Bəxtiyar Tuncay azərbaycan imperatorluğU (Əlyazması hüququnda) baki 2012 Bəxtiyar Tuncay azərbaycan imperatorluğU

"Gürcü salnaməsi "Kartlis sxobreba"nın yazdığına görə, buntürklər və ya türklər, başqa sözlə, turanlılar gələcək fars hökmdarı Kayxosronu və ya Kayxosroyu öz sərhədlərindən çıxarmaq üçün Gürgan, yəni Xəzər dənizindən Kür çayı boyunca yuxarı yürüyərək, Msxetiyə 28 (başqa varianta görə 28000 ailə) gəldi. Msxeta mamasxalisi, hökmdarı və bütün kartvellərin, yəni gürcülərin müsaidəsi ilə farslara qarşı mübarizədə öz köməklərini vəd edən buntürklər Msxetidən qərbdə qaya kahalarında yerləşdirildilər. Onların möhkəm istehkama çevirdiyi bu yer nəticədə Sarkine və ya Sarkineti adını aldı ki, mənası "dəmir tapılan yer" deməkdir.

Diqqət edirsinizmi, haqqında söz açılan məkan məhz türklər oraya yerləşdikdən sonra "dəmir tapılan yer" oldu. Bu o deməkdir ki, türklər ora köçər - köçməz dəmir istehsalına başladılar.

Lev Qumilyov da özünün "Qədim türklər" kitabında Göytürklərin tarixlərinin ən başlarında jujanlar üçün dəmir hasil etmək və metal əşyalar yaratmaqla məşğul olduqlarını bildirir.

Deyilənlərə onu da əlavə edək ki, 2009 – cu idə Tovuz rayonu ərazisində aparılmış arxeoloji qazıntılar zamanı Eneolit dövrünə aid bir abidədən dəmir tapılmışdır ki, bu da Dəmir dövrü ilə bağlı qəbul edilmiş əski təsəvvürləri kökündən dəyişə bilər. O da maraqlıdır ki, T. Kayler – Yanqın haqqında söz açdığı abidələrdən iskit mədəniyyətinin ən qədim nümunələri üzə çıxmşdır və bu fakt Mahan dövlətinin əsas əhalisinin və qurucularınn etnik tərkibi barədə tam təsəvvür yaratmaqda və antik yunan müəlliflərinin iskitlərin dəmirin baniləri olduqları barədə söylədiklərini bütünlüklə təsdiqləməkdədir. İskitlərin Azərbaycanın və Avrasiyann geosiyasi səhnəsində oynadıqları möhtəşəm rol, onların etnik mənsubiyyəti, dili və qədim ədəbiyyatı barədə sonrakı bölümlərdə bir qədər ətraflı məlumat veriləcəkdir.

Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, e.ə. 1300 – cü ildə baş verən “arxeoloji inqilab”ı Tunc dövrünün Dəmir dövrü ilə əvəzlənməsi ilə əlaqələndirən T. Kayler – Yanqdan fərqli olaraq, R. Dayson bu “inqilabı” sözügedən bölgədə baş verən etnik dəyişikliklə, yəni yerli avtoxton əhalinin yeni gələn etnoslarla əvəzlənməsi ilə izah etməyə çalışmışdır. Onun fikrincə, yeni gələnlər irandillilr idilər. Fəqət bu əsaslandırılmamış fikirdir və irandillilərin həmin ərazilərə çox – çox sonralar, yəni e.ə lX – Vlll əsrlərdə gəldiyi dəqiq məlumdur və biz bu barədə Atropatenanın əhalisindən söz açarkən danışacağıq. Üstəlik də irandillilərin özləri ilə yeni və üstün mədəniyyət gətirmədikləri və yerli əhalinin mədəniyyətini qəbul etdikləri məlumdur. Bu barədə də bir qədər sonra. R. Daysonun fikrini bir də o fakt inkar edir ki, istər e.ə. lll minilliyə aid Şumer - Akkad, istərsə də e.ə l minilliyə Aşşur və Urartu mənbələrində sözügedən ərazilərin əsas əhalisi kimi kutilərin (oğuzların) adı çəkilir, eyni dövlətlərdən; Aratta (Alateye), Qutium və Mahandan (Mannadan) söhbət açılır.

