BƏYLƏr aslanov qravi-KƏŞFİyyat kursu
§3. QRAVİMETRİK MÜŞAHİDƏ METODLARI
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
§3. QRAVİMETRİK MÜŞAHİDƏ METODLARI
Qravimetriyada axtarış-kəşfiyyat və elmi-tədqiqat işləri zamanı nöqtələrin sıxlığı km 20 -dən m 6 -ə qədər dəyişir. Planalmanın sıxlığı əvvəlcədən təqribi məlum olan və ya təsəvvür olunan geoloji obyektin ölçüləri, yatma parametrləri və fiziki əlamətləri ilə bağlıdır. Neft-qaz axtarışında orta qiymətlə 2 6 , 1 km -na 1-2 müşahidə nöqtəsi düşür. Amma bu, neft-qaz yataqlarının ölçülərindən daha çox asılıdır. Neft-qazlı strukturların ölçüsü adətən böyük olur və bu cür obyektlərdən qravitasiya effekti müşahidələrdən yayına bilmir. Qravimetrynın köməyi ilə neft-qaz axtarışında müşahidə məntəqələri arasındakı məsafə bərabər götürüldükdə effekt daha diqqə təlayiq olur. Qravimetriyada müşahidə sistemi „ilgəh“ prinsipi ilə yaradılır. Bu prinsipin əsas mahiyyəti ondan ibarətdir ki, müşahidələr cazibə qüvvəsi təcilinin mütləq qiyməti məlum olan məntəqədən başlanır, naməlum nöqtəyə davam etdirilir və müşahidələr yenidən məlum nöqtədə başa çatdırılır. Bütün qravimetrik müşahidələr, istər dayaq şəbəkəsində, istərsə də sıravi şəbəkədə, eləcə də istər regional işlərdə, istəsə də mükəmməl işlərdə bu prinsip mütləq 95 gözlənilir, çünki qravimetriyada hər hansı bir nöqtədə cazibə qüvvəsi təcilinin qiyməti nisbi hesablanır. Filiz yataqlarının qravimetrik müşahidələrlə axtarışında nöqtələr arasındakı məsafə öyrənilən sahədə eyni götürülmür. Əvvəlcə tədqiqat sahəsində müəyyən eyni məsafəli nöqtələrdə müşahidə aparılır və ilkin xəritə tərtib olunur. Bu xəritədə qeyd olunmuş müsbət anomaliyaların ölçülərindən və bu anomaliyaları yarada biləcək fiziki mühitin yatma dərinliyindən asılı olaraq daha kiçik məsafəli nöqtələrdə müşahidələr aparılır. Bu cür planalmada müşahidə nöqtələri arasındakı məsafə m 30 20 , hətta bəzən daha az götürülür. Heç bir planalma işləri aparılmayan və ya geoloji quruluş haqqında təqribi təsəvvür olunan rayonlarda bu işlər bir neçə mərhələdə aparılır. Müasir qravimetrik planalmada müşahidələrin aparılmasında heç bir problem meydana çıxmır, belə ki, Yer səthində insan ayağının dəymədiyi sahə yoxdur və „qravimetr“ adlanan cihaz digər geofiziki cihaz və avadanlıqlara nisbətən çox yüngül və istismar şərtləri çox asandır və eyni zamanda qravimetrik işlərə çəkilən cərclər daha sərfəlidir. Bununla bərabər qravimetrik planalmada digər problemlər mövcuddur. İlk növbədə bu problemlərdən biri qravimetrin özünün və ölçmə yükünün tarazlıq vəziyyətinə gətirilməsindən ibarətdir. 96 Yuxarıda qeyd etmişdik ki, cazibə qüvvəsi təcilini ən dəqiq ölçən qravimetrlər astazirli qravimetrlərdir. „Astazir“ sözü „qeyri-stabil tarazlıq“ mənasını daşıyır. Bu o deməkdir ki, hər hansı bir xarici təsir qravimetrin tarazlığını poza bilər. Bu təsirlər, planalma zamanı qravimetri əldə, avtomobildə, gəmidə, təyyarədə və s. apararkən silkələnmə ola bilər. Bütün bu amillərdən başqa, qravimetrlərlə müşahidə zamanı ölçü götürməzdən əvvəl qravimetrin ölçü yükünü mütləq horizontal taraz vəziyyətinə gətirmək lazımdır. Qravimetrn bu vəziyətinə, yəni ölçü yükünün taraz vəziyyətdə olmsına qravimetrin taraz halı deyilir və bu halda qravimetrn göstərişi onun „sıfır“ nöqtəsinin qiymətidir. Ancaq