BƏYLƏR ASLANOV
QRAVİ-KƏŞFİYYAT
KURSU
(I hissə)
BAKI – 2011
2
VVK83.3 AZ
QRAVİ-KƏŞFİYYAT KURSU
B.S.Aslanov Bakı, ADNA-nın Nəşriyyatı, 2011, 132
səhifə.
Bu kitab Azərbaycanda qravimetriya (qravi-kəşfiyyat)
fənni üzrə müstəqil dərs vəsaitinin olmamasına görə nəşr
olunmuşdur. Kitabda müəllif mərhum professor Əmiraslanov
Tanrıqulu Sadıx oğlunun müzahirələrindən bilavasitə istifadə
etmişdir. Burada qravimetriyanın yaranması tarixindən
başlayaraq ən müasir qravimetrik metodlar qısaca olaraq əhatə
olunmuşdur. Əsasən Bakı Dövlət Universitetində «geofizik-
seysmoloq» və Azərbaycan Dövlət Neft Akademiyasında «dağ
mühəndisi-geofizik» ixtisasları üzrə təhsil alan tələbələr üçün
nəzərdə tutulmuşdur. Ancaq müəllif əmindir ki, burada qravi-
kəşfiyyat fənninə aid olan və açıq şərh olunmuş bir çox
izahatlar alim və mütəxəsislər arasında geniş oxucu kütləsini
özünə cəlb edəcək. Hər hansı bir mülahizə üçün müəllif
əvvəlcədən öz minnətdarlığını bildirir. Hər bir məsləhət və
tövsüyyələri müzakirə etməyi və nəzərə almağı müəllif öz
üzərinə götürür.
3
4
Kitab geologiya-mineralogiya elmləri doktoru,
mərhum professor Tanrıqulu Sadıx oğlu
Əmiraslanovun əziz xatirəsinə ithaf olunuub.
„Allah-dan gəlir Sən-ə hər yaxşılıq,
öz ucbatından gəlir Sən-ə hər pislik…“
Qura’n-i Kərim, Nisə Surəsi, 79-cu a’yə.
(mərhum akademik Ziya Bünyadovun tərcüməsindən)
5
Bismi-llahi-r-rahmani-r-rahim, yəni Rəhman və Rəhim
ALLAH-ın adıyla…
„MÜƏLLİM“ adı yüksəkdir! Bu yüksəkliyin əlçatmaz zirvələri
fəth olunmazdır. Həyatda nə qədər çalışıb-çarpışsan da, nə qədər
uğurlar qazansan da müəllimin yeri daima görünür. Onu axtarırsan,
istəyirsən ki, bu fani dünyanın çeşməkeşlərindən aldığın həzzi və
iztirabı onunla bölüşəsən.
Hər bir insanın həyatında müəllimlər xüsusi yer tutur. Ancaq
müəllimlər arasında birinin yeri daha müqəddəsqir, yenilməzdir,
əvəzolunmazdır. Ən təsirli məqam isə, qüssəli və qəmgin olsa da, həmin
müəllimin həyatdan cavan getməsidir. Şübhəsiz bütün insanlar gec və
ya tez ALLAH dərgahına pənah aparır – ilk və sonuncu dəfə... Bu
gedişlə də əbədi xatirələrə həkk olunurlar – Tanrıqulu müəllim kimi...
O, çox cavan yaşında elmlər doktoru alimlik dərəcəsinə, professor elmi
adına layiq görülmüşdü, lakin amansız ölüm onu bizdən tez apardı.
Onun həyatdan cavan getməsinə bais olan olan iblisi mən çoxdan
tanısam də heç kəsin mənə inanmayacağına görə susurdum. Ancaq
əmin idim ki, Tanrıqulu müəllimin vaxtsız ölümünə bais olan, vəzifə,
şöhrət naminə hər cür riyakarlığa qadir bir adamın iç üzü bəlli olacaq.