Onu da xüsusi qeyd etməliyik ki, eyni ərazidə daha bir “arxeoloji inqilab” e.ə. lV minilliyin başlarında, yəni Eneolit dövrü Tunc dövrü ilə əvəz edilərkən də baş vermişdi və o zaman da təsvirli keramikanı boz – qara rəngli keramika əvəz etmiş və müqabil olaraq bəzək əşyalarında və silahlarda da dəyişikliklər baş vermişdi. Bu da təbiidir. Çünki dövrlərin əvəzlənməsi həmişə “arxeoloji inqilab”larla müşayiət edilir və bu da texnoloji inqilablarla bağlı olur. Eyni hadisə e.ə. 1300 – cü ildə də baş vermişdir.

L. Vanden - Berqe Tunc dövrünün Dəmir dövrü ilə əvəzlənməsinə səbəb olan texnoloji inqilabın nəticəsi olan “arxeoloji inqilab”ı aşağıdakı kimi xarakterizə etmişdir:

1) Ölüləri artıq evlərin döşəmələri altında basdırmrlar, əksinə evlərdən bir qədər kənarda xüsusi qəbirstanlıqlar düzəldilir;

2) Bu qəbirstanlıqdakı qəbirlər daş qutular və ya qutu formasında kərpicdən hörülmüş qəbirlərdir, onların üstü daş pilitələrlə örtülür və qəbrin içinə müxtəlif əşyalar qoyulur:

3) Bu əşyalar əsasən məişətdə də istifadə edilən eyni formalı müxtəlif keramik qablardır;

4) Keramikadan başqa qəbrə metaldan, əsasən tuncdan düzəldilmiş müxtəlif bəzək əşyaları və silahlar da qoyulur. Metal əşyalara isə, istisnasız olaraq, ll Dəmir dövründən (Orta Dəmir dövrü) etibarən rast gəlinir.

5) Qəbir inventarı içərisində bəzi hallarda qızıldan düzəldilmiş incəsənət əsərlərinə, əsasən də iskit heyvani üslubunda düzəldilmiş əsərlərə rast gəlinir.

Manna mədəniyyətinin tipik xüsusiyyətlərindən söz açan bütün arxeoloq və tarixçilərin fikirlərini əsaslandırmaq üçün haqqında söz açdıqları ən önəmli abidələrdən biri Güney Azərbaycan ərazisindən, daha dəqiq desək, Urmiya gölü yaxınlğından tapılan Həsənlu abidəsidir. ABŞ – ın Pensilvaniya Universitetinin əməkdaşlarının Metropoliten Muzeyinin əməkdaşları ilə birlikdə 1951 – 1960, 1964, 1970 və 1972 – 1975 ci illərdə Həsənlu təpəsində apardıqları çoxillik arxeoloji qazıntılar nəticəsində e.ə Vl minillikdən, yəni Eneolit dövründən başlayaraq İslam dövrünə qədər uzanan təqribən 25 metrlik mədəni təbəqə aşkar edilmişdir. Mədəni təbəqənin öyrənilməsi nəticəsində məlum olmuşdur ki, burada 6 min ildən artıq bir dövrdə fasiləsiz oturaq həyat olmuş və Mahan (Manna) dövlətini quranlar da məhz bu fasiləsiz mədəniyyətin yaradıcıları olmuşlar.

Həsənludan üzə çıxarılan çoxminillik mədəniyyət qalıntılarının V – lll qatları Dəmir dövrünü əhatə etməkdədir. Məhz bu qatlar, xüsusən də e.ə. 1000 – e.ə. 800 – cü illəri əhatə edən lV qat Manna dövlətinin son dövrlərini öyrənmək baxımından mühüm əhəmiyyət daşıyır. Onlardan sonuncusu Maday (Midiya) dövrünü də özündə birləşdirməkdə və fars – Əhəməni dövrünə qədər uzanan bir dövrü əhatə etməkdədir.

Həsənlunun mərkəzi hissəsində aparılan qazıntılar lV təbəqəyə aid nəhəng tikililər kompleksinin aşkar edilməsi ilə nəticələnmişdir. Bu binaların böyük əksəriyyəti odda yanmışdır və elmi ədəbiyyatda “BB” (burned building, yəni yanmış bina) kimi qeyd edilmişlər. Eyni dövrə aid 12 bürclü qala divarı da aşkarlanmışdır. Öz formasına görə dövrün Urartu qalalarını xatırladan bu qala bürcləri arasındakı məsafələr 10 metrdir. Qalanın Urartu qalalarını xatırlatması tapılan şəhərin Urartu şəhərlərindən biri olması barədə ehtimalların doğmasına səbəb olsa da sonradan müəyyən edildi ki, onun tarixi mənbələrdə Urartunun adı çəkilməyə başlayan dövrdən daha əvvəlki dövrlərə aiddir. Beləcə, qalıqları aşkarlanan bu möhtəşəm şəhərin Manna (Mahan) şəhərlərindən biri olduğu üzə çıxdı.

