Berdaq nomidagi qoraqalpoq davlat universiteti

II. 2 Namoyish tajribalarining umumiy tavsifi
Bolajak fizika o‘qituvchilarini tayyorlashda fundamental va kasbiy ahamiyatga ega b o ‘lgan fanlaming o ‘qitilishiga alohida e ’tibor qaratish muhim hisoblanadi, ana shulardan biri umumiy fizika kursidir. M azkur kurs, o ‘quvchilami fizikaning turli sohalari bo‘yicha nazariy tayyorlashni ta ’minlashi, ulami ilmiy bilishning em pirik metodlari bilan qurollantirishi, hozirgi axborotlar oqimi kundan-kunga o ‘sayotgan davrda ishlashga tayyorlaydi. Shundan kelib chiqib, fizikadan doimiy takomillashtirib turiladigan barcha o ‘quv mashg‘ulotlarini, y a’ni m a’ruza, seminar, masalalar yechish va laboratoriya mashg‘ulotlarini o‘tkazish metodikasiga kerakli talablar qo ‘yiladi. Ayniqsa bu talablar, ilmiy-texnik taraqqiyot bilan bog‘Iiq tarzda jihozlari o'zgarib turadigan laboratoriya praktikumi m azm uniga tegishlidir, chunki fizika - eksperimental fandir. O'quvchilar o ‘quv materialini asosan auditoriya mashg‘ulotlarida o‘zlashtiradilar. Shuning uchun, auditoriya mashg‘ulotlariga katta e ’tibor berish, mashg'ulotlar samaradorligini yanada oshirish talab qilinadi. Bunga, o‘quv jarayonida o‘qitishning zamonaviy texnik vositalarini qoMIash, ko‘rgazmali qurollardan, namoyish materiallardan foydalanish orqali erishish mumkin.
Laboratoriya ishlarini talab darajasida uyushtirish va o‘tkazish, o‘qitish jarayonini yaxshilashda, mashg‘ulotlar samaradorligini oshirishda muhim o‘rin tutadi. Ma’lumki, fizika tabiat hodisalarni o‘rganadi, bulardan esa, ishlab chiqarishning samaradorligini oshirishda, fan va texnika yutuqlarini xalq xo‘jaligining turli sohalariga qollashda keng foydalaniladi. Fizikani o‘rganishda laboratoriya mashg‘ulotlarida o ‘quvchilar o ‘z bilimlarini oshirishlari, olgan nazariy bilimlarini mustahkamlashlari, fizikanining asosiy tushunchalari va qonunlarini chuqurroq tushunish va anglab olishga erishishlari, asbob va qurilmalar, oMchov asboblari bilan ishlash malakalariga ega bolishlari va tajriba natijalarini ishlab chiqishni o‘rganishlari lozim. Laboratoriya ishlarini bajarishga o'quvchi oldindan tayyorgarlik ko'rishi, buning uchun u ishning tavsifi bilan tanishib, qisqacha yozishi hamda ishni bajarishda foydalaniladigan adabiyotlar bilan tunishishi kerak. l i/ik pruktikunidu laboratoriya ishlarini tashkil qilish va uni o’tkazish metodikasiga quyidagicha didaktik talablar qo‘yiladi:
• laboratoriya ishlarini muvaffaqiyatli bajarish, fizikadan o‘quv laboratoriyasining moddiy-texnik ta’minlanganiga bog’liq. Zamon talablarining o‘zgarishi hisobiga praktikumning mazmuni, tuzilishi va texnik jihozlanishini o‘zgartirib turish, ya’ni zamonaviy asboblar va jihozlar bilan almashtirish;
• laboratoriya ishi mavzusini tanlashda, o‘quvchilarning ma’ruzndagi nisbutun qiyin mavzu va boMimlami chuqur o‘rganishliiri vn im/nriynni nmnliyotga tatbiq etish malakalarini egallashlarlnl mm|sml qilib, nmtnxnssislik yo‘nalishini hisobga olish;
• П/lk pruktikiimni otkazishda, laboratoriya mavzusi va uni inn.shg'ulol^Ji tayyorlash bo'yicha quyidagi ishlarni amalga oshirish znnir: 145 - laboratoriya ishlari mavzularini optimal tanlash va uni o ‘tilgan materialga mos ravishda qismlarga ajratish; - laboratoriya xonasida har bir ish uchun alohida jo y ajratish va uni jihozlash; - yuqori malakali o ‘qituvchilar tayyorlash tizimi, fizik praktikumni tashkil qilishda eksperiment o ‘tkazish madaniyatiga rioya qilishni, ya’ni ishchi o‘rinni qulay va xonani yoritilganlik darajasi yetarli b o ‘lishini, tajribaga salbiy ta’sir ko'rsatuvchi omillaming bo‘lmasligini, ishni zamonaviy texnika bilan ta’minlashni va texnika xavfsizligiga rioya qilishni; -tadqiqot ishlarini bajarilishini o ‘zaro aloqadorligini ta’m inlash uchun laboratoriya ishlarining izchilligini hisobga olishni; - laboratoriya ishlarini ongli tarzda bajarish uchun m etodik ko‘rsatmalar ishlab chiqishni amalga oshirish lozim.