Tanrıqulu müəllimi fiziki məhv etmək çətin idi, mənəvi isə çox
asan. Çünki o dərin mənəviyyata malik şəxsiyyətdi. Ali və aqil insan
mənəviyyatı nə qədər dərin və zəngindirsə, bir o qədər də incədir,
zərifdir. Bu incəlik və zəirflik isə yüksək dəqiqlikli „astazir olunmuş
qravimetr“ə oxşayır – onu çalxalamaq olmaz! Çünki qravimetrin həssas
ölçü sisteminin tarazlığı kimi, „insan mənəviyyətınin taraz sistemi“
pozula bilər... Günahı təsdiq olunmaz məlun isə bu incəlikdən istifadə
etdi, Tanrıqulu müəllimin mənəviyyətini möhkəm çalxaladı.., yaşamaq
üçün yaranan insan əbədi susdu. Çox-çox əfsuslar olsun…
ALLAH TANRIQULU MÜƏLLİMƏ
RƏHMƏT ELƏSİN…
6
MÜNDƏRİCAT
Səh.
GİRİŞ................................................................................. 7
§1. QRAVİTASİYA SAHƏSİNİN POTENSİALI .......... 8
1.1. Ağırlıq qüvvəsi təcilinin təyin olunması
haqqında qısa xülasə.................................................. 15
1.2. Qravi-kəşfiyyatın prinsipləri və meyarı...................... 19
1.2.1. Potensial sahənin prinsipləri.
Nyuton cazibə qanunu... 24
1.2.2. Yerin cazibə qüvvəsinin təcili................................... 27
1.3. Qravitasiya potensialı və onun əsas xassələri............... 30
1.3.1. Kəsilməzlik və müntəzəmlik...................................... 37
1.3.2. Tarazlanmış səthlər və ya qeoid səthi........................ 39
1.3.3. Tarazlanmış səthlər arasındakı məsafə...................... 41
1.3.4. Nyutonian və ya üçölçülü potensial........................... 42
1.3.5. Loqarifmik və ya ikiölçülü potensial.......................... 44
1.4. Potensial nəzəriyyənin əsas tənlikləri............................ 46
1.5. Cazibə qüvvəsi reduksiyası (düzəlişlər).
Normal düzəliş............................................................ 49
1.5.1. Hündürlüyə görə və ya «hava» düzəlişi..................... 52
1.5.2. Buge düzəlişi.............................................................. 54
1.5.3. Prey düzəlişi............................................................... 56
1.5.4. Etveş düzəlişi............................................................. 57
1.5.5. Topoqrafiya düzəlişi.................................................. 59
1.5.6. İzostazisiya düzəlişi................................................... 60
1.5.7. Yer səthinin qabarma-çəkilməsinə görə düzəliş........ 63
1.6. Yerin cazibə sahəsinin kainat cisimləri ilə əlaqəsi.
Ayın hərəkətinə təsir edən qüvvə................................ 70
1.7. Anomaliyalar................................................................. 73
§2. QRAVİMETRİYADA İSTİFADƏ OLUNAN
CİHAZ VƏ AVADANLIQLAR.................................... 75
2.1. Cazibə qüvvəsi təcilinin mütləq ölçülməsi................... 76
2.2. Cazibə qüvvəsi təcilinin nisbi ölçülməsi. Qravimetrlər.. 77
7
2.3. Qravimetrin sabitinin təyini.......................................... 89
§3. QRAVİMETRİK MÜŞAHİDƏ METODLARI............. 92
3.1. Dayaq şəbəkəsi............................................................ 95
3.2. Sıravi şəbəkə................................................................ 98
3.3. Qravimetrlə dənizdə müşahidə.................................... 102
3.4. Müşahidələrin kəmiyyətcə qiymətləndirilməsi........... 106
3.5. Anomaliyanın dəqiqliyinin hesablanması................... 108
3.5.1. Çöl müşahidələrinə görə sıxlığın hesablanması....... 111
3.5.2. Qravimetrik metodla sıxlığın təyin olunmasına
şaquli qradiyentin təsiri........................................... 114
§4. Qravitasiya sahəsinin transformasiyası........................ 115
4.1. Regional fon, lokal və qalıq anomaliyalar................... 117
4.2. Ortalaşdırma və qrafiki metod..................................... 119
4.3. Qalıq və üçüncü tərtib törəmə anomaliyaları.............. 124
NƏTİCƏ……………………………………………......... 130
ƏDƏBIYYAT.................................................................... 131
8
GİRİŞ
Geofizika – Yerin fiziki xüsusiyyətlərini öyrənən elmdir.
