin hərtərəfli aşkar edilməsi);
- sosial siyasətin həyata keçirilməsinə ictimaiyyətin nəzarətin;
- əhalinin sosial müdafiəsi üzrə tədbirlərin ünvanlılığı, əhalinin sosial cəhətdən ən zəif və aztəminatlı qruplarına sosial yardımın gücləndirilməsi.
Sosial siyasətin məzmunu, onun məqsədləri və qarşısında duran məsələlər müəyyən dərəcədə sərbəst, lakin bir-biri ilə sıx əlaqəli siyasi fəaliyyət növləri olan funksiya sistemində açıqlanır.
Onlardan ən əsasları bunlardır:
- cəmiyyətin sosial qruplarının və təbəqələrinin, onun ayrı-ayrı üzvlərinin maraqlarının ifadə edilməsi, müdafiəsi, uyğunlaşdırılması;
- sosial sahədə olan ictimai ziddiyətlərin optimal həll olunması, vətəndaşlar və dövlət arasında "dialoqun" həyata keçirilməsi;
- əhalinin müxtəlif təbəqələrinin inteqrasiyası, ümumi ictimai sistemin, sabitliyin və asayişin qorunması;
- proqnoz;
- əhalinin sosial müdafiəsi;
- sosial proseslərin idarə olunması və s.
Bu funksiyaların köməyi ilə sosial siyasətin əsas məsələsi olan ictimai münasibətlərin qarşılıqlı əlaqəsi təmin edilir, cəmiyyətin sosial inkişafının idarə edilməsi həyata keçirilir.
Sosial siyasətdə nisbətən sərbəst ikki blok seçilir:
a) Geniş mənada götürülən sosial siyasət cəmiyyət üzvlərinin həyatının bütün tərəflərini, onların mal, ev və sosial infrastrukturun xidmətləri, iş yerləri, müəyyən pul gəlirləri ilə təmin edilməsi də daxil olmaqla əks etdirilən məsələləri, tədbirləri, maddi bazanın genişləndirilməsi və möhkəmləndirilməsini, əhalinin sağlamlığının mühafizəsini, onun təhsilini, mədəniyyətini və vətəndaşların həyat fəaliyyətinin xarakteri və iş şəraitində baş verən dəyişikliklərdə daha açıq-aydın duyulur. Çünki məhz bu sahədə onun məzmununun humanistliyi özünü büruzə verir.
b) Dövlətin sosial siyasətində ən mühüm yeri ailənin möhkəmləndirilməsi problemi tutur. Sağlam əxlaqi-psixolojı atmosfer, ailə-nigah münasibətlərinin yüksək mədəniyyətini cəmiyyətin bu özəyini (ailəni) şəxsiyyətin formalaşması, onun sağlamlığının qorunması və möhkəmləndirilməsi üzrə mühüm sosial instituta çevirir.
Sosial siyasətdə mühüm yeri sosial-ədalətin təmini problemi tutur. Bu real xalq hakimiyyətçiliyi, bərabərhüquqluluq və qanun qarşısında vətəndaşların hamısının bərabərliyi, insanın əmək qabiliyyətini itirdiyi, xəstəliyi, əlilliyi və yoxsulluğu baş verdiyi hallarda sosial təminatın müdafiəsidir.
Yoxsulluq yalnız pulun və əmlakın yoxluğu deyil. Bu ilk öncə həyat fəaliyyətinin mühüm şərtlərinin - evin, təhsilin, səhiyyənin, mədəniyyətin və s. əlçatmazlığıdır. Regional səviyyədə sosial siyasət subyektlərinin aktual məsələlərindən biri məhdud olan maliyyə və maddi resurslardan rasional istifadəninn yeni, daha effektiv (səmərəli) mexanizmlərinin hazırlanmasıdır.
Sosial siyasətin başlıca məqsədi ictimai münasibətlərin qarşılıqlı əlaqəsi, təşkilati-iqtisadi, elmi-texniki və əxlaqi-hüquqi tədbirlərin işlənib hazırlanması və yerinə yetirilməsi yolu ilə siyasi sabitliyi və vətəndaş həmrəyliyini təmin etməkdir.
Sosial müdafiə sistemində çalışan kadrların peşəkarlığı, aktual problemləri müəyyən etmək, onları qiymətləndirmək və təhlil etmək, pozitiv dəyişikliklər proqramını hazırlamaq qabiliyyətləri mühüm məna daşıyır. Dövlətin sosial siyasətinin müəyyən məqsədə yönəldilməsi sosial müdafiənin məzmunlu və təşkilati əsasıdır. Sosial siyasət sosial təminat üçün mühüm metodoloji funksiya yerinə yetirir.
