Fяxrяddиn mustafayev

Meçnikov Ġlya Ġliç  
(1845-1916) 
 
Məşhur  rus  alimi,  dünya  şöhrətli  bioloiq,  im-
munobioloq,  bakterioloq,  patoloq,  təkamül  embrio-
logiyası,  immunitet,  faqositoz,  müqayisəli  patologiya 
təlimlərinin  banisi,  akademik  İlya  İliç  Meçnikov  hələ 
17  yaşında  ikən  ibtidailərin,  parazit  qurdların  biologi-
yasının  öyrənilməsinə  böyük  maraq  göstərmişdir. 
Sonralar  isə  alim  A.O.Kovalevski  ilə  birlikdə  onur-
ğasızlar  və  onurğalıların  filogenetik  qohumluğunu  kəşf  etmiş(1865-1866), 
heyvanat  aləminin  filogenetik  inkişafının  müxtəlif  dövrlərində  faqositoz 
prosesinin  təkamülünün  öyrənilməsi  ilə  məşğul  olmuşdur.  Onun  faqositar 
nəzəriyyəsi  «İnfeksion  xəstəliklərdə  qeyri-həssaslıq»(1901)  adlı  fundamental 
əsərinin  nəşrindən  sonra  dövrün  alimləri  tərəfindən  qəbul  olunmağa  başladı  və 
daha  da  məşhurlaşdı.  Alim  öz  tələbəsi  P.Erlix  ilə  birlikdə(1908)  faqositozun 
filogenetik  olaraq  daha  qədim  immun  reaksiyası  olmasını,  antitellərin  əmələ 
gəlməsinin  heyvanat  aləmində  müdafiə  funksiyalarının  sonrakı  mərhələlərində 
baş  verməsini  sübut  etdiklərinə  görə  Nobel  mükafatına  layiq  görülmüşlər.  İn-
sanın  qocalması  və  ölümünün  səbəblərinin  öyrənilməsi  alimin  elmi-
tədqiqatlarının  əsas  qayəsini  təşkil  etmişdir.  O,  «ortobioz»  –  «həyatın  tam  və 
təbii  ölümlə  qurtaran  mərhələsi»  nəzəriyyəsini  kəşf  etmiş  və  bu  məsələni 
«İnsanın  təbiəti  haqqında  etüdlər»  (1903)  və  «Optimizmin  etüdləri»  (1907) 
əsərlərində  geniş  şərh  etmişdir.  İnfeksion  xəstəliklərin  etiologiyası  və  epide-
miologiyasının  öyrənilməsi  həmişə  alimin  maraq  dairəsində  olmuş,  vəba,  taun, 
qarın  yatalağını  öyrənmiş  və  ilk  dəfə  olaraq  Emil  Runun  maliyyə  dəstəyi  ilə  
insanabənzər  meymunları  eksperimental  olaraq  sifilisin  törədicisi  ilə 
yoluxdurmuş,  bununla  da  venerologiya  elminin  yeni  dövrünün  başlanğıcının 
təməlini  qoymuşdur.  İ.İ.Meçnikov  insanın  patoloji  qocalmasının  və  vaxtından 
əvvəl  ölümünün  profilaktikası  üçün  orqanizmin  öz-özünü  zəhərləməsinin 
qarşısını  almaq  məqsədilə  yeyinti  məhsullarının  sterilizasiyasını,  ətdən  az 
istifadə  edilməsini,  süd  turşulu  məhsullarla  qidalanmağa  daha  çox  önəm 
verilməsini, bağırsağın çürüdücü mikroflorasının antoqonisti kimi laktobatsillin 
təklif  etmişdir.  İ.İ.Meçnikov  biologiya,  genetika,  təbabət  və  baytarlıq  təbabəti 
tarixində  ilk  dəfə  olaraq  immunitetdə  hüceyrə  təliminin  əsasını  qoymuşdur.  O, 
fundamental-tətbiqi xarakterli
 
faqositoz təlimi ilə sübut etmişdir ki, leykositlərin 
xüsusi növü olan faqositlər-neytrofillər orqanizmə daxil olaraq patoloji proseslər 
törədən  patogen  agentləri  -mikroorqanizmləri  və  s.  faqositoza  uğradaraq 
(udaraq)  onları  zərərsizləşdirir,  neytrallaşdırır,  beləliklə  də  patoloji  prosesi 
ləngidir,  onun  inkişafını  dayandırır  və  orqanizmin  xəstəliklərə  qarşı 
davamlılığını  artırır.  Bu  kəşf  immunogenetikanın  inkişafında  çox  böyük  rol 
oynamışdır.  Lakin  alimin  bu  tarixi  kəşfı  o  dövrün  məşhur  alimlərinin  hamısı 
tərəfindən  heç  də  birmənalı  qarşılanmamış  və  mübahisələrə  səbəb  olmuşdur. 
Rusiyanın çinovnikləri katoliklərin təkidi ilə
 
dəfələrlə onu işlədiyi universitetdən 

---

 
35 
xaric  etdiyinə,  ona  qarşı  çox  güclü  təzyiqlər  və  təqiblər  göstərdiklərinə,  elmi 
yaradıcılığına  ciddi  maneçiliklər  törətdiklərinə  görə  o,  doğma  ölkəsini  tərk 
etməyi  qərara  almışdır.  Alim  hazırladığı  mikroskopik  yaxmaları  ilə  birlikdə 
Almaniyaya gedərək o dövrün üç məşhur alimlərindən biri olan Robert Koxa öz 
kəşfi  barədə  məlumat  verməsinə  və  yaxmalarını  ona  nümayiş  etdirməsinə  bax-
mayaraq,  alman  alimi  onun  elmi  kəşfini  tamamilə  təkzib  və  inkar  etmişdir. 
Lakin,  bunun  əksinə  olaraq,  dövrün  ən  məşhur  alimi  Jozef  Lui  Paster 
İ.Meçnikovun  kəşfı  ilə  tanış  olmuş,  onu  ürəkdən  alqışlamış,  Parisdəki  Paster 
institutuna  dəvət  edərək  onunla  25  il  birgə  elmi-tədqiqatlar  aparılmışdır. 
İ.İ.Meçnikov  və  həyat  yoldaşı  Olqa  Meçnikova  Parisdəki  Paster  institutunun 
həyətində dəfn edilmişlər.