İlk dəfə olaraq, geofizikkanın təkamül tapmasını Nyutonun
qravitasiya
nəzəriyyəsinin
və
Gilbertin
Yer
kürəsinin
bütövlükdə qeyri-sabit maqnit olması ixtirası ilə bağlamaq olar.
Dağ-mədən və metal axtarışı çox qədim zamana təsadüf edir,
lakin bu sahədə tədqiqat işlərinin başlanması 1556-cı ildə
Georgids Aqrikolun «De remetallica» traktatasının dərc
olunmasından başlanmışdır. Bu traktata uzun illər sivil xalqların
dağ-mədən işlərində əsas sənəd rolunu oynamışdır.
Geofizikanın metal axtarışında tətbiqinin ilk addımları 1843-cü
ildə Fon Frede tərəfindən atılmışdır. Fon Frede ilk dəfə olaraq
qeyd etmişdir ki, Yerin maqnit sahəsinin variasiyasını ölçmək
üçün Lamontun istifadə etdiyi maqnit teodolitindən filiz
yataqlarının axtarışında istifadə etmək olar. Ancaq bu ideya
professor Robert Talenin 1979-cu ildə nəşr etdirdiyi «Maqnit
üsulu ilə dəmir-filiz yataqlarının öyrənilməsi haqqında» kitaba
qədər həyata keçirilməmişdir.
İllər keçdikcə dünya xalqlarının sivilizasiyasının geniş
vüsət tapması və Yerin təkində olan təbii sərvətlərə insan
tələbinin artması bir tərəfdən, Yerin başqa kainat elementləri ilə
təmasını öyrənmək isə digər tərəfdən, geofizika elminin
9
hərtərəfli inkişafına olan ehtiyac yeni geofiziki cihaz və
avadanlıqların çox sürətlə istehsalına səbəb oldu. XX-ci əsrin
ikinci yarısında cihaz və avadanlıqlar daha da təkmilləşmiş və
istehsal artmışdır.
Geofizikanın
inkişafında
elektron
texnikasından,
kompyuter avadanlıqlarından, yüksək səviyyəli proqramlardan
istifadə olunması bu elmin daha da hərtərəfli inkişafına səbəb
oldu. Yerin fizikasını öyrənən elm riyaziyyat, kimya, fizika,
astronomiya və s. kimi fundamental elmlərlə sıx əlaqəli bir
fənnə – elmə çevrilmişdir. Artıq bu gün tam inamla demək olar
ki, geofizikanın bü günə qədər olan səviyyəsinə görə geofizika
geologiyanın bir hissəsi yox, tam müstəqil elmdir. Şübhə
yoxdur ki, geofizika elminin əsas öyrənmə obyektlərindən biri
bütövlükdə Yer kürəsidir.
§1. QRAVİTASİYA SAHƏSİNİN POTENSİALI
Hər
hansı
fiziki
sahənin
təsir
qüvvələrini
müəyyənləşdirən və vektorluğunu (qradiyentliyini) xarakterizə
edən gərginliyindən başqa, verilmiş nöqtədə sahənin potensialı
– sahəni skalyar xarakterizə edən kəmiyyət mövsuddur.