qravimetrin „sıfır“ qiyməti sabit qalmır, müşahidə nöqtəsinə görə dəyişir, yəni hər bir nöqtədə qravimetrin „sıfır“ qiymətini qeyd etdikdən sonra ölçü götürmək lazımdır. Qravimetriyada planalmanın problem idə buradan, yəni qravitmetrin taraz halına gətirilməsindən başlanır. Bu problemi aradan götürmək üçün bir neçə üsullar mövcuddur. Bunlardan ən sadəsi və ən dəqiqi qravimetrn „sıfır sürüşməsi“- ni təyin etməkdir. Qravimetrin „sıfır sürüşməsi“ müşahidə nöqtələrində „sıfır“ göstəricisinin fərqidir. Məhz buna görə də qravimetrlə müşahidə zamanı onun „sıfır sürüşməsi“ni mütləq təyin etmək və materialların emalında nəzərə almaq lazımdır. 97 Şəkil 24. Dayaq şəbəkəsinin düzləndirilməsi sxemi. a – dayaq şəbəkəsi nöqtələri və nömrələri; б – aöırlıq qüvvəsi qiymətlərinin artma istiqamətləri; в – poliqonların düzləndirmə istiqaməti; I,III – poliqonlar. 3.1. Dayaq şəbəkəsi Qravimetrik kəşfiyyat işlərində əsas amillərdən biri dayaq şəbəkəsinin yaradılması işləridir (şək. 24). Dayaq şəbəkəsi 1971-ci il Potsdam sisteminə, sıravi nöqtələr şəbəkəsi isə dayaq nöqtələrinə bağlanılır. Dayaq şəbəkəsi planalma qiymətlərinin ümumdövlətlər sisteminə və reyslərdə (gedişlərdə) qravimetrin «sıfır-sürüşməsi»nin nəzərə alınmasına xidmət edir. Dyaq şəbəkəsi I, II və III kateqoriyalarından ibarətdir və bu kateqoriyalar qarşıda qoyulmuş geoloji-geofiziki məsələlərdən asılıdır. Qravimetriyada axtarış- kəşfiyyat və elmi-tədqiqat işlərində yaradılmış dayaq şəbəkəsi dövlət qravimetrik şəbəkəyə bağlanılır. Bundan başqa, müəyyən müddətdən sonra eyni bir ərazidə aparılmış planalma işlərində yaradılmış dayaq şəbəksi arasında da mütləq bağlanma aparılır. Əgər bu proses aprılmayıbsa, planalma işləri qəbul olunmur. I kateqoriyalı dayaq şəbəkəsi dövlətlərarası, II 98 kateqoriyalı vilayətlərarası, III kateqoriyalı dayaq şəbəkələri isə sahələrarası statusuna malikdir. Dayaq şəbəkəsində ölçmələrin dəqiqliyi sıravi şəbəkəyə nisbətən 1,5-2 dəfə yüksək olmalıdır. Dayaq şəbəkəsinnə reyslərin 1–2–1…–n–1 sxemi üzrə işlənməsi üsul çox geniş yayılmışdır, yəni müşahidələr hansı dayaq məntəqəsindən başlanırsa, orada da başa çatmalıdır. Bu cür reyslərdə müşahidə məntəqələrinin sayı istifadə olunan qravimetrin «sıfır-sürüşməsi» müddətindən aslıdır. Dayaq şəbəkəsində müşahidələr mərkəzi müşahidə, iki pilləli, poliqon və ilgəh-düyün nöqtəli sistemi ilə işlənilir. Mərkəzi müşahidə sistemi digər müşahidə sistemlərindən bütün dayaq məntəqəlirinin relyef şəraitindən asılı olaraq əvvəlcədən müəyyənləşdirilmiş mərkəzi dayaq məntəqəsinə bağlanması ilə fərqlənir. Mərkəzi dayaq məntəqəsi isə planalma işlərindən əvvəl və planalma işləri başa çatdıqdan sonra təkrarən dövlət kateqoriyalı dayaq məntəqəsinə bağlanılır. İki pilləli müşahidə sistemi karkas və tamamlayıcı dayq məntəqəlrindən ibarətdir. Bu sistemdən istənilən dayaq məntəqəsini mərkəz kimi qəbul etdikdə və yüksək dəqiqlikli planalma işlərində istifadə olunur. Tamalayıcı dayaq məntəqələri mütləq bir neçə karkas dayaq məntəqəsinə bağlanılır. 