Eynən Kür – Araz mədəniyyəti dövrünə aid Mingəçevir tikilisində olduğu kimi burada da analoji sütun altlıqları tapılmışdır ki, bu da Manna (Mahan) dövləti və mədəniyyətinin köklərinin Kür – Araz mədəniyyəti ilə sıx bağlı olduğunu təsdiq etməkdədir. Həsənludan tapılan binaların həm dövr, həm də memarlıq baxımından analoqlarına Suriya ərazisindəki Zəncirli abidəsində də rast gəlinmişdir. Bu isə o deməkdir ki, Mannanın ərazisi müəyyən dövrlərdə indiki Suriya ərazilərini də əhatə etmişdir. Yəni bu analogiyanı biz qüdrətli çağlarında Manna ərazisinin günbatan dənizə, yəni Aralıq dənizinə qədər çatması barədə Aşşur mənbələrinin məlumatının arxeoloji təsdiqi hesab edirik. Maraqlıdır ki, Zəncirli abidəsi də Həsənlu abidəsi kimi çoxtəbəqəlidir və minillərlə ölçülən mədəni qata sahibdir. Fəqət bu abidənin müəyyən təbəqələrində hettlərin izinə də rast gəlinmişdir. Bu isə müəyyən dövrlərdə (e.ə. ll minillikdə) həmin ərazilərin Hett imperatorluğuna daxil olduğunu göstərir. Xatırladaq ki, Əhdi – Ətiqdə Şumer, Elam və Manna dövlətlərinin girişdikləri böyük müharibənin iştirakçılarından biri kimi hettlərin də adı çəkilməkdədir.

Kutilərin (oğuzların) hələ e.ə. lll minillikdə, yəni Aratta və Erkən Mahan dövrlərində bütün İkiçayarası, o cümlədən Şumer və Akkadla yanaşı, Suriya ərazisini də öz imperatorluqlarına daxil etdiklərini Rəşidəddin “Oğuznamə”si də təsdiqləməkdədir.

Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, lV təbəqənin binaları yanaraq kül olmuşdur. Arxeoloqların fikrincə, bu binalar təqribən e.ə. 800 – cü ildə baş vermiş yadellilərin hücumları zamanı oda verilmişdir. Belə hesab edilir ki, şəhəri xarabalığa çevirənlər urartulular olmuşlar. Bunu şəhərdən tapılan və urartululara aid olan zəfər kitabəsi də təsdiq edir.

Faktlar Manna imperiyasının Urartuya qarşı çox zaman Aşşurla müttəfiq kimi çıxış etdiyini söylməyə tam əsas verir. E.ə lX əsrin ikinci yarısından etibarən Mannanın nəzərəçarpacaq dərəcədə zəiflədiyi, parçalandığı və Urartu işğallarına məruz qaldığı müşahidə edilir. Hətta həmin dövrdən Aşşur dövlətindən asılı vəziyyətə düşdüyü də danılmaz faktdır.

Urartu dövləti e.ə. lX əsrdən etibarən mənbələrdə haqqında söz açılan, Anadolunun şərqindəki Van gölü hövzəsində yaranan bir dövlət idi. Onun yerləşdiyi ərazi eynən Aşşurun yerləşdiyi ərazi kimi bir zamanlar (e.ə. lll minillikdə) Mahan imperatorluğunun tərkibində olmuşdur. Əhalisinin əksəriyyəti qafqazdilli xattlardan (kəttişlər - onların nəsilləri hazırda Quba rayonunun Xınalıq kəndində yaşayırlar, sayları bir neçə min nəfərdir), hürrilərdən (herlər – sonrakı əsrlərdə Albaniya və İberiyaya köçərək müasir gürcülərin etnogenezində yaxından iştirak etmiş, gürcülərin və ingiloyların içrəisində ərimişlərl) və otenlərdən (udinlər – hazırda Azərbaycann Oğuz – Qəbələ bölgəsində yaşayırlar, sayları bir neçə min nəfərdir) ibarət idi. Bu ölkədə qədimdən baranlu (qədim mənbələrdə abaren, barean, barn, parn) adlı oğuz tayfası da yaşamaqda idi. Olkənin adı elam dilində “Dağlıq ölkə” demək idi. Bu dövlət etnomədəni varislik baxımından Xatt (Xattuş) imperiyasının davamı hesab edilə bilər. Məlumat üçün bildirək ki, Xatt dövlətinə hind – Avropa xalqlarının ulu babası hesab edilən hettlər son qoymuş və onların ölkəsinə sahib olmuşdular. Dövrümüzədək ulaşmış Urartu kitabəlrinin dilini təhlil edən alimlərin fikrincə, bu dil Qafqaz dil ailəsinə daxil olan Dağıstan dillərinə yaxın olmuşdur və fikrimizcə, udin dili bu dilin birbaşa davamıdr.