Vektorial sahələri skalyar xarakterizə edən, sahə
qüvvələrinin gördüyü işlə əlaqədar olan potensial (potensial
10
Şəkil 1. Cazibə qüvvəsinin əsas
elementləri.
funksiyaya) sahənin həlledisi güc əlamətidir. Vektorial cazibə
qüvvələrinin təsiri altında olan fəza qravitasiya sahəsi adlanır.
Ağırlıq qüvvəsinin təsiri altında
olan fəza isə ağırlıq qüvvəsi
sahəsi adlanır. Hər iki sahənin
hər bir nöqtəsinə, bu sahənin
malik olduğu maddi nöqtə
vasitəsilə
həyata
keçirilən
potensial enerjinin müəyyən
qiyməti uyğundur. Başqa cür
desək, hər hansı vektor sahə,
sahənin istənilən maddi nöqtəsində vahid yükə xas olan
potensial enerji kəmiyəti ilə xarakterizə oluna bilər. İstənilən iki
nöqtə arasında sahə qüvvələrinin gördüyü iş, bu iki nöqtə
arasındakı sərf olunan məsafənin formasından yox, bu
nöqtələrin vəziyyətindən (koordinatlarından) asılıdırsa, bu cür
sahə potensial sahə, sahə qüvvələri isə konservativ adlanır.
Yerin qravitasiya sahəsi – gün ərzində fırlanma
nəticəsində yaranan, ağırlıq qüvvəsi və mərkəzdən qaçma
qüvvələrindən asılı olan qüvvə sahəsidir; az miqdarda Ayın və
Günəşin, eləcə də başqa kainat elementlərinin və Yerin atmosfer
kütləsindən asılıdır (şək.1). Burada
F
-Yerin mərkəzinə doğru
11
istiqamətlənmiş ağırlıq qüvvəsi, Q – mərkəzdən qaçma qüvvəsi,
P – bu iki qüvvənin cəmi olan cazibə qüvvəsidir. Q –
mərkəzdən qaçma qüvvəsi Yerin öz oxu və Günəş ətrafında
fırlanma nəticəsində yaranır və sabit qalması (deməli təcilsizdir)
ilə yanaşı ədədi qiymətcə
F
qüvvəsi ilə müqayisədə çox
cüzidir. Eyni zamanda
olur. Ona görədə Yer səthində
götürülmüş hər hansı bir nöqtədə ağırlıq qüvvəsinin qiyməti
cazibə qüvvəsinə bərabərdir, yəni
F
Q.
Yerin qravitasiya sahəsi ağırlıq qüvvəsi, ağırlıq
qüvvəsinin potensialı və ağırlıq qüvvəsinin müxtəlif törəmələri
ilə xarakterizə olunur. Potensialın vahidi
2
2
san
m
-dir,
qravimetriyada potensialın (o cümlədən ağırlıq qüvvəsinin)
birinci tərtib törəməsinin vahidi
2
5
10
san
m
-yə bərabər olan
milliqal (mQal), ikinci tərtib törəməsi üçün isə –
2
9
10
san
-yə
bərabər olan etveş (E) qəbul olunmuşdur. Yerin qravitasiya
sahəsinin əsas xarakterik qiymətləri: dəniz səviyyəsində ağırlıq
qüvvəsi potensialının qiyməti
2
2
62636830
san
m
; Yer səthində
ağırlıq qüvvəsinin orta qiyməti
2
2
5
10
5
,
979801
san
m
; ağırlıq
qüvvəsinin orta qiymətinin qütblərdən ekvatora doğru azalması
2
2
5
10
5200
san
m
(o cümlədən
2
2
5
10
3400
san
m
Yerin gün
ərzində fırlanması hesabına); Yer səthində ağırlıq qüvvəsinin
maksimal anomaliya qiyməti
2
2
5
10
660
san
m
; ağırlıq
12
qüvvəsinin normal şaquli qradiyenti
m
mqal
3086
,
0
; və s. Ağırlıq
qüvvəsinin ikinci tərtib törəməsi qravitasiya qradiontometri və
ya variometrlə ölçülür.
