Fяxrяddиn mustafayev

Modelləşdirmə üsulu –  başlıca olaraq molekulyar biologiyada, gen mühən-
disliyində  və  biotexnologiyada  geniş  istifadə  edilən  müasir  üsuldur.  Bu  zaman 
populyasiyalarda  kəmiyyət  (miqdar)  əlamətlərinin  nəsildən  nəsilə  keçməsini  və 
aparılan  seleksiya  işlərində  istifadə  olunan  üsulların  səmərəliliyini  müəyyən 
etmək  məqsədilə  kompyüter  proqramlarından  və  internet  şəbəkəsindən  istifadə 
olunur. 
 
 
1.3. Genetika elminin inkiĢaf tarixi 
 
Başqa  elmlərə  nisbətən  genetikanın  tarixi  o  qədər  də  qədim  deyildir.  XVIII-
əsrin  ortalarında  alman  alimi  İ.Kelreyter  54  növ  bitki  hibridləri  üzərində  təcrübə 
aparan  zaman  onlarda  müxtəlif  cinslilik  və  əlamətlərin  nəslə  keçməsinin  bəzi 
qanunauyğunluqlarını  aşkar  etmişdir.  Alman  alimi  A.Qartner,  fransız  alimləri 
O.Sajre  və  Ş.Noden,  ingilis  alimi  Q.Nayt  bitkilərdə  növlərarası  və  növdaxili 
çarpazlaşma  apardıqda  əlamət  və  xassələrin  kompleks  formada  nəslə  keçməsi 
barədə  məlumat  versələr  də,  ayrı-ayrı  əlamətlərin  valideynlərdən  onların  törəmə-
lərinə  keçməsini  nəzərə  almamışlar.  Lakin  Çarliz  Darvin  (1809-1882)  «Növlərin 
mənşəyi»  və  s.  əsərlərində  ilk  dəfə  olaraq  irsiyyət  və  dəyişkənliyi  öyrənən  bütün 
alimlərin  aldığı  nəticələri  ümumiləşdirərək  hər  iki  hadisənin  təbii  seçmənin  və 
təkamülün  hərəkətverici  amili  olmalarını  elmi  əsaslarla  sübut  etmişdir.  Lakin  bu 
elmin  əsas  banisi  çex  alimi  İohan  Qreqor  Mendel  olmuşdur.  Genetika  elminin 
inkişafında aşağıdakı əsas mərhələlər ayırd edilir: 
–  1900-1912-ci  illəri  əhatə  edən  birinci  mərhələ  genetikanın  klassik 
mərhələsi  adlanmaqla,  əsasən  Q.Mendelin  noxud  bitkisi  üzərində  apardığı 
fundamental    təcrübələrlə  əlamətlərin  nəsildən  nəsilə  keçməsi  və  onların  növ-
bələşməsinin  sübut  olunması  ilə  səciyyələnir.  Bu  dövrdə  Danimarka  alimi 
Vilhelm Lyudviq İohansen (1857-1927) «gen», «genotip» və «fenotip» termin-
lərini təklif etmiş, populyasiya və təmiz xətlər təlimini yaratmışdır.  
 –  ikinci  mərhələ  (1912-1925)  –  amerika  alimi  Tomas  Çent  Morqanın  öz 
tələbləri  A.Stertevant,  K.Bridces  və  Ç.Müllerlə  birlikdə  drozofil  milçəkləri 
(Drosophila  melanoqaster)  üzərində  apardıqları  fundamental  təcrübələrlə 
xromosomları kəşf etmələri və bu nəzəriyyəni yaratması ilə səciyyələnir. Onlar 
müəyyən  etmişlər  ki,  orqanizmin  irsiyyət  amilləri  –  genlər  hüceyrələrin 