İohanes Fridrixin yazdığına görə, mixi yazı sistemindən istifadə edən urartulular bu yazı sistemini aşşurlardan əxz etmişdilər. Bu fikirlə razılaşmayan İ. Dyakonov Urartu yazsının əsasnda hürri yazısının durduğunu iddia etməkdədir. Hazırda elmə bu dildə yazılmış onlarla kitabə məlumdur. Onların hamısı oxunmuş, tərcümə və nəşr edilmişdir. Fəqət bu gün “Urartu yazısı” kimi qəbul edilən, fəqət “oxuna bilinməyən” yazılar da mövcuddur ki, onlar barədə susmağa üstünlük verilir. Bu yazıların ya baranluların, ya da mannalıların yazıları olduğunu ehtimal edirik. Azərbaycan alimlərindən İlhami Cəfərsoy bu yazılardan bəzisini oxuduğunu və onların dilinin türkcə olduğunu iddia edir.

Urartu hökmdarları vaxtaşırı Manna əraziləri hesabına öz ərazilərini genişləndirməyə çalışırdılar. Məsələn, Urartunu birlikdə idarə edən İşpiuni və oğlu Menuanın dövründə (e.ə 810-781) urartulular Mannanın bir neçə qalasını ələ keçirməyə nail olmuşdular. Onlar e.ə. 812 – ci ildə Mannadan Meişta şəhərini qoparmağı və oradan da cənuba yürüş edərək Parsuanın (Kürdüstanın, Urartu mənbələrində Barşua) bir çox şəhərlərini işğal etməyi bacarmışdılar. Bu barədə Menuanın kitabəsində deyilir:

“Tanrı Haldinin qüdrəti ilə İşpuni oğlu Menua Mana ölkəsinə yola düşdü, ölkəni dağıtdı, oda tutdu.”

Lakin mannalılar, aşşurların köməyi ilə işğal edilmiş torpaqları azad edə bildi. E.ə. Vlll əsrin birinci yarısında Aşşurun zəifləməsi ilə Urartu Ön Asiyanın ən qüdrətli ölkəsinə çevrildi. Urartu hökmdarı l Argişti (e.ə 781-760) 779, 777 və 774 –cü illərdə üç dəfə Mannaya hücuma keçdi və Biştuya (Pəştu, Əfqanıstan) qədər irəliləyərək böyük qənimət ələ keçirdi. Bir çox Manna şəhər və kəndləri, o cümlədən İrkuni yandırıldı, əhalisi əsir götürüldü. Argiştinin kitabəsində 777 – ci il yürüşü belə təsvir edilmişdir:

“Tanrı Haldi Manna ölkəsinə qalib gəldi. Biştu ölkəsinə qalib gəldii... Mən Biştu ölkəsinə getdim. Aşkaya ölkəsinin vadisini tutdum. Uqişyini ölkəsinin Şatirarqani vilayətinə mərhəmət göstərdim, Uşna ölkəsini tutdum. Mən Alateye dağlıq ölkəsinə çatdım, ölkəni yandırdım, şəhərlərini dağıtdım, kişi və qadınlarını oradan apardım”.