99 Poliqonal müşahidə sistemində dayaq şəbəkəsi çox bucaqlı poliqonları (minimum üç bucaq) və onların tərəflərini özündə cəmləşdirir. Dayaq şəbəkəsinin hər bir müşahidə məntəqəsi 1–2–1 sxemi üzrə bir-birindən asılı olmayan reyslərlə işlənilir, yəni ağırlıq qüvvəsinin mütləq qiyməti məlum olmayan məntəqə, ağırlıq qüvvəsinin mütləq qiyməti məlum olan məntəqəyə bu sxemlə bağlanılır. Bu müşahidə sistemində poliqonlar tərəfinin az olması müşahidələrin dəqiqliyinə və müşahidə şəbəkəsinin düzlənməsinə xidmət edir. Müşahidə məntəqələrinin sıxlığı qarşıda qoyulmuş geoloji məsələdən asılı olaraq miqyasdan və istifadə olunan qravimetrin «sıfır» sürüşməsinin zaman intervalından asılıdır. Msələn, əgər qraimetrin «sıfır» sürüşməsi üç saat müddətində mQal 3 , 0 dəyişirsə, dayaq müşahidə məntəqələri elə seçilməlidir ki, üç saat müddətində 1–2–1 sxemi işlənilsin. Müşahidə məntəqəlrində müşahidələrin sayı isə istifadə olunan qravimetrin dəqiqliyindən, yəni bir müşahidənin orta kvadratik xətasından asılıdır. İlgəh-düyün nöqtəli müşahidə sistemi iki pilləli müşahidə sisteminin müxtəlif formalarıdır. Belə ki, ilgəh nöqtələri – hər hansı dayaq məntəqəsinə istinad olunmuş bir və ya bir neçə sıravi reyslərin kəsişmə nöqtələridir. Müşahidə sistemi istifadə 100 olunan qravimetrlərin «sıfır» sürüşməsi zamanını təmin etməlidir, yəni ilgəh-düyün nöqtələri elə seçilməlidir ki, sıfır sürüşmə zamanı ərzində bütün məntəqələrdə qapalı müşahidə aprıla bilsin. Reyslərin kəsişmə nöqtələrinin sayı planalmanın dəqiqliyindən asılıdır. İlgəh nöqtələri müəyyən şəbəkə fomasında olmalıdır və bu şəbəkə mütləq düzləndirilir və ilgəh nöqtələri dayaq məntəqəsi kimi istifadə olunaraq müşahidə qiymətləri yenidən emal olunur. 3.2. Sıravi şəbəkə Sıravi şəbəkə – əsas müşahidə nöqtələridir, yəni qravimetrik planalmada alınmış nəticələr məhz bu şəbəkəyə görə tərtib olunur. Əlbəttə, hər hansı bir reduksiyada tərtib olunmuş xəritələrdə izoxətlər keçirilərkən dayaq şəbəkəsi məntəqələrinin də aonomal qiymətləri nəzərə alınır. Planalma ərazisinin relyefindən asılı olaraq, sıravi şəbəkənin forması düzbucaqlı formasında olmasına üstünlük verilir. Bu, tərtib olunmuş xəritənin interpretasiyası üçün transformasiyanın əlverişli olmasından irəli gəlir. Öyrənilən sahənin düzbucaqlı formada olması vacib deyil. Əsas şərt qarşıda qoyulmuş geoloji məsələnin hərtərəfli həll olunmasıdır. Sıravi şəbəkənin müşahidə nöqtələri profillər boyunca aparılarsa, profillər 101 arasındakı məsafə ilə müşahidə nöqtələri arasındakı məsafənin nisbəti iqyasdan asılı olmayaraq 5:1-ə olan nisbətdən çox olmamalıdır. Sıravi şəbəkənin sıxlığı planalmanın məqsədindən və geoloji şəraitdən asılıdır. Ancaq, gözlənilən və ya aşkar olunan anomaliya, miqyasdan asılı olmayraq, mütləq minimum üç sıravi nöqtə ilə müşahidə olunmalıdır və bu nöqtələr bir- ğirindən asılı olmayan reyslərlə işlənilməlidir. Bu əlamət də sıravi şəbəkənin sıxlığına təsir edir. Sıravi şəbəkədə anomaliya o zaman etibarlı hesab olunur ki, bu anomaliyanın amplitudu planalmanın dəqiqliyindən minimum üç dəfə çox olsun. Sıravi şəbəkənin bir sıra müşahidə üsulları mövcuddur: birqatlı müşahidə üsulu, əks gedişdə təkrar müşahidə üsulu, düz gedişdə təkrar müşahidə üsulu və «sıfır» sürüşmənin paylanması üsulu. Birqatlı müşahidə üsulu ən geniş yayılmış müşahidə formasıdır və ona görə birqatlı müşahidə adlanır ki, bir nöqtədə minimum iki dəfə eyni vaxda müşahidə aparılır. Bu, iki və ya daha çox qravimetrdən istifadə etməklə və ya eyni bir qravimetrlə bir neçə dəfə müşahidə aparmaqla həyata keçirilir. Sıfır