Sosial siyasət cəmiyyətdə öz tələbatlarını və maraqlarını realizə etməyə çalışan insanların sosial təhlükəsizliyinin praktiki təşkili üzrə formasına və istiqamətinə görə dinamik olan bir fəaliyyətdir. Dövlət idarəetmə orqanının strukturları qanun və normativ hüquqi aktların gücündən istifadə edərək sosial siyasətin insana zaman və məkanda dəyişkən olan həyat fəaliyyəti şəraitinə uyğunlaşmasına ilkin zəmin yaratmağa çalışırlar. Belə yanaşma siyasəti yalnız etibarsız edir, cəmiyyətin irəliləməsini ləngidir. Buna görə də insanların bilavasitə maraq və tələbatlarına toxunan, hər bir kəsin taleyində, həyat fəaliyyəti şəraitində əksini tapan sosial siyasətin reallıq problemi yaradıcı, həm də dağıdıcı potensiala malikdir.
Təcrübə göstərir ki, əhalinin sosial, peşə, milli, cinsi və yaş qruplarının maraq və tələbatlarının uçotu (öyrənilməsi) mürəkkəb, ziddiyyətli prosesdir. Əhalinin müxtəlif qruplarının həyati tələbatları, onların reallaşması şəraitləri və imkanları nə qədər dərin öyrənilib anlaşılsa, bir o qədər sosial siyasətdə onlar dəqiq və tam ifadə edilər və müvəffəqiyyətlə həll olunarlar. Əhalinin sosial müdafiəsini keyfiyyətcə yeni səviyyəyə qaldırmaq üçün mütləq prinsipcə qeyri ehtiyat mənbə olmalıdır. Bu mənbənin formalaşması bazar iqtisadiyyatı tərəfindən aparılmalıdır. Bazar iqtisadiyyətinə keçidin ilk mərhələsində, istər-istəməz respublika əhalisinin çoxunun həyat səviyyəsinin aşağı düşməsi, ölkədə sosial gərginliyin artmasına gətirib çıxarmışdır. Lakin 1995-ci ildən başlayaraq respublikada cəmiyyətin yeni sosial strukturu formalaşdıqca bu gərginlik artıq azalmağa doğru meyl etmişdir. Bunu lokal şəkildə ayrı-ayrı sahələrdə də görmək olar.
Sözsüz ki, sosial dövlətin qurulması bir günün işi deyil. Əhalinin həyat səviyyəsi aşağı "sosialist inkişafında" olan ölkədən dövlətli və çiçəklənən sosial ölkəyə keçid çox mürəkkəbdir. Lakin vətəndaşların sosial hüquqlarının tapdalanmasına heç cürə yol vermək olmaz. Buna biz bir neçə il bundan əvvəl maaşların (1991-1994-cü illər) vaxtında verilməməsində rast gəlmişdik. Bu proses hal-hazırda tamamilə aradan qaldırılmışdır.
Xüsusi hüquqi-normativ bazanı, hazırlıqlı kadrları, infrastrukturun lazımi səviyyədə saxlanılmasını, sosial proqramların reallaşdırılmasının spesifik mexanizmlərinin işlənməsini tələb edən sosial siyasətin əsas istiqamətlərinə aşağıdakıları aid etmək olar:
- əhalinin gəlirləri siyasətinin ümumi məsələləri;
- əmək haqqı siyasəti;
- sosial partnyorluq;
- sosial sığorta;
- əməyin mühafizəsi və vətəndaşların əmək hüquqlarının müdafiəsi;
- məşğulluq siyasəti;
- demoqrafik siyasət.
Əhalinin əmək qabiliyyəti olmayan və aztəminatlə təbəqələrinin sosial müdafiəsinin istiqamətləri aşağıdakılardır:
- pensiya təminatı;
- sosial yardım;
- əhaliyə sosial xidmət.
Əhalinin ayrı-ayrı qruplarının (qaçqınların, ekoloji fəlakət rayonlarının sakinləri və s.) sosial müdafiəsinə aiddir:
- miqrasiya siyasəti;
- məcburi miqrasiya;
- xaricdə həmvətənlərimizin maraq və hüquqlarının müdafiəsi, xarici əmək miqrasiyası;
- cəmiyyətin keçid dövründə strukturlaşmanın əsası kimi, orta sinfin formalaşdırılması siyasəti.
Sosial siyasətin konkret bir neçə səviyyəsi mövcuddur: mərkəzi (dövlət), regional və yerli. Belə ki, regional sosial siyasət regionun iqtisadi inkişaf səviyyəsini, onun bazar iqtisadiyyatı münasibətlərinə daxil olmasının milli-etnik, tarixi-mədəni və digər xüsusiyyətlərini nəzərə almaqla, həyata keçirilir. Yerli seviyyədə sosial siyasət, həmin ərazidə əhalinin konkret problemlərinin və ayrı-ayrı fərdlərin problemlərinin həlli siyasətidir.