Urartunun Mannaya qarşı işğalçılıq siyasəti ll Sardurinin (e.ə 760 – 730) hakimiyyəti illərində də davam etmişdir. Onun e.ə 745-ci ildə ucaltdırdığı kitabədə oxuyuruq:

“Mən Manna ölksinə gəldim, ölkəni tutdum, şəhərləri yandırdım, dağıtdım, ölkəni taladım, kişi və qadınları Urartu ölkəsinə apardım. Darbani (Dərbənd, bu şəhər öz adını heç də fars dilindəki “dər” (qapı) və “bənd” (çəpər, hasar) sözlərinin birləməsindən deyil, qədim türk-tatar soyu derbentlərin adından almışdır. O dövrdə o, sadəcə bir qala idi ) qalasını, istehkamı döyüşlə tutdum. Orada hərbi dəstələr yerləşdirdim, ölkəni öz ölkəmə birləşdirdim”

Bu yazıdan göründüyü kimi, ll Sardurunun dövründə Manna dövlətinə müvəqqəti olaraq son qoyulmuş və onun ərazisi bütünlüklə Urartuya birləşdirilmişdi. Lakin Aşşur mənbələrindən belə aydın olur ki, Mannanın vilayətlərindən Maday Urartuya qarşı müqavimət göstərərək, müstəqil dövlətə çevrilə bilmişdi. E.ə Vlll əsrdə aşşur dövlətinin özünə gəlməsi və Urartuya qarşı uğurlu müharibələr aparması bütün bölgədə geosiyasi vəziyyəti dəyişdi.

Urartuya qarşı müharibədə qələbə ardınca qələbə çalan Aşşur hökmdarı lll Tiqlatpalasarın (e.ə. 744-727 –ci illər) dövründə aşşurlar Urartu işğalı altında olan keçmiş Manna vilayətlərindən Mazamuanı işğal etdi. Müstəqil siyasət yeridən, yəni müstəqil dövlətə çevrilmiş Maday (Midiya) ilə müharibə apardı, fəqət məğlub olaraq geri çəkildi.

Urartu ilə Aşşur arasında gedən müharibələrdən istifadə edən Manna yenidən istqlalını əldə etməyi bacardı. Manna hökmdarı İranzu (Oranəəzi) aşşurların yardımı ilə tez bir zamanda Sanqibutu, Zikertu (Saqarta, Kür – Araz ovalığı), Aza (Qərbi Azərbaycan), Darbani (Dərbənd), Andiya (Dağıstan) və Durdukka (Çeçenistan) üzərində hakimiyyətini bərpa etməyə nail oldu. Parsua (antik müəlliflərdə Qordiana, yəni Kürdüstan), Parsuamaş (Fars) və Biştu (Əfqanıstan), eləcə də Cənubi Azərbaycanın şərq ərazilrini, o cümlədən, Alateyeni öz içinə alan Maday (Midiya) dövləti müstəqil qaldılar. Bir müddət sonra isə Parsua, Parsuamaş və Biştu (yeni adı Ariana) Maday dövləti tərəfindən tutuldu.

İranzu (Oranəəzi e.ə 740-719) Mannanın ərazisinin müəyyən bir hissəsini birləşdirməyə nail olaraq Aşşurun müttəfiqi kimi Urartuya qarşı müharibələrə cəlb olunmuşdu, daxildə isə vəziyyət heç də sabit deyildi. Zikertu, Andiya və Durdukka da müstəqillik istəyirdilr və bu əyalətlərdə Urartunun təhrik və yardımı ilə tez – tez üsyanlar baş qaldırırdı. Tarixçi alim Yusif Yusifov həmin dövr haqqında yazır:

“Bu dövrdə Mannada ikimeyilli xarici siyasət mövcud idi. Bir qrup Assuriya (Aşşur) ilə ittifaqa meyl göstərir, bununla da Manna torpaqlarının bütövlüyünü saxlayır və Urartunun işğalçılıq niyyətlərinə sədd çəkirdi. İranzu Assuriya ilə müttəfiq kimi davranır və onun siyasi üstünlüyünü tanıyrdı. Uzun müddət Urartu müdaxiləsinə qarşı mübarizə aparan Mannaya əmin – amanlıq lazım idi. Digər qrup Urartu ilə ittifaqa meyl göstərir və Assuriya əleyhinə qüvvələri birləşdirməyə çalışırdı”

Solmaz Qaşqayın yazdığına görə, Assuriya (Aşşur) meyilli xarici siyasət Manna dövlətini Urartu işğallarından xilas edir, ölkənin mərkəzi hakimiyyətinin güclənməsinə şərait yaradırdı. Amma İranzunun (Oranəəzinin) mərkəzləşdirmə siyasəti əyalətlərdəki müstəqilliyə can atan yerli vali və hakimləri məmnun etmirdi. Onlar Urartu ilə separat danışıqlara girir və hər imkanda mərkəzi hakimiyyətə tabe olmamağa çalışırdılar. Əgər Andiya və Durdukka əhalisi bu halda Urartu əhalisi ilə etnik yaxınlığından çıxış edirdisə, Zikertunun (Saqartanın) kimmer – iskit –sak əhalisi kutilər kimi türk idilər və məqsədləri kuti (oğuz) hakimiyyətinə son qoyaraq öz hakimiyyətlərini bərqərar etmək idi. Bunu iqtidar uğrunda siyasi çəkişmə də adlandırmaq olar.