sürüşmənin qiyməti reysin hər bir düyün nöqtəsinə və mütləq istinad oluqmuş dayaq məntəqələrinə görə verilir. Əgər bir neçə reys müddətində sıfır bölgünün dəyişməsi stabil 102 qalarsa, onda sıfır sürüşmənin qiyməti sıravi reysin kənar nöqtələrinə (başlanğıc və son nöqtə) görə də vnrilə bilər. Bu üsulda bəzən, sıfır sürşmənin xətti olmasını yoxlamaq üçün, hər hansı dayaq məntəqəsi sıravi nöqtə kimi işlənilir. Hər bir reysin sıfır bölgüsünün dəyişmə qrafiki tərtib olunur. Bu qrafikin tərtib olunmasında məqsəd, alınmış nəticənin hansı müşahidə nöqtəsində uyğun olmamasını yoxlamaqdır. Əgər, alınmış nəticə sıfır bölgünün dəyişmə qrafikindən kənara çıxarsa, onda həmin nöqtədə müşahidə asılı olmayan digər reysdə yenidən aparılır. Sıfır bölgünün dəyişmə qrafiki miqyasdan asılı olmayaraq, planalmada iştirak etmiş iki qravimetrin nəticələri arasında fərqə görə ( mQal -a uyğun olaraq) tərtib olunur. Qravimetrlər arasında kəskin fərq alınan nöqtə yenidən işlənilir. Əks gedişdə təkrar müşahidə üsulu birqatlı müşəhidədən fərqli olaraq istehsalat işlərində çox az tətbiq olunur. Çünki sıravi reys mütləq əks gedişlə təkrar olunmalıdır. Bu isə planalmanın istehsalını aşağı salmaqla yanaşı, qravimetrin sıfır bölgüsünün kobud dəyişməsinə gətirir. Düz gedişdə təkrar müşahidə üsulu yuxarıda şərh olunmuş üsulların vəhdətidir. Birqatlı müşahidə aparılır və 1–2– 3–1, 1–4–5–1, 1–6–7–1 və s. ilgəhlərlə işlənilir, yəni reysin bir 103 neçə nöqtəsi təkrarlanır. Bu üsul da istehsalat işlərində çox az tətbiq olunur. «Sıfır» sürüşmənin paylanması üsulu yuxarıda şərh olunmuş hər üç üsuldan onunla fərqlənir ki, alınmış müşahidələr arasında fərq tapılır və planalmaya nəzarət olunur. Nəzarət sıfır bölgünün dəyişmə qrafiki və ya nəzəri olaraq ilə həyata keçirilir. Bütün üsullarda qravimetrin sıfır bölgüsünün dəyişməsinin xətti olması nəzərdə tütulur. Bu dəyişmə qeyri-xətti olduqda, bəzən artımların ayrılqda müşahidəsi üsulu tətbiq olunur. Bu üsulun digərlərindən fərqi orasındadır ki, hər bir sıravi nöqtə 1– 2–1 sxemi ilə, yəni dayaq məntəqəsi kimi işlənilir. 3.3. Qravimetrlə dənizdə müşahidə Qravimetriyada axtarış-kəşfiyyat işlərinin böyük bir həcmi dəniz akvatoriyasında aparılır. Müşahidə bilavasitə dəniz sularının altında və ya üstündə aparılır. Dəniz planalmasında bir çox problemlər ortaya çıxır: müşahidə nöqtələrinin koordinatlarının təyini, dənizin dalğalanması nəticəsində qravimetrin tarazlıq vəziyyətinə gətirilməsi, hərəkətdə olan gəminin sürəti və s. Bu problemlərdən birincisi, yəni müşahidə 104 nöqtəsinin koordinatlarının təyini son illərdə xüsusi sputniklərin xeyli asanlaşmış və dəqiqləşdirilmişdir. Qravimetrik planalma bir neçə mərhələdə həyata keçirilir. Birinci mərhələ vəya hazırlıq pilləsinddə riyazi emal üçün vacib oln, istifadə olunan avadanlığın texniki parametrləri yoxlanılır. Əyilmə üsulu ilə qravimetrlər etalonlaşdırılır, yəni ölçü şkalasının bir bölgüsünün mQal -la qiməti təyin olunur, qeydiyyat qurğuları tənzimləndirilir. Xüsusi metodik üslublarla qravimetrlərin dinamik əlamətlərini xarakterizə edən bütün ölçü parametrləri sınaqdan keçirilir. İkinci mərhələ – dayaq şbəkəsində aparılan müşahidələrdir. Bu müşahidələr lövbər atmış gəminin üstündə – meta (inersiya) mərkəzində reysə çıxmazdan əvvəl aparılır. Dayaq şəbəkəində müşahidələrin məqsədi, sıravi müşahidə sistemində istifadə olunan ağırlıq qüvvəsi mütləq qiymətlərinin mümkün qədər dəqiq təyin olunması, eləcə də gəmidə quraşdırılmış qravimetrlərin ölçmə qabiliyyətinin dəqiqliyini müəyyənləşdirməkdir. Üçüncü mərhələ – dənizdə aparılan planalma işlərdir. Qarşıda qoyulmuş geoloji məsələdən asılı olaraq dənizdə plnalma işləri digər okeanoloji tədqiqatlarla kompleks olaraq əvvəlcədən müəyyənləşdirilmiş poliqonlarda həyata keçirilir. 