Fizik praktikum ishlarining umumiy xususiyatlariga qarab, ularni quyidagi ko‘rinishlarga ajratish mumkin:
1. Texnik turdagi, ya’ni oMchashga oid laboratoriya ishlari, bu ishlarni bajarishda o ‘quvchilar fizik kattaliklarni oMchash metodlarini, berilgan asboblar va ulam i ishlatish malakalarini egallaydi. Jumladan, mikroskop, tarozi, termometr, elektron sekundomer, mikroampermetrlar bilan tanishish, yorugMik kuchini oMchash va boshqalar.
2. Reproduktiv turdagi laboratoriya ishlari, bu turdagi ishlarni bajarish tufayli qanday natijaga erishishni o‘quvchi oldindan biladi, chunki mavzuni o‘z ichiga olgan hodisa yoki jarayon ma’ruzada muhokama qilingan va namoyishli tajribada kuzatilgan.
3. Reproduktiv-tadqiqotchilik turdagi laboratoriya ishlari, bu turdagi ishlarni bajarishda o‘quvchilar fizik hodisalaming qoMianilish qonuniyatlarini xuddi reproduktiv turdagi singari aniq tasavvur qiladi, lekin ularga tajriba natijalari oldindan aniq emas. Tadqiqot turdagi laboratoriya ishlari, bunday ishdamuammo qo‘yiladi, Uni eksperimental yechish metodikasini va kerakli asboblami tanlashni o‘quvchining o ‘zi hal qiladi. Bunday ishlarga o‘quvchilarning kurs va bitiruv malakaviy ishlari kirib, bu tur ilmiy tadqiqot ishlariga birinchi qadam hisoblanadi.
Maktab fizika tajribasi ikkita asosiy ko'rinishga boMinadi: namoyishli tajriba va laboratoriya tajribasi.
Tajribaning bu ikki ko'rinishi bir-birini to‘ldiradi.
Namoyishli tajribani o‘qituvchi bajaradi va bir vaqtning o‘zida butun sinf o’quvchilari tomonidan kuzatiladi.
To‘g‘ri tashkil qilingan o ‘quv tajribasi shaxsda qo'yilgan maqsadlarga intilishdagi sobitlikni, aniq maMumotlar olishda puxtalikni, ishdagi aniqlikni, qaralayotgan hodisalarning asosiy sifatlarini va boshqalarni kuzatish hamda ajratib olish malakasini tarbiyalashda amaliy vosita bo‘lib xizmat qiladi.
Tajriba va kuzatishlarni tushuntirish o ‘quvchilarni tajriba metodining mohiyati, uning fizikadan ilmiy tadqiqotlardagi roli bilan tanishtirish, shuningdek, o ‘quvchilarni ba’zi bir ko‘nikmalar bilan qurollantirish uchun katta ahamiyat kasb etadi. Fizik tajriba asosida hodisalarni o'rganish o'quvchilarning ilmiy dunyoqarashini shakllantirishga, fizik qonunlarni yanada chuqurroq o ‘zlashtirishga yordam bcradi. o'quvchilarning fanni o ‘rganishga bo’lg a n qiziqishini orttiradi.
Namoyishli tajriba hodisa va qonunlarni o ‘rganishda o ‘quvchilarning likrlashiga o'qituvchi faol rahbarlik qilishi talab qilingan hollarda zarur bo'ladi.