Mənbələrdən belə məlum olur ki, Urartu hökmdarı l Rusa (e.ə. 730-714) Mannada daxili vəziyyəti gərginləşdirmək üçün Zikertu hakimi Metatti (Mete) ilə sazişə girərək Manna vilayətlərində əhalini üsyana qaldırmaq üçün ona silah və digər lazımı vəsaitlə yardım etdi. Şuandahul və Durdukka əhalisi Metattinin təhriki ilə üsyan edərək bu əyalətdəki dövlət məmurlarının bir hissəsini öldürdülər, digər hissəsi isə qaçmağa məcbur oldu. Vəziyyətin öhdəsindən gəlməyi bacarmayan İranzunun yardımına Aşşur hökmdarı ll Sarqon (e.ə. 722-705) gəldi. O bu barədə öz kitabəsində yazmışdır:

“Hakimiyyətimin üçüncü ilində Şuandahul və Durdukka (Çeçenistan) əhalisi öz ağalarına, mənim buyuruğum altında olan Manna hökmdarı İranzuya qarşı üsyan fikrinə düşdülər və zikertulu Metattiyə arxalandılar. Zikertulu Metati onlara öz döyüşçülərini və süvarilərini verməklə yardım göstərdi. Mən tanrı Aşşurun çoxsaylı qoşununu silahlandırıb bu şəhərləri tutmağa getdim.”

ll Sarqon Manna dövləti qarşısında üzərinə götürdüyü himayəçilik öhdəliyinə əsasən üsyançıların üzərinə qoşun çəkdi. Beləcə, İranzuya (Oranəəziyə) qarşı hazırlanmış üsyan qanlar içərisində yatırıldı. Bununla belə müstəqil sak dövlti yaratmaq üçün əlindən gələni edən Metatti (Mete) yenə də dinc durmur, fürsət gözlyirdi. Belə bir fürsət İranzunun vəfatı oldu. Metatti (Mete) İranzunu (Oranəəzinin) yerinə hakimiyyətə keçən oğlu Azanın (e.ə 718-716) vziyyətə hələ tam nəzarət etmədiyindən istifadə edərək, yenə də üsyan etdi. Urartu yenidən Mannann daxili işlərinə kobud surətdə müdaxilə edir və üsyançılara yardım etməyə ara vermirdi.

Uişdiş vilaytinin hakimi Baqdatti (Baqatur) və Zikertu (Saqarta) hakimi Metatti (Mete) l Rusanın təhriki ilə sui – qəsd təşkil edib Azanı qətlə yetirdilər.

ll Sarqonun kitabəsində bu barədə belə yazılıb:

“Hakimiyyətimin altıncı ilində urartulu Ursa (l Rusa) Manna canişinləri uişdişli Baqdatti və zikertulu Metattini Şarukinə (ll Sarqona) və ağalarının (İranzunun) oğlu Azaya qarşı ayaqlandırdı... Onlar əlçatmaz Uauş (Şərurdakı Hauş qayası) dağında Manna ölkəsinə ölüm gətirdilər və ağaları Azanı ora atdılar.”

Azanın həlak olmasından sonra qardaşı, İranzunun digər oğlu Ullusunu (Ulu Toyon, e.ə. 715-680) Manna taxt – tacına sahib oldu. Mənbələrdən belə aydın olur ki, onu üsyançılar hakimiyyətə gətirmişdilər. Təbii ki, bunda Urartunun istəyi əsas rol oynamışdı. Yəni o, hakimiyyəti ələ keçirmək üçün urartulular və üsyançılarla əlaqəyə girmişdi. Görünür, elə bu səbəbdəndir ki, o, hakimiyyətə gələr – gəlməz, Urartuya 22 Manna qalasını peşkəş edir. Aşşur mənbələrində bu olay belə təsvir edilir:

“ Mannalı Ulusunu atasınn taxtına oturub urartulu Ursaya arxalandı və 22 qalasını ona rüşvət verdi.”

