Fяxrяddиn mustafayev

embrional (ana bətni dövrü) və postembrional (ana bətnindən xarici-doğumdan 
sonrakı-dövr) dövrlərə bölünməklə genotiplə idarə olunur, müəyyən funksiyaları 
yerinə  yetirən  genlər  isə  valideynlərdən  övladlara  yalnız  cinsiyyət  hüceyrələri 
vasitəsilə keçir. Cinsiyyət hüceyrələrinin genləri həm də bəzi zülalların sintezini 
təmin  edir.  Müxtəlif  irsi  əlamətlərinə  görə  orqanizmlərin  bir  –  birindən 

---

 
181 
fərqlənməsi məhz zülalların tərkibinin müxtəlifliyi ilə əlaqədardır. Ontogenez və 
onun  bütün  mərhələləri  orqanizmin  inkişaf  dövrlərinin  onun  genotipində 
proqramlaşmasından  ibarətdir.  Bu  prosesdə  xarici  mühit  amilləri  də  olduqca 
böyük  rol  oynayır.  Çünki  orqanizmin  böyüməsi  və  inkişafı  üçün  lazım  olan 
bütün  maddələrin  hamısı  xarici  mühitdən  alınır.  Yəni  orqanizmlərin  fərdi 
inkişafı  həmişə  xarici  mühit  amilləri  ilə,  o  cümlədən  heyvanların  saxlanma, 
bəslənmə,  yemləmə  şəraiti  ilə  fəlsəfi  bir  vəhdət  təşkil  edir  və  məhsuldarlığın 
kəmiyyət  və  keyfiyyət  göstəricilərinə  müxtəlif  xarakterli  təsir  göstərir. 
Orqanizmin  fərdi  inkişafının  əsas  mahiyyətini  böyümə  və  inkişaf  təşkil  edir. 
Böyümə  –  orqanizmin  canlı  kütləsinin  orqan,  toxuma  və  hüceyrələrinin 
artmasından  ibarət  olub  inkişafla  qırılmaz  sürətdə  dialektik  vəhdət  təşkil  edir. 
Hücyerələr orqanizmin xarici mühitdən qəbul etdiyi müxtəlif qida maddələrinin 
hesabına çoxalır və inkişaf edir. Müxtəlif fermentlər katalizator rolu oynamaqla 
hüceyrədə  metabolizm  prosesinin  baş  verməsini  təmin  edir,  onun  böyüməsi  və 
inkişafına  zəmin  yaradır.  Böyümə  və  inkişaf  prosesləri  qeyri-bərabər  formada 
davam  edir  ki,  bu  da  inkişafın  genetik  proqramlaşdırılmasının  əsasən  üç 
səviyyədə həyata keçirilməsi ilə əlaqədardır: 
1.
 
Xromosomların üzərində yerləşən genlərin eyni vaxtda təsir göstərməsi. 
2.
 
Fəal  böyümə  və  differensiasiya  zamanı  genlərin  təsirinin  müxtəlif 
olması.  Bu  zaman  əvvəlcə  hüceyrənin  böyüməsini  və  bölünməsini  idarə  edən 
genlər,  sonra  isə  ayrı  –  ayrı  orqan  və  toxumaların  formalaşmasını  və  spesifik 
zülalların sintezi prosesini tənzimləyən genlər təsir göstərir.