Tajribani namoyish qilish maqsadga yo'naltirilgan jaiayon lt«Г lib uning davomida o‘qituvchi o‘quvchilarning his-tuyg'ularim bmh<|ii radi va ularda ma’lum tasavvur va tushunchalarni shakllantmuh Namoyishli tajribaning o‘qituvchi nutqi bilan qo'shilishi li/ik tushunchalarni muvaffaqiyatli shakllantirishning muhim shartlai ulim biridir. O'rta umumta’lim maktab, akademik lisey va kasb-lnmai kollejlari fizika dasturlarida har bir mavzu bo‘yicha namoyishli tajribaiar ko‘rsatilgan. Bu tajribalar laboratoriya ishlari bilan birgalikda fizik ta’Iimning tajribalar asosi boMib xizmat qiladi. Namoyishli tajriba o‘tkazishda quyidagilarga asoslanish mumkm u yoki bu hodisani kuzatish, ilgari surilgan g‘oyani tekshirish, fi/ik qonunivatlarni aniqlash va ulardan kelib chiqadigan natijalarni tekshirish. Muhim fizik tushunchalarni shakllantiradigan. qonunivat laming, fizik g‘oya va farazlarning mohiyatini ochib beradigan natijalar alohida o'rin egallashi kerak. Masalan, Ersted, Faradey va h.k. larning klassik tajribalari shular jumlasidandir. Namoyishli tajribada tajriba qurilmalarini tanlash va tajribam 0‘tkazish bu o‘qituvchining ishi, o‘quvchilar esa ko‘pincha tajriba natijalarini qayd qiluvchi va qavta ishlovchi kuzatuvchilardir. Kuzatish - o‘quvchilar faoliyatining faol shaklidir. U vazifaning kuzatish metodikasini aniq tushuntirishni, kuzatish natijalarini u yoki bu nazariya yordamida tushuntiriladigan rasm, jadval, grafik, ta'ril shaklida qayd etishni talab qiladi. 0 ‘quvchilar ko‘pincha uzoqdan kuzatishlari, o‘zlari asboblar bilan ishlamasliklari tajribaning bu turining zaif tomoni hisoblanadi, slui- ning uchun tajribani qo‘yishda o‘quvchilar amaliy ko'nikmalarm cgallamaydi. Aytish mumkinki, amaliy ko‘nikmalarni shakllantirish ucliim o'quvchilaming mustaqil tajribasiga ajratiladigan vaqt asosiy omil hisoblanadi. O'rta umumta’lim maktab va kasb-hunar kollejlari das turida laboratoriya ishlari soatlari fanga ajratilgan soatning taxmimin 15 foizini tashkil qilsa, akademik liseylar dasturida umumiy soatmny Inxminan 40 foizi laboratoriya ishlariga ajratiladi. Asboblar bilan ishlash, qurilmalami yig‘ish, asbob ko'rsalishlininl i|nyd qilish ko‘nikmalarini singdirish usuli boMib laboratoiiyn ishlml xizmat qiladi. Laboratoriya ishlarining turlaridan biri laboratoriya ishlarini ikki kishi yoki yakka shaxs bnjariuli llmnln hiwiuna talabalar dars mavzusiga bog’liq.
Hamma ommaviy tadbirlar singari fizika kechalari yaxshi o‘ylab ko'rishni, aniq tashkil etishni talab qiladi. Kechaning mavzusi, uning ayrim bosqichlarining ketma-ketligi, davomiyligi, zalni bezatish, dokladlarning mazmuni, Namoyishli tajribalar, asboblar, modellar tanlash, devoriy gazetalar chiqarish-bularning hammasi aniq ishlangan va tayyorlangan bo'lishi kerak. Fizika kechalarining mavzulari turlicha boMadi.
Kecha, fizika kursining qandaydir bo‘limiga yoki mavzusiga, fan va texnikaning katta yutug‘iga, ajoyib sanalarga (radio kuni, kosmonavtika kuni), vatanimizdagi va chet eldagi ulug‘ fiziklarning hayoti va faoliyatiga, to'garak ishlarining natijalariga, shuningdek, tajribalarga. paradokslarga, qiziqarli fizikaga bag'ishlangan bo‘lishi mumkin.