Ullusununun hakimiyyətə gəlməsi ilə Mannanın illərdən bəri davam edən siyasi orientasiyası 180 dərəcə dəyişdi. Bu dəfə Manna Urartunun müttəfiqinə çevrilərək, Aşşura qarşı cəbhə aldı. Bu barədə ll Sarqonun kitabəsində deyilir:

“Ullusunu Aşşurun yardımından imtina etdi, urartulu Ursaya arxalandı, qonşu əyalətləri mənə qarşı qaldırdı. Sonra “Urartu ilə müttəfiq olmaq lazımdır” - deyə, onlara müraciət etdi.”

Mənbələrdən belə aydın olur ki, Ullusunu (Ulu Toyon) Aşşur dövlətinin əlində olan keçmiş Manna əyalətlərindən Karalla və Allabriyanın hakimlrini Aşşura qarşı üsyana təhrik etmişdi. Bu hal ll Sarqonu qəzəbləndirdi və o, Mannaya hücuma (e.ə. 616) keçdi.

Ullusunu (Ulu Toyon) ölkəsinin müdafiəsini təşkil edə bilməyərək, dağlara qaçır. Sarqon ölkənin paytaxtını və daha iki şəhəri ələ keçirərək oda verir və Azanın qətlində iştirak etmiş Baqdattini tutub dərisini soydurur və onun cəsədini Manna şəhərlərində nümayiş etdirir. Zikkertulu Metatti adamlarını ölümə verməmək üçün onlarla birlikdə qaçıb meşədə gizlənir. Beləcə, Mannadakı müxalif qüvvələrin bir qismi zərərsizləşdirildi, lakin tam məhv edilmdi. Ullusunu ağsaqqalları toplayıb onun yanına gəldi və mərhəmət dilədi. Sarqon yazır:

“Mən onun (Ullusununun) saysız – hesabsıız günahlarını bağışladım, ona mərhəmət göstərdim və onu hökmdar taxtına oturtdum. Ursa və Metattidən aldığım 22 qalanı və 2 istehkamı ona verdim, onun məzlum ölkəsini bərpa etdim. Mən hökmdar təsvirimi düzəltdim, Aşşurun, mənim ağamın qələbələrini ora yazdırdım və gələcək günlər üçün onu paytaxt İzirtuda (Mannann paytaxtında) dikəltdim.”

Mənbədən də göründüyü kimi, ll Sarqon Mannanı ilkin sərhədləri içərisində bərpa edir və Ullusununu (Ulu Toyonu) bağışlayır. Fəqət dinc oturmayan zikertulular (saklar) və andiyalılar (dağlılar) yenidən üsyan qaldırdılar və ll Sarqonun üzərlərinə gəldiyini eşidib Urartu hökmdarına kömək üçün müraciət etdilər. l Rusa onlara köməyə gəlib, Uauş dağı yaxınlarnda (İndiki Şərur ərazisində) ll Sarqonun qarşısına çıxdı , fəqət uduzaraq döyüş meydanından qaçdı. Oradan Kür – Araz ovalığına, yəni Zikertuya (Saqartaya) gələn Sarqon bu ölkənin paytaxtı Pardanı (Bərdəni) yandırdı. Oradan Andiyaya (indiki Dağıstana) üz tutdu. Andiya hakimi Telusinanın qalası ələ keçirildi və burada yaşayan əhalidən qaçıb canını qurtara bilməyən 4200 nəfər əsir alındı. Andiyanın bütün mal – qara və qoyun sürüsü aşşurların əlinə keçdi. ll Sarqon üsyanı yatırdı və bir daş kitabdə bu sözləri yazdırdı:

“Mən məzlum Manna ölkəsini bərpa etdim.”

Bundan sonra üzünü Mannann mərkəzi hakimiyyətinə tabe olmaq istməyən və müstqil siyasət yürütməyə çalışan Madaya, Parsuaya və digər Manna vilayətlərinə tərəf tutan ll Sarqon həmin ölkələri də ram edərək, Ullusununun hakimiyyətini tanımağa məcbur edir. Maday və digər əyalətlərin hakimləri Sarqonun yanına gəlib əfv diləyirlər.

Əfv diləyənlər içərisində Andirapatenu şəhərinin hakiminin də adı çəkilir. Bu o şəhərin hakimi idi ki, onun adı sonrakı dövrlərdə bütün Azərbaycanın adına (Atropatena) çevrilmişdir. “Andirapatenu” türklərin Azərbayqan (Azərbaycan bu adın ərəbləşmiş variantıdır) dedikləri yerin aşşur dilindəki adı idi ki, sonralar bu ad aşşur dilindən fars dilinə “Aturpatakan”, yunan dilinə isə “Atropatena” şəklində keçmişdir. Şəhər əfsanəvi Oğuz xanın qurdurduğu və adını verdirdiyi bir təpənin ətrafında yaranmışdı və adını da bu təpədən almışdı.