---

 
28 
nüvəsində  yerləşən  xromosomlarda  cəmləşir.  T.Morqan  və  onun  tələbələri  ilk 
dəfə  olaraq  genetik  xəritənin  tərtib  edilmə  üsulunu  və  onun  mexanizmini 
müəyyən etmiş, həmçinin cinsiyyətin təyin olunmasında xromosomların rolunu 
elmi əsaslarla aşkarlamışlar. Xromosom nəzəriyyəsinin kəşfi genetikanın sərbəst 
elm  kimi  inkişafına  böyük  təkan  vermiş  və  molekulyar  biologiyanın  təşəkkül 
tapmasına zəmin yaratmışdır. 
–  üçüncü  mərhələ  1925-1940-cı  ildən  başlayaraq  müasir  genetika mərhələsi 
adlanır və irsiyyətin molekulyar səviyyədə öyrənilməsi ilə xarakterlənir. Bu dövrdə 
F.Krik,  C.Uotson  tərəfindən  DNT  molekulunun  quruluşu,  F.Krik,  M.Nirenberq, 
C.Oçoa,  D.Mettey  tərəfindən  genetik  kod  kəşf  olunmuş,  Q.Korana  tərəfindən  isə 
kimyəvi  yolla  gen  sintez  edilmişdir.  Hazırda  genin  bir  orqanizmdən  digərinə 
köçürülməsinə  əsaslanan  genetika  mühəndisliyi  elmi,  mikroorqanizmlərin, 
virusların, göbələklərin, ibtidailərin genetikasının molekulyar səviyyədə öyrənilməsi 
istiqamətində  fundamental  elmi-tədqiqatlar  aparılmaqla,  çox  böyük  uğurlar  əldə 
olunmuşdur.  Rus  alimlərindən  N.Koltsov,  U.Filipçenko,  N.Vavilov,  Q.Nadson, 
Q.Filippov  süni  yolla  mutasiya  almış,  N.Vavilov  isə  irsiyyət  dəyişkənliyinin 
homoloji sıralar qanunu kəşf etmişlər. 
–  dördüncü  və  müasir  mərhələ  molekulyar  biologiyanın,  molekulyar 
genetikanın,  immunogenetikanın,  gen  mühəndisliyi  və  biotexnologiya  kimi 
bəşəri  əhəmiyyətli,  mütərəqqi  və  dinamik  yüksələn  düz  xətlə  inkişaf  edən  elmi 
prioritetlərin yavranması və təşəkkül tapması ilə səciyyələnir. 
Hazırda həmin elm sahələrinə əsaslanaraq, biologiyanın, kənd təsərrüfatının, 
sənayenin,  təbabətin,  baytarlıq  təbabətinin,  ümumilikdə  isə  molekulyar 
biologiyanın  ən  aktual  və  qlobal  miqyaslı  problemləri  ətraflı  öyrənilir,  bu 
istiqamətdə  elmi  axtarışlar  davam  etdirilir  və  böyük  elmi-praktiki  əhəmiyyətli 
uğurlar əldə olunur. S.Çetverkov populyasion genetikanın, akademik L.Ernst isə 
baytarlıq  təbabəti  genetikasının  yaradılmasında  çox  böyük  işlər  görmüşdür. 
Azərbaycanda  genetika  elminin  yaranmasında,  formalaşmasında  və  inkişafında 
milli  təbiətşünaslıq  elmimizin  banisi  H.Zərdabinin,  akademiklər  F.Məlikov, 
M.Sadıqov,  A.Qarayev,  H.Həsənov,  Ş.Tağıyev,  M.Musayev,  H.Əliyev, 
Ə.Quliyev,  A.Ağabəyli,  İ.Mustafayev,  V.Tutayuk,  M.Qəniyev,  N.Şirinov, 
Y.Hacıyev,  C.Əliyev,  U.Ələkbərov,  M.Salmanov,  S.Məmmədova,  professorlar 
Y.Səfərov,  Ə.Əsgərov,  R.Qədimov,  R.Ağabəyli,  E.Axundova,  C.Axundov, 
E.Əliyev,  Z.Verdiyev,  R.Mehdiyev,  T.Turabov,  A.Məmmədov,  M.Axundov, 
Q.Mustafayev,  Z.Qarayev,  C.Nəcəfov,  M.Babayev,  R.Quliyev,  A.Quliyev, 
Q.Abdullayev, E.Ağayeva, İ.Əzimov, E.Əliyev, R.Səfərov və b. olduqca böyük 
xidmətləri  olmuşdur.  Ölkəmizdə  kənd  təsərrüfatı  heyvanlarının  və  bitkilərinin 
genetik  fondunun,  seleksiyasının  və  yetişdirilməsinin  öyrənilməsi  və  təkmilləş-
dirilməsinin  əsas    elmi  mərkəzi  ADAU  olmuşdur.  Bu  təhsil  ocağında  elmi-
pedaqoji  fəaliyyəti  ilə  fomalaşan  və  məşhurlaşan  korifey  sələflərin  irsi,  yolu 
onların xələfləri tərəfindən nəinki təkcə baytarlıq təbabəti və zootexniya elmləri 
sahəsində, eləcə də aqronomluq, meyvə-tərəvəzçilik, bitki mühafizəsi və başqa 
sahələrdə  də  uğurla  davam  etdirilir.  Akademik  Siddiqə  Məmmədova,