Ağırlıq qüvvəsi sahəsinin potensiallığı o deməkdir ki,
qarşılıqlı cazibədə olan bir cüt maddi yükə potensial enerji
vermək olar və yüklərin qapalı kontur boyunca hərəkəti zamanı
bu enerji sərf olunmayacaqdır. Ağırlıq qüvvəsinin potensiallığı
kinetik və potensial enerjinin cəminin qorunub saxlanması
qanunundan irəli gəlir və bu cür sahədə cisimlərin hərəkətinin
öyrənilməsi zamanı məsələni xeyli asanlaşdırır. Nyuton
mexanikası çərçivəsində qarşılıqlı cazibə uzağa təsir (cismin
hərəkətinin məsafəyə vasitəsiz və ani müddətdə ötürülməsi)
deməkdir. Bu o deməkdir ki, yüklü cismin hərəkətindən asılı
olmayaraq, fəzanın istənilən nöqtəsində cazibə potensialı
verilmiş anda cismin vəziyyətindən (koordinatlarından) asılıdır.
Qravimetrik kəşfiyyatı Yerin qravitasiya sahəsinin
variasiyasını – zaman və məkana görə dəyişməsini öyrənməyə
əsaslanır. Qravimetrik müşahidə Yerin səthində (fiziki səth)
aparılır. Kəşfiyyat işləri aparılan sahənin şəraitindən asılı olaraq
cihaz gəmidə, təyyarədə, yerin təkində və ya bilavasitə səthində
quraşdırıla bilər. Hər bir halda cihazın quraşdırıldığı hündürlük
13
Şəkil 2. Maqnit sahəsinin
qüvvə xətləri.
və Yer səthinin dəniz səviyyəsinə nisbətən olan hündürlüyü
nəzərə alınır. Bu barədə aşağıdakı paraqraflarda ətraflı şərh
olunur.
Qravimetriya, eləcə də maqnitometriya, Yer kürəsinin təbii
geofiziki sahəsini – potensial sahəsini öyrənir. Potensial sahə
öz-özlüyündə əsas iki təbii təşkiedici ilə – qravitasiya və maqnit
sahəsi ilə xarakterdir. Maqnit sahəsi rotor (burulğanlı),
qravitasiya sahəsi isə divergent (qradiyent) sahədir. Maqnit
sahəsinin qiyməi məlumdur, ancaq istiqaməti qeyri-məlumdur,
yəni skalyar sahədir (rotor). Bütömlükdə Yer kürəsi üçün, şərti
olaraq maqnit sahəsinin qüvvə
xətləri cənubdan şimala doğru
qəbul
olunmuşdur
(şək.2).
Qravitasiya sahəsinin isə həm
qiyməti,
həm
də
istiqaməti
məlumdur (aşağıda bu barədə
ətraflı yazılıb). Ağırlıq qüvvəsinin
istiqaməti verilmiş nöqtədə Yer
səthinə şaquli perpendikulyar istiqamətdədir, həmin nöqtədə
şaqula perpendikulyar müstəvi isə horizontal müstəvidir.
Qravimaqnit kəşfiyyat işlərində əsas məqsəd, təbii sahənin
ədədi qiymətcə dəyişməsini öyrənmək olduğu üçün, maqnit və
14
Şəkil 3. Cazibə
qüvvəsinin normal
qiymətini xarakterizə
edən parametrlər.
qravitasiya sahələrini öyrənən üsullar bir çox əlamətə görə
oxşardırlar. Qarşıda qoyulmuş məqsəddən asılı olaraq,
müşahidə olunan parametr qiymətinin normal qiymətdən
müəyyən qədər kənara çıxması bu üsullarda əsas arqument kimi
qəbul olunur və mühitin petrofiziki əlamətləri geoloji
interpretasiya olunur.
Ümumiyyətcə, istər qravitasiya, istərsə də maqnit
potensialı, müəyyən bir normal qiymətlə xarakterizə olunurlar.