Mənbələrdən belə aydın olur ki, bundan sonra da Mannanın ayrı – ayrı vilayətləri Mannadakı mərkəzi hakimiyyətə qarşı baş qaldırmış və hər dəfə də onları Manna hökmdarı yox, ll Sarqon yatırmışdır. Yəni həmin dövrdə Manna dövləti o qədər zəiflmişdi ki, özü öz problemlərini həll etmk iqtidarında deyildi və Aşşur dövlətinin hesabına ayaqda qalırdı. Nəticədə mərkəzi hakimiyyət sakların (zikertuluların) əlində bir oyuncağa çevrildi. Bu Ahşerinin (Ajiray) dövründə (e.ə 675-650) baş verdi. Aşşurda Aşşurbanipal (e.ə. 669-627) hakimiyyətə gəldikdən sonra Ahşeri (Ajiray) sakların təhriki ilə Aşşura qarşı çıxdı. Vəziyyəti belə görən Aşşurbanipal Mannaya hücum etdi və tez bir zamanda ölkənin paytaxtını və bir neçə şəhərini tutub yandırdı, var – dövlətini talan etdi. Bu kutilərin (oğuzların) Ahşeriyə (Ajiraya) qarşı üsyan etmsinə, onu öldürməsinə, oğlu Uallini hökmdar elan etmələrinə səbəb oldu.

Ualli hakimiyyətə gələr – gəlməz, Aşşurla sülh müqavilsi imzaladı və əski Aşşurpərəst xarici siyasətə sadiq olacağına söz verdi. Fəqət o, ölkənin birliyini təmin edə bilmədi. Beləcə, daxili separatizmə, eləcə də Aşşur və Urartunun zərbələrinə tab gətirməyən Manna dövləti iki hissəyə parçalandı. Azərbaycanın ərazisində iki fərqli qədim türk xalqının adını daşıyan iki müstəqil və ya yarımüstəqil xanlıq yarandı. Bunlardan biri Aşşur-Babil mənbələrində “Madayya”, qədim yunan mənbələrində isə “Midiya” adlandırılan Maday dövləti, digəri isə Aşşur mənbələrində Zikertu və ya “Ska”(Sak), Babil mənbələrində “Qamirra”, antik mənbələrdə“Kimmer”, “İskit” (Skif) “Saqarta” və ya “Sakasin”, erməni mənbələrində “Şakaşen”, qədim yəhudi mənbələrində “Aşkenaz” adlandırılan Kimmer-İskit-Sak dövləti idi. O, Azərbaycanın Arazdan şimaldakı torpaqlarını əhatə edirdi.

Bunlardan birincisi ilk dövrlərdə Tehranla Cənubi Azərbaycanın Qəzvin və Həmədan şəhərləri arasında kiçik bir Manna vilayəti ikən, tez bir zamanda böyüyüb Azərbaycanın Arazdan cənubda yerləşən bütün ərazilərinə, eləcə də bütün indiki İran və Əfqanıstan ərazilərinə, sonralar isə Urartu dövlətinə son qoyaraq, Anadolunun şərq əyalətlərinə sahib oldu. Ölkənin paytaxtı Ögbatan (qədim türk dilində “Heyvan batan yer” deməkdir. Bugünkü Həmadan) şəhəri idi. Dövləti quranlar, yəhudi, xristian və müsəlman mənbələrinin türklərin ulu babası hesab etdikləri Nuh oğlu Yafəsin övladlarından biri Madayın soyu olan maday xalqı idi. Avropa alimlərinin əksəriyyəti tərəfindən türk və turanlı hesab edilən madayları irandilli xalq hesab edənlər də az deyil. Fəqət bu soyun Azərbaycan xalqının etnogenezində yaxından iştirak etdyi barədə hər kəs həmfikirdir. Eyni türk soyu qazax türklərini təşkil edən soylardan biri kimi, özü də türk-qıpçaq dilində danışan bir soy kimi də qeydə alınmışdır. Odur ki, onların türk olduqları heç bir şübhə oyatmır. Bu dövlət barədə bir qədər sonra söhbət açılacaqdır.