İstənilən ölkənin sosial siyasəti həmişə tarixi-konkret xarakterə malikdir. O, cəmiyyətin inkişaf səviyyəsi, onun geosiyasi mövqeyi, üstünlük təşkil edən sosial-iqtisadi, siyasi münasibətlərin xarakteri və onun xalqlarının mədəniyyətinin milli-tarixi tipi ilə şərtləndirilir.
Səhiyyə sahəsində siyasətin əsas vəzifəsi əhaliyə tibbi yardım və həyat fəaliyyətinin sanitariya-epidemioloji şəraitinin yaradılmasını əhatə edir. Səhiyyə sahəsində siyasətin əsas vəzifələrinin reallaşması bir sıra təşkilati-iqtisadi, sosial maliyyə və texniki tədirlərin həyata keçirilməsi ilə bağlıdır:
- səhiyyə xidmətinin əhali tələbatına uyğun inkişafı və yerləşdirilməsi, səhiyyənin daxili struktur əlaqələrinin optimal təşkili və idarə olunması, həmçinin ilkin səhiyyə yardımı və sonrakı səhiyyə xidməti növləri arasında optimal əlaqə formalarının təşkili;
- əhalinin səhiyyə yardımına olan hüquqlarının qorunmasını təmin edən qanunverici aktların işlənməsi;
- səhiyyədə profilaktik və bərpa tədbirlərinin ön plana keçirilməsi ilə yanaşı, xəstələnmə və ölüm səviyyəsinin aşağı salınmasına nail olmaq tədbirlərinin həyata keçirilməsi;
- respublikada səhiyyənin özəlləşdirilməsi və pullu xidmətlərin inkişafının əhalinin həyat səviyyəsinə təsirini nəzərə alaraq islahatların həyata keçirilməsi;
- səhiyyənin maddi, maliyyə imkanlarının effektli istifadəsi yollarının axtarılması səhiyyənin təşkilində rəqabət qabiliyyətli mühit yaratmaqla insanların maddi vəziyyətindən, xəstələnmə dərəcəsindən asılı olaraq seçmə qabiliyyəti yaratmaq vacibdir. Səhiyyənin daxilində əmək haqqı səviyyəsi və tibbi dərmanlarla təminat, dövlət təminatı ilə qeyri-dövlət müəssisələri arasında sağlam rəqabətin təşkili tədbirlərini həyata keçirir.
Səhiyyənin təşkilində pullu xidmətlərlə pulsuz xidmətlər arasında nisbət əhalinin aztəminatlı ailələr ilə yüksək təminatlı ailələr arasında nisbət uyğun olaraq müəyyən edilməlidir.
Mənzil təminatı sosial tələbatın ödənilməsinin mühüm amilidir. Mənzil tikintisi, bölgüsü və istifadəsinin iqtisadi və sosial problemləri bu sahənin inkişaf siyasətidir, bu istiqamətdə aşağldakılar inkişaf etdirilməlidir. Yerli orqanların və fərdi mənzil tikintisinin xüsusi çəkisinin artırılması vacibdir. Mənzil fondunun tərkibində xüsusi mənzil üstün olaraq artır, mənzil bazarında xüsusi mənzillərdən ilkin kapital olaraq sonrakı mənzil şəraitinin yaxşılaşdırılması üçün istifadə etmək lazımdır. Mənzil xidməti sahələrini sahibkarların xərcləri hesabına diferensial qiymətlər bazasında inkişaf etdirib, aztəminatlı ailələrin mənzil təminatını qorumaqla, mənzil haqqının normativ baza əsasında təyin edilməsi vacibdir. Mənzil tikintisini inkişaf etdirmək üçün uzunmüddətli kredit verilməsi şəraitini təkmilləşdirmək xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Mənzil tikintisi üçün əlavə torpaq ayrılması və mənzil tikintisi ilə məşğul olan sahibkarlar üçün investisiya, layihə və texniki təminat problemlərini dövlət stimulları vasitəsi ilə təmin etmək vacibdir. İstehsalı sürətləndirmək üçün özəlləşdirmə sürətlə getməlidir. Yerli büdcələr hesabına aztəminatlı ailələr üçün mənzil tikintisi və verilməsi praktikasını öyrənmək lazımdır. Minimal maddi təminatı olan ailələr üçün mənzillər haqqını minimal səviyyədə tətbiq edib, minimum səviyyədən yuxarı mənzil sahələrinə artan kəmiyyətlə vergi sistemi tətbiq etmək vacibdir. Mənzil tikintisi və istismarı üçün müəssisə və təşkilatların vəsaitlərini, maliyyə və bank strukturlarının kapitalını, dövlət və xarici investorların vəsaitini istifadə etmək lazımdır. Mənzil tikintisinin sahə kimi özünün problemlərinin həlli aşağıdakı istiqamətlərdə reallaşa bilər:
-mənzil tikintisində mütərəqqi texnologiyadan istifadə etməklə effektli layihə və keyfiyyətli material, xammal hesabına iqtisadi cəhətdən əlverişli və sosial tələbata uyğun layihələr tətbiq etmək;
-yerli tikinti materiallarından istifadə etməklə, fərdi mənzil tikintisini respublikanın ayrı-ayrı rayonlarındda yerli xüsusiyyətlərə uyğun inkişaf etdirmək;
-Azərbaycanda formalaşmış tikinti potensialını nisbətən dövlət nəzarətinə keçirmək, mənzil tikintisi sahəsində inhisarçılığı aradan qaldırmaq;
-tikintidə tikinti materiallarının və mənzillərin satış qiymətində süni şişirtmələrin qarşısının alınmasına təsir etmək.
