Fяxrяddиn mustafayev

 
 
 
5.2. Populyasiyanın genetikası 
 
 
«Yerlərə baxıram baxçalı, bağlı, 
Göylərə baxıram qapısı bağlı, 
Kainat ixtiyar sirli, soraqlı, 
Əzəldən yaranmış tamaşa dünya.» 
 
                                                                              (Səməd Vurğun) 
 
5.2.1.  Populyasiya  («populus»-latınca  əhali,  xalq)  –  hər  hansı  bir  növə 
mənsub  olan  və  müəyyən  coğrafi  ərazi  tutan,  orada  məskunlaşan  orqanizmlər 
qrupundan  ibarət  olub,  onun  ümumi  xassələrinə  törəmə,  məhvolma,  ərazi  üzrə 
yerləşmə,  sıxlıq,  çoxalma,  inkişaf,  yaş  tərkibi  və  s.  aiddir.  N.V.Timofeyev  – 
Resovskiyə  görə  populyasiya  –uzun  müddət  müəyyən  ərazidə  məskunlaşan, 
çoxlu sayda nəsil verən, təkamül keçən, bir-biri ilə sərbəst çarpazlaşan, cütləşən 
müəyyən  növün  fərdlərinin  məcmusudur.  Populyasiya  –  geniş  mənada  bioloji 
növlərin  müəyyən  qrup  fərdlərinin  konkret  arealda  məskunlaşan  yığımından 
ibarətdir.  Genetik  populyasiya  isə  eyni  növə  mənsub  olan,  konkret  ərazidə 
yaşayan,  müəyyən  ekoloji  şəraitə  uyğunlaşan,  bir-biri  ilə  sərbəst  çarpazlaşan 
heyvan və bitki qrupudur. Populyasiyanın bu növü mühit amillərinin, irsiyyətin, 
dəyişkənliyin  və  seçmənin  təsiri  əsasında  formalaşır.  Heyvandarlıqda  popul-
yasiya  mahiyyətcə  müəyyən  miqdara  və  areala  malik  olan  eyni  növə  mənsub 
heyvanların  təşkil  etdiyi  qrupdan  ibarətdir.  Həmin  heyvan  qrupları  genetik 
quruluşu,  eksteryeri,  interyeri,  fizioloji  və  biokimyəvi  xüsusiyyətləri  və 
məhsuldarlıq  keyfiyyətinə  görə  digər  populyasiyaya  mənsub  olan  qruplardan 
tamamilə fərqlənir. Heyvandarlıqda populyasiya sürü, cins və s. formasında olur. 
Ümumi  formada  populyasiya  başqa  qruplardan  təcrid  olunan,  qapalı  yaşayış 
tərzi  keçirən  qruplardan  ibarətdir.  Başqa  populyasiyaya  mənsub  olan  heyvan 
növlərinin mövcud populyasiyaya gətirilməsi və digərinə aparılması yolverilməz 
hal sayılır. Buna görə də yalnız populyasiya daxilində mövcud olan erkək və dişi 
fərdlərin seçmə  yolu ilə çoxaldılması populyasiyanın davamlı saxlanmasının ən 
başlıca şərti sayılır. Hər bir populyasiya özünə məxsus olan müəyyən genefondu 
(allellərin  məcmuu)  ilə  səciyyələnir.  Populyasiya  məvhumundan  başqa 

---

 
186 
genetikada təmiz xətt anlayışı da mövcuddur. Bu,  yalnız bir valideyndən alınan 
və  genotipik  xüsusiyyətlərinə  görə  onun  analoqu  olan  nəsildən  ibarətdir. 
Populyasiya  müxtəlif  genotipə  malik  olan  heyvan  qrupundan  təşkil  olunur.  Bu 
zaman  aparılan  seçmənin  səmərəliliyi  populyasiyada  baş  verən  genetik 
dəyişkənliyin  dərəcəsindən  –  dominant  və  resessiv  genlərdən  asılı  olur. 
Populyasiya  genetikasının  əsasının  Ç.Darvin  və  Q.Mendel  tərəfindən 
qoyulmasına  baxmayaraq,  onun  sərbəst  elmi  istiqamət  kimi  formalaşmasında 
danimarka  fizioloqu  V.İohansenin  lobya  bitkisi  üzərində  apardığı  təcrübənin 
xüsusi  rolu  olmuşdur.  O,  öz  təcrübəsinin  nəticələrini  1903-cü  ildə  yazdığı 
«Populyasiyalarda  və  təmiz  xətlərdə  irsilik»  adlı  əsərində  ətraflı  şərh  etmişdir. 
Genetik populyasiyalar aşağıdakı xarakterik xüsusiyyətlərə malikdir: 
1.
 
Təbii  və  süni  seçmə  nəticəsində  populyasiyaların  genetik  quruluşunun 
plastik dəyişkənliyə malik olması. 
2.
 
Populyasiyaların  genetik  strukturunun  yaşayış  şəraitinin  və  mühit 
amillərinin dəyişilməsinə uyğunlaşması. 
3.
 
Mövcud mühit şəraitində genetik populyasiyaların özünə məxsus genetik 
quruluşunu və homeostazını (genetik sabitliyini) saxlaması. 
4.
 
Nəzərə çarpmayan dərəcədə təkamül qabiliyyətinə malik olması. 
Populyasiyalarda  baş  verən  genetik  dəyişikliklər  müxtəlif  növlərin  spesifik 
xüsusiyyətlərindən  asılı  olaraq  baş  verir,  bəzi  hallarda  isə  taksonomik  yarım 
növlərinin  yaranması  ilə  nəticələnir.  Genetik  populyasiya  hər  hansı  bir  yeni 
cinsin, xəttin, yaxud növün yaranmasının və təkmilləşdirilməsinin nəzəri əsasını 
təşkil  edir.  Heyvanlarda  və  quşlarda  daimi  olaraq  təbii  seçmənin  təsiri  altında 
olan təbii (məsələn, su amurunun II yarım növü mövcuddur) və süni seçmə yolu 
ilə yaradılan süni (naxırlar, cinslər) populyasiyalar mövcuddur. Çarpazlaşdırma 
aparılmadan  müəyyən  iqlim  şəraitində  hər  hansı  bir  cinsin  yetişdirilməsi 
xarakterik  genetik  quruluşa  malik  olan  populyasiyanı  xarakterizə  edir.  Bu  cür 
populyasiyalarda 
çarpazlaşdırma  aparılmadığı  üçün  onlar  panmiktiki