Şək.3-də Yerin normal qravi-maqnit shələrinin asılı olduğu
parametrlərin –
coğrafi en və şərq
uzunluq dairəsi
bucaqlarının dəyişməsi təsvir olunmuşdur. Şəkildən göründüyü
kimi
şərq
uzunluq
dairəsi
bucağının dəyişməsi Yerin öz oxu
ətrafında fırlanması istiqamətindədir
və bu bucağın dəyişməsi çox cüzidir.
Onda
Yerin
normal
qravitasiya
sahələrinin qiyməti əsasən
coğrafi
en dairəsindən asılıdır. Eyni zamanda
bu qiymət, müşahidə nöqtəsinin
yerləşdiyi ərazinin geoloji quruluşunda iştirak edən süxur
laylarının petrofiziki xassələrindən asılı olaraq dəyişir və ya
variasiya edir. Bu dəyişmə və ya variasiya, müşahidə olunan
15
parametrin normal qiymətinin kiçik bir faizini təşkil edir. Hər
iki üsulda müşahidə olunan kəskin dəyişmə məkanın, cüzi
dəyişmə isə zamanın funksiyasıdır. Elə bu əlamətə görə də hər
iki üsulda nisbi müşahidə üslubundan istifadə olunur, yəni hər
hansı bir nöqtədəki qiymət, digər nöqtəyə nisbətən ölçülür. Hər
iki üsulda sahənin mütləq qiymətini ölçmək mümkündür.
Bununla yanaşı, qravimetrik və maqnit kəşfiyatı arasında
prinsipial fərq mövcuddur.
Qravimetrik kəşfiyatı süxurların sıxlıqları arasındakı
fərqini və bu süxurların yatma dərinliyini, maqnit kəşfiyyatı isə
bilavsitə süxurların maqnit nüfuzluğunun dəyişməsini və bu
süxurların yatma dərinliyini öyrənir. Ancaq süxurların yatma
dərinliyindən asılı olaraq maqnit sahəsinin dəyişməsi,
qravitasiya sahəsinə nisbətən cüzidir. Süxurların sıxlıqları
arasındakı fərq maqnit nüfuzluğuna nisbətən çox az dəyişdiyi
üçün eyni bir mənbədən alınan qravitasiya effekti maqnit
effektinə nisbətən az olur. Ona görə də qravimetrik kəşfiyyatda
istifadə olunan cihazların dəqiqliyi maqnit kəşfiyyatında istifadə
olunan cihazların dəqiqliyinə nisbətən daha üstün olur (10
-8
–
qravitasiya, 10
-4
– maqnit).
Maqnit sahəsinin variasiyası zamana görə kəskin
dəyişkəndir və mürəkkəb xarakterlidir, qravitasiya sahəsinin
16
variasiyası isə zamana görə qeyri-kəskin və aramla dəyişərək
sadə formalıdır.
Qravimetrik kəşfiyyatda geoloji məsələlərin həllində
istifadə olunan düzəlişlər və anomal sahələrin müşahidəsinin
dəqiqliyi maqnit kəşfiyyatından çox mürəkkəb və yüksəkdir.
Maqnit kəşfiyyatında eyni bir cihazla sahənin normal qiymətini,
əsas anomal dəyişməni və sahənin variasiyasını ölçmək olar.
Qravitasiya kəşfiyyatında bu məsələ tamamilə başqadır, yəni
eyni bir cihazla sahənin həm normal qiymətini, əsas anomal
dəyişməni və ёsahənin variasiyasını ölçmək mümkün olmur.
İstər qravimetrik, istərsə də maqnitometrik kəşfiyyatından
Yerin təbii sərvətlərinin axtarışında, Yerin başqa planetlərlə
əlaqəsinin tədqiqində geniş istifadə olunur.
1.1. Ağırlıq qüvvəsi təcilinin təyin olunması haqqında qısa
xülasə
Sərbəst düşmə təcili haqqında qanun ilk dəfə olaraq
Q.Qaliley (1