Fяxrяddиn mustafayev

Homeostaz  –  orqanizmin  genetik  və  daxili  mühitinin-fiziki-kimyəvi 
sabitliyinin-konstantının  (reaksiyası-pH,  qanın  və  limfa  mayesinin  tərkibi, 
osmotik  və  arterial  təzyiqi,  bədən  temperaturu,  su-duz  mübadiləsi,  turşu-qələvi 
müvazinəti, zülal, karbohidrat, yağ, duzlar və ion tərkibi-elektrolitlərin – Na, K, 
Ca, Mq, P, Cl miqdarı və s.) nisbətən saxlanması, tənzim olunması prosesindən 
ibarətdir. Əgər homeostazın genetik sabitliyi  mövcud olmasaydı, onda insan və 
ali çoxhüceyrəli heyvanların yaşaması və həyat fəaliyyəti qeyri-mümkün olardı. 
Bu termin biologiya elminə ilk dəfə Amerika filosofu və riyaziyyatçısı İ.Kennon 
tərəfindən  daxil  edilib.  Heyvanlar  arasında  ən  təkmilləşmiş  və  formalaşmış 
homeostaz  məməlilərə  və  quşlara  məxsusdur.  Orqanizmdə  müxtəlif  maddələrin 
nisbətən  sabit  saxlanması  əsasən  qan,  limfa,  haram  ilik  mayesi-likvor  və 
bağırsaq  şirəsində-ximusda  və  s.  maye  mühitdə  təmin  olunub.  Homeostazın 
pozulması  neyro-humoral  yolla  tənzimlənir  və  bərpa  olunur.  Məsələn,  homo-
yoterm  (mühitdən  asılı  olmayaraq  sabit  temperatura  malik  olan)  heyvanların 
hüceyrələri  yalnız  homeostazın  sabit  olduğu  şəraitdə  öz  normal  funksiyalarını 

---

 
98 
dayanıqlı  və  dinamik  surətdə  davam  etdirir.  Həmin  hüdudun  astanasının-
sərhəddinin  pozulması  orqanizmin  həyat  fəaliyyətinin  dəyişilməsi,  hətta  məhv 
olması  ilə  nəticələnir.  Homeostaz  həzm  traktı  və  tənəffüs  sistemində,  qan  və 
limfa  dövranında,  qaraciyərdə,  sümük  iliyində  baş  verən  proseslərin  hesabına 
təmin  edilir.  Belə  ki,  daxili  mühitə  həzm  sistemindən  zülallar,  karbohidratlar, 
yağlar,  su,  duzlar  və  vitaminlər,  ağciyərlərdən  O
2
,  qaraciyərdən  onun  özündə 
sintez  olunan  bəzi  maddələr  (öd  turşuları  və  s.),  cinsiyyət  vəzilərindən 
hormonlar,  sümük  iliyindən  qanın  formalı  elementləri,  ürəkdən  mediatorlar 
(asetilxolin, yaxud noradrenalin-simpatin), böyrəklərdən isə renin fermenti daxil 
olur.  Daxili  mühitdən  isə  böyrəklər  vasitəsilə  su,  ammonyak,  sidik  cövhəri  və 
turşusu,  müxtəlif  qeyri-üzvi  maddələr,  həzm  traktı  ilə-duzlar,  sidik  cövhəri  və 
digər aralıq məhsulları, ağciyərlərlə CO
2
 və s. qazlar ekskresiya-xiric edilir. Bu 
olduqca mürəkkəb proseslər daimi və fasiləsiz olaraq davam edir və orqanizmin 
homeostazı təmin olunur. Homeostazın təmin edilməsində ən başlıca funksiyanı 
hüceyrə  mübadiləsi  yerinə  yetirir.  Daxili  mühitə  maddələr  yalnız  hüceyrə 
membranı  ilə  daxil  olur,  mübadilə  məhsulları-metabolitlər  isə  hüceyrədən 
çıxaraq  hüceyrəarası  mayedə  hər  hansı  bir  maddənin  çatışmaması,  yaxud  artıq 
olması  hüceyrələrin  funksiyasını  ya  gücləndirir,  ya  da  tormozlayır.  Məsələn, 
daxili  mühitdə zülallar çatışmadıqda hüceyrələrdə onların sintezi güclənir, artıq 
olduqda isə-əksinə proses baş verir. Hüceyrəarası mayedə zülalların artıq olması 
hüceyrənin ribonukleaza fermentini fəallaşdırır və həmin ferment RNT-yə təsir 
etdiyi  üçün  o,  zülal  sintezində iştrakını  dərhal  dayandırır.  Daxili  mühitin  daimi 
sabitliyi neyro-humoral yolla tənzimlənir.