105 Dəniz qravimetrik planalmanın əsas dəqiqlik əlamətlərindən biri radionaviqasiya üsulu ilə müşahidə nöqtələrinin koordinatlarının təyin olunmasıdır. Dənizdə qravimetrik planalma işləri, avadanlıqdan istifadə etmədən asılı olaraq dib və üst qravimetrik üsullara ayrılır. Dib qravimetrik planalmada, qravimetr dənizin dibinə buraxılır və xüsusi qurğularla tam şaquli vəziyyət verildikdən sonra və «blik» sıfır vəziyyətinə, yəni tam horizontal hala gətirilərək gəmidə quraşdırılmış ekrandan qravimetrin göstəricisi qeyd olunur. Bu zaman, təbii olaraq, istifadə olunan gəmi müşahidə nöqtəsində dayanır. Şübhə yoxdur ki, müəyyən sürətlə hərəkət edən gəmi inersiya nəticəsində istənilən nöqtədə lazım olan anda dayanmır. Bu proses aradan götürmək üçün mütləq və minimum iki motorlu gəmidən istifadə olunur. Müşahidə nöqtəsində motorlar əks koherent işləyir, nəticədə müəyyən zaman anında gəmi sanki «donur» və müşahidə aparılır. Dib planalmada müşahidə dənizin şelf zonalarında helihopper (vertolyot) vasitəsi ilə həyata keçirilir. Müşahidə nöqtəsində helihopper «hava yastığı» yaratdıqdan sonra qravimetr dənizin dibinə buraxılır və ölçü götürülür. Üst qravimetrik planalmada istifadə olunan avadanlıq gəminin üstündə quraşdırılır və müşahidə zamanı gəmi 106 əvvəlcədən müəyyənləşdirilmiş düz xətli profillər boyueca mümkün olan qədər dəyişməz sürətlə hərəkət edir. Sürətin dəyişməz olması Etveş düzəlişinin dəqiq olması üçün zəruridir. Bu zaman dinamik qravimetrlərdən istifadə olunur, yəni qravimetrin göstərişi xüsusi qurğu ilə fasiləsiz qeyd olunur. Bu xüsusi qurğunun qeydiyyat sürəti gəminin sürətinə uyğunlaşırılır, əks halda planalmanın lazım olan miqyası inhiraf oluna bilər. Müşahidə nöqtəsindən keçdikdə radionaviqatorun, yəni operatorun göstərişi ilə müşahidə nöqtəsi qeyd olunur. Materialların emalı prosesində xüsusi paletka (çərçivə) vasitəsi ilə qravimetrin ölçü şkalasının qiymətinə görə mQal -a çevrilir. Üst qravimetrik planalmada reysə çıxmazdan əvvəl, sahildə əvvəlcədən müəyyən olunmuş dayaq nöqtəsində, lövbər atmış gəmidə minimum 2-3 saat, xüsusi motordan idarə etməklə fasiləsiz qeydiyyat aparılır, sonra reysə çıxılır. Dənizin planalma sahəsinə çatdıqdan sonra gəmi dpyandırılır və yenə minimum 2-3 saat qeydiyyat aparılır. İstifadə olunan avadanlığın işləmə qabiliyyəti tam yoxlanıldıqdan sonra, əvvəlcədən müəyyən olunmuş profillər üzrə və dəyişməz sürətlə müşahidələr aparılır. Sahədə planalma işləri başa çatdıqdan sonra gəmi sahilə qayıdır, reysdən qabaq aprılan işlər təkrar olunur. Bu proses qravimetrin sıfır qiymətinin dəyişməsini 107 müəyyən etmək üçün həyata keçirilir. Düzxətli profillər mütləq bir-birini kəsməlidirlər və hər bir kəsişmə nöqtəsi də operator vasitəsilə qeyd olununr və bu nöqtələrdəki qiymətlər müşahidələrin dəqiqliyinin hesablanmasında