Mənzil-kommunal sahəsi də sosial siyasətin bir istiqamətidir. Mənzil-kommunal xidmətində gəlirsiz işləməmək üçün mənzil-kommunal sahənin fəaliyyətində yerli və respublika büdcəsinin rolunu azaldıb, istehlakçıların hesabına maliyyələşdirmə prinsipinə keçmək , istehsal güzəştlərindən uzaqlaşıb, aztəminatlı ailələrin təminatı tədbirlərini işləmək vacibdir. Mənzil-kommunal islahatları büdcədən uzaqlaşıb, istehlakçıların hesabına ödəmə yolu ilə reallaşdırdığından, kommunal xərclərinin gəlirlərdən asılılığını təmin edir və qarşılıqlı subsidlərin fəaliyyətini məhdudlaşdırıb yerli büdcəyə düşən yükü azaldır. Mənzil-kommunal xidməti sferasında xərclərin azaldılması mənzil haqqı, istilik, su, qaz haqqı və digər mənzil xidmətlərinə verilən haqqın aşağı salınması olmalıdır.
Beləliklə, sosial siyasətin istiqamətləri araşdırılarkən aşağıdakı vəzifələrin təxirəsalınmaz olduğu müəyyən edildi. Azərbaycanda sosial yönümlü siyasətin bazar iqtisadiyyatı şəraitində əsas istiqamətlərini əsaslandırmaq, onun reallaşmasının yollarını seçmək və respublikada bu istiqamətə uyğun olaraq islahatlar proqramının özünəməxsus mexanizmlərini elmi əsaslarla düşünüb proqnozunu vermək və sosial müdafiə problemlərinin həllində beynəlxalq səviyyəli iqtisadi qurumlarla razılaşdırılmış qərar qəbulunu təmin etmək lazımdır. Azərbaycan iqtisadiyyatının inkişafında "sosial gərginliyin, sosial yükün" obyektiv səbəblərini, onların perspektiv dəyişmə inkişafını, demoqrafik dəyişmələri, təbii artım, qaçqın və köçkünlük reallığını, işsizlik, miqrasiya problemlərinin həlli yollarını araşdırıb respublikanın və dövlətin iqtisadi və ayrı-ayrı dövlət proqramlarında bu istiqamətdə real qərarlar və mexanizmlərin tətbiq edilməsi həyata keçirilməlidir.
Sosial yönlü siyasətin əsas istiqamətlərini Azərbaycanın milli, mənəvi və demoqrafik xüsusiyyətlərini nəzərə almaqla əsaslandıraraq məşğulluq səviyyəsinin artırılması, həyat səviyyəsinin yüksəldilməsi və yoxsulluğun ləğvi ilə yanaşı, orta təminatlı ailələrin ümumi əhalinin sayında xüsusi çəkisinin artması yollarına və iqtisadi tədbirləri elmi əsaslara uyğun proqnozlaşdırmaq lazımdır.
Sosial siyasətin reallaşmasının mürəkkəb mexanizmi onun məqsəd və vəzifələrinin yerinə yetirilməsinə yönəldilməlidir. Bu mexanizm strukturca aşağıdakı kimidir:
- sosial siyasətin subyekti - sosial münasibətlərin tənzimlənməsinə uyğun amillər ilə birgə təmsil olunmuş dövlət;
- siyasi partiyalar, ictimai-siyasi hərəkətlər və vətəndaş cəmiyyətinin digər institutları;
- sosial siyasətin obyekti - cəmiyyətdə müxtəlif məna daşıyan və müxtəlif formalarda təzahür olan sosial proseslər;
- sosial siyasətin subyektləri və obyektləri arasında olan əlaqəni tənzimləyən normativ – hüquqi aktlar sistemi.
Konkret məsələlər həll edildikdə bu struktura başqa elementlər də əlavə edilir. Bu elementlərdən ən vacibi sosial təminatdır.