Bekchanova s geografiya ta`limida o`qitish

 
 
 
 
 
 
 
 

---

19 
Geografiya darsligi bilan ishlash metodlari 
 
Geografiya darsligi bilan ishlash metodlari nihoyatda xilma-xil bo`lib ular 
quyidagilardan iborat:
1.
Matn bilan ishlash 
2.
Savol va topshiriqlar bilan ishlash 
3.
Darslikdagi illyustratsiyalar va raqamli materiallar bilan ishlash. 
Darslik bilan ishlashdagi eng muhim hususiyat uning metodik tuzilishi 
hisoblanadi. Bular quyidagilardan namoyon bo`lgan. Avvalo har bir matn 
geografik kartalar bilan uzviy bog`langanligi geografik atama va nomlar, raqamli 
ko`satkichlar va illyustrativ materiallarning mavjudligi bilan ajralib turadi.
Geografik matnlar bilan ishlashda o`qituvchi darslikdagi matn, karta, 
o`qituvchi jonli so`zi, illyustratsiyani o`yg`unlashgan holda qo`llay olishi 
hisoblanadi. 
Geografiya o`qituvchisi darslik bilan ishlashga kirishdan oldin avvalo 
o`quvchilarning darslik bilan ishlashga tayyorgarligini aniqlashdan iborat. 
O`quvchilarda boshlang`ich sinflardan va boshqa predmetlarda shakllangan darslik 
bilan ishlashdagi ko`nikmalaridan ham foydalanishi kerak. 
Darslik bilan ishlashda asosiy o`rinni darslik matni bilan ishlash egallaydi. 
Avvalo geografiya o`qituvchisi o`quvchini darslik matnini o`qishga o`rgatish 
maqsadga muvofiq. Buni quyidagicha amalga oshirish zarur. 
O`kituvchi o`quvchilarning matn bilan ishlash jarayoniga rahbarlik qiladi, 
javoblarini to`ldiradi, unga oid qiziqarli faktlarni aytadi. Rasmlarni tahlil qiladi. 
O`quvchilarga matnni qanday o`qish zarurligi haqida ko`rsatmalar berib boradi.
Matnni o`qishda albatta o`quvchining izohlab va tushintirib borishi samarali 
natijalar beradi. O`quvchilarning darslik bilan ishlash metodlari murakkablashib 
borgan sari, ular qo`yilgan savollarga darslikdan mustaqil javob topa olishlari 
asosiy o`rinni egallashi zarur. O`qituvchining oldindan tayyorlangan topshiriqlari 
asosida o`quvchilarning matn bilan ishlashida quyidagi metodlarni tavsiya qilishi 
mumkin. 

---

20 
1.
Matndagi tushunchani topa olishi va unga ta`rif bera olish. 
2.
Qo`yilgan savolga darslik matnidan aniq javoblarni topa olish. 
3.
Matndan mavhum savollarga javob topa olishni o`rgatish. 
4.
Matnni tahlil qilish orqali quyilgan savolga javob topish. 
5.
Xulosalar chiqara olish u yoki bu hududning tabiiy sharoitini baholay 
olishlari matn bilan ishlashdagi muhim omillardan biri sanaladi.
O`quvchilarning 
darslik 
matni 
bilan 
ishlashda 
mustaqil 
ishlash 
ko`nikmalarini shakllantirilmasa ko`zlangan maqsadga etishib bo`lmaydi. Chunki 
o`quvchilarni majburlab matn bilan ishlashga o`rgatib bo`lmaydi. Ularni bunga 
ongli va ijodiy yondoshishga o`rgatish kerak. 
Hozirgi kunda barcha geografiya darsliklari o`quvchilarga u bilan qanday 
ishlash kerakligi haqidagi eslatmalar bilan boshlanadi. Ammo ular etarlicha emas. 
Geografiya o`qituvchisi darslik bilan ishlashda quyidagilarga e`tibor berishi kerak. 
Darslik bilan ishlashga kirishdan oldin darslik nomi, mualliflar haqida ayrim 
ma`lumotlar (agar o`qituvchi bu haqida ma`lumotga ega bo`lsa) darslikning yirik 
mavzulari, mazmuni, ilovalari, rasmlari, kartalari bilan o`quvchilarni tanishtiradi 
va ular bilan qanday ishlash zarurligi va yo`llarini uqtiradi.
Geografiya darsligi bilan ishlashga kirishishdan oldin barcha o`quvchilarda 
atlas kartalar bo`lishiga erishish zarur. Aks holda ko`zlangan maqsadga erishib 
bo`lmaydi. Darslik yoki o`quv ko`llanma asosida o`rganilayotgan matn qismlarga 
bo`lib, o`rganilishi o`qtiriladi. O`quvchilar mastaqil ravishda har bir qismdagi 
atamalar nomlarini topadi. O`qituvchi ularni doskaga, o`quvchilar esa daftarlarga 
yozib boradilar.
Darslik matni bilan ishlash metodlari xilma-xil bo`lib, har bir metod o`ziga 
xos xususiyatga ega. Bular ichida darslik matnini tahlil qilish katta ahamiyatga 
ega. Matn mazmunini tahlil etishda uning asosiy komponentlarini bilish zarur. Bu 
komponentlar quyidagilardan iborat. 

---

21 
1.
Umumgeografik tushunchalar ta`rifini aniqlash. 
2.
Ob`ektlar va hodisalarni ta`riflash. Bunda rel`ef, iqlim, foydali 
qazilmalarga oid bo`lgan birinchi va ikkinchi darajali tomonlarini 
yoritish, ya`ni asosiy va qo`shimcha bilimlarni aniq ko`rsatish.
3.
Voqea va hodisalarni kelib chiqishi va o`zgarishiga oid ma`lumotlarni 
izohlash. 
4.
Ta`riflovchi, izohlovchi, aralash matnlarini aniqlash va ajrata olish. 
Darslikdagi matnlarni tuzilishiga ko`ra quyidagicha farqlash mumkin