istifadə olunur. Üst qraimetrk planalmada, imkan daxilində, sahə elə seçilir ki, bu sahə dib planalma sahəsini müəyyən qədər təkrarlasın. Planlma işləri başa çatdıqdan və ilkin anomaliyalar xərtəsi tərtib olunduqdan sonra, xəritələr müqayisə olunur və interpolyasia dəqiqliyi hesablanır. İnterpolyasiya dəqiqliyi planalma dəqiqliyindən yüksək olmalıdır. Dördüncü mərhələ – dayaq nöqtələrində son müşahidələrdir. Bu müşahidələrlə planalmanın dəqiqlyi bir daha yoxlanılır. Dəniz qravimetrik planalma işlərində reyslərin müddəti bəzən 2-3 ay çəkir. Belə olan hallarda dördüncü mərhələnin aparılması tərtib olunmuş son anomaliyalar xəritəsinin dəqiqliyinin miqyasa uyğun olmasında əsas rol oynayır. Nəhayət beşinci mərhələ – laboratoriya şəraitində istifadə olunmuş avadanlığın texniki parametrləri bir daha yoxlanılır və kameral işlər həyata keçirilir: son variantda lazımi xəritə tərtib olunur, transformasiya aparılır, kəsilişlər tərtib olunur və son hesabat tərtib olunur. 108 Qarşıda qoyulmuş geoloji məsələdən və planalma işləri aparılan sahənin coğrafi yerləşməsindən asılı olaraq dəniz qravimetrk planalma işləri təyyarələr vasitəsilə də aparılır və aeroqraviplanalma adlanır. Planalmanın metodu üst planalma işlərinin eynidir. Yeganə fərq xüsusi simli qravimetrlərdən istifadə olunmadır. Bu qravimetrin ölçü sistemi xüsusi dempferləyici mayedə yerləşdirilir. 3.4. Müşahidələrin kəmiyyətcə qiymətləndirilməsi Planalmanın keyfiyətcə qiymətləndirildməsinin əsas əlaməti, aşağıdakı ifadə ilə hesablanan, müşahidələrin orta kvadratik xətasıdır, yəni 2 2 sir day g (3.1) Burada day , sir - dayaq və sıravi şəbəkənin düzləndirilməsindən sonra müşahidələrin orta kvadratik xətadır. Əgər müşahidələr düzləndirilmirsə, dayaq şəbəkəsinin orta kvadratik xətası təxmini formulalarla hesablanılır. Mərkəzi müşahidə sistemi zamanı orta vkadratik xəta ort day N (3.2) 109 formulu ilə hesablanır. Burada – hər hansı bir məntəqədə müşahidələrin orta kvadratik xətası, n N N ort – hər hansı bir məntəqədə müşahidələrin orta sayı, N – dayaq şəbəkəsində müşahidələrin ümumi sayı, n – mərkəzi dayaq məntəqəsi nəzərə alınmamaqla dayaq məntəqələrinin sayıdır. -nin qiyməti aşağıdakı foromulla hesablanır: n N 2 (3.3) İki pilləli müşahidə sistemi zamanı orta kvadratik xəta aşağıdakı formula qiymətləndirilir: 2 2 t t k t k day n n n (3.4) burada 3 , n n k – karkas və tamamlayıcı dayaq məntəqələrinin sayı, t k , – (3.6) fomulası ilə hesablanan karkas və tamalayıcı dayaq məntəqələrində ağırlıq qiymətlərinin hsablanmasında orta kvadratik xətalardır. Poliqonal müşahidə sistemi zamanı orta kvadratik xəta aşağıdakı formula qiymətləndirilir: M day (3.6) 110 burada ədədi artım qiyməlri ilə ifadə olunmuş dayaq məntəqələri arasındakı orta artım qiymətidir. -nin qiyməti S N 2 (3.7) formulu ilə hesablanır. Burada S – dayaq şəbəkəsi poliqonlarının tərəfləri sayıdır. 3.5. Anomaliya dəqiqliyinin hesablanması Qravimetriyada planalmanın dəqiqliyi əsas əlamətlərdən biridir. Dəqiqlik aşağıdakı formula ilə hesablanır: 2 2 2 2 2 2 T L B day m a (3.8) burada m – müşahidə olunmuş qiymətlərdə, day – dayaq şəbəkəsində, B – Buge anomaliyalarının hesablanmasında, L – normal qiymətlərin hesablanmasında və T – topoqrafiya işlərində alınan xətalardır. Göründüyü kimi qravimetriyada planalmanın dəqiliyi iş prosesində bir-birindən asılı olmayan beş əsas parametrdən asılıdır. Buradn aydındır ki, qravimetrik planalma nə dərəcədə kamillik tələb edir. Sahəvi planalmanın nəticələri izoanomallarla (eyni qiymətli anomaliya xətləri) ifadə olunmuş, qarşıda qoyulmuş 111 Qravi-kəşfiyyat işlərində tərtib olunan xəritələrin miqyası və izoxətlərin uyğun keçirilməsi Cədvəl 2. Miqyas İzoxət- lərin addımı, mQal Buge anomaliya- larının hesab- lanmasında yol verilən xəta, mQal Müşahidə qiymətlərinin hesablanmasın də yol verilən xəta, mQal Tam inter- polyasiya, mQal Düzənlik ərazilərdə 1:500 000 5 1,5 0,5 2,0 1:200 000 2 0,8 0,4 1,0 1:100 000 1 0,4 0,3 0,5 1:50 000 0,50 0,20 0,15 0,35 0,25 0,10 0,07 0,20 1:25 000 0,25 0,10 0,06 0,20 0,20 0,08 0,06 0,15 1:10 000 0,20 0,08 0,06 0,15 0,10 0,04 0,03 0,07 1:5 000 0,10 0,04 0,030 0,07 0,05 0,02 0,015 0,03 Dağlıq ərazilərdə 1:500 000 5 2,0 0,5 3,0 1:200 000 2 1,0 0,40 1,50 1:100 000 1 0,50 0,25 0,70 1:50 000 1 0,50 0,25 0,70 0,50 0,25 0,12 0,35 1:25 000 0,50 0,25 0,12 0,35 0,25 0,12 0,06 0,20 1:10 000 0,20 0,10 0,06 0,15 1:5 000 0,10 0,05 0,03 0,07 məsələnin xarakterindən asılı olaraq, müxtəlif reduksiyalı xəritələrlə və profillər boyunca planalmalarda isə qrafiklərlə təqvim olunur. Xəritələrə müəyyən diskret məsafələri ilə 112 müşahidə məntəqəlrinin nömrələri və hər bir nöqtədə anomaliya qiymətləri qeyd olunur. Dayaq və sıravi nöqtələrin müşahidə qiymətlərinə görə xəritələr interpolyasiya olunmaqla poliqon üsulu ilə tərtib olunur, yəni minimum üç nöqtə arasında izoxətlər miqyasa uyğun keçirilir. Aşağıdakı cədvəldə axtarış- kəşfiyyat və elmi-tədqiqat qravimetriya işlərində tərtib olunan xəritələrin miqyası və izoxətlərin uyğun keçirilməsi verilir. 3.5.1. Çöl müşahidələrinə görə sıxlığın hesablanması Qeyd etdik ki, süxur və mineralların sıxlığını bilavasitə təyin etmək mümkün olmur. Yuxarıdakı cədvəllərdə verilənlər isə ümumən götürülmüş qiymətlərdir. Bundan bəşqa süxur və minerallar çox nadir hallarda bəsit halda olurlar. Onlar qarışıq halda olduğundan qravimetrə hansı süxurun sıxlığının təsiri yox, ümumi kütlənin təsiri öyrənilir. Bu təsir, yəni iş aparılan ərazinin mühitin real sıxlığı qravimetrik müşahidələrə görə təyin edilir. Sıxlığın yeraltı müşahidələrə görə təyini. Əgər qravimetrik müşahidələr Yerin müəyyən dərinliyində (quyularda, şaxtalarda) aparılarsa, bu müşahidələrin qiymətlərinə görə qravimetriyada çox səmərəli olan sıxlıqların təyin olunmasını həyata keçirmək olar. Müşahdələr bir-birinin 113 altında olan (yer səthi və quyunun hər hansı bir dərinliyində) nöqtələrdə aparılarsa, onda bu iki müşahidənin fərqi aşağıdakı kimi hzesablanır: T g h h g 0838 , 0 3086 , 0 Burada h - şaquli məsafə (müşahidə nöqtələri arasındakı məsafə), T g - topoqrafiyaya görə düzəlişdir. Bu ifadədən sıxlığı aşağıdakı kimi hesablamaq olar: h g g h T 0838 , 0 3086 , 0 (3.9) T g - düzəlişi - dan asılı olduğundan (1.45) bərabərliyi ardıcıl yaxınlaşma üsulu ilə həll oluna bilər. Ardıcıl yaxınlaşma üsulu ilə təyin olunan sıxlıq ən real sıxlıqdır, ancaq tətbiq olunması çox vaxt aparır. Bundan başqa, müəyyən bir istiqamətdə sıxlığın qiyməti, bu itiqamətə ortoqonal istiqamətdə tamailə başqa qiymət alır. Bu axtarış-kəşfiyyat və ya elmi-tədqiqat işləri aparılan ərazidə süxurların sıxlığının izometrik dəyişməsi ilə izah oluna bilər. Nettlton üsulu ilə sıxlığın təyini. Bu üsulla sıxlıq haqqında kafi məlumat əldə etmək olar. Lakin bu üsul relyefi mürəkkəb formada olan ərazilrdə daha effektivlidir. Tədqiqat sahəsindən diaqonal xarakterli profil keçirilir və Buge anomaliyalarının qiyməti sıxlığın bir neçə qiymətlərində 114 hesablanılır (əlbəttə, tədqiqat sahəsinin geologiyasına uyğun gələn). Profil boyunca alınmış Buge anomaliyaları əyrisinin forması relyefin formasını əks etdirdikdə istifadə olunan sıxlıq real sıxlıq kimi qəbul olunur. Parasonis üsulu ilə sıxlığın təyini. Bu üsul Nettltonun qrafiki üsulunun riyazi formasıdır. Əgər (1.44) bərabərliyində hədlərin yerini dəyişsək, T h g h dg g g B L R m 0419 , 0 3086 , 0 T h g h dg g g B L R m 0419 , 0 3086 , 0 (3.10) alınar. Bir halda ki, süxurların orta sıxlığından istifadə olunur, onda Buge anomaliyasının orta qiyməti sıfır qəbul edilir. Bu halda (3.10) bərabərliyi b x m y düz xətt tənliyinə çevrilir. Əgər düzbucaqlı koordinat sistemində y oxunda h dg g g L R m 3086 , 0 -nin qiymətlərini, x oxunda T h 0419 , 0 -nin qiymətlərindən dəyişən funksiya kimi (istənilən miqyasda) qeyd edib, alınmış nöqtələrdən düz xətt keçirsək, bu düz xəttin x oxuna nisbətən əyilməsi -nın qiymətiolacaq. Aydındır ki, bu nöqtələr düz xətt üstündə Yerin bircins olduğu halda daha səlis yığılacaqdır. Ancaq Yer bircins olmadığından nöqtələr çox az hallarda düz xətt üstündə yığışır. 115 Belə olmayan hallarda ən kiçik kvadratlar üsulundan istifadə etmək lazımdır. Sıxlığın bu üsulla hesablanması regional tədqiqat işlərində yaramır. Kiçik ölçülü sahələrdə yüksək miqyaslı yüksək dəqiqlikli qravii-kəşfiyyat işləri apardıqda bu üsulla sıxlığın öyrənilməsi vacibdir. 3.5.2. Qravimetrik metodla sixliğin təyin olunmasina şaquli qradiyentin təsiri Qravimetriyada ağırlıq qüvvəsinin anomal şaquli qradiyenti – Yerin mərkəzinə doğru cazibə qüvvəsi hər bir metrdə müəyyən qiymətlə təsir edir, yəni normal təcil yaranır. Bu qiymət m mQal 3086 , 0 -dir. Yuxarıda qeyd olunmuşdur ki, qravimetrik məlumatlara görə sıxlığın hesablanmasında m mQal 3086 , 0 kəmiyyətinə bərabər olan ağırlıq qüvvəsi şaquli qradiyentinin ZZ V normal qiymətindən istifadə olunur. Həqiqətdə isə şaquli qradiyent planalma sahəsində heç vaxt sabit qiymət almır, həm regional, həm də lokal işlərdə ZZ V -in anomal qiymətləri müşahidə olunur. ZZ V -in lokal anomaliyaları üst qatların təsiri ilə əlaqədardır və bu təsir B g əyrisinin inhirafına səbəb olur, bu halda verilmiş Buge düzəlişi dəqiq 116 olmaz. ZZ V -in regional anomaliyaları isə qradiyentin gətirilmə səthinin inhirafına səbəb olur və hesablanmış Buge düzəlişi müəyyən xətası ilə hesablana bilər, yəni hər iki halda ZZ V müəyyn ZZ V qiymətini alar. Bu prosesi nəzərə almaq üçün yerüstü və ya quyu qravimetrik müşahidələrin emalında istifadə olunan Buge düzəlişində H k 0419 , 0 3086 , 0 sabitinə ZZ V xətasını əlavə etmək vacibdir, yəni 0419 , 0 3086 , 0 0419 , 0 3086 , 0 ZZ H V k (3.11) Buradan ZZ V -i hesablamaq mümkündür, yəni 0419 , 0 ZZ H V H ZZ V 0419 , 0 (3.12) burada ZZ V - şaquli qradiyentin normal qiymətdən fərqi, H və - uyğun olaraq ZZ V -in hesablanmasında istifadə olunan normal və real sıxlıqlardır. ZZ V -in hsablanması aktiv tektonik rayonlarda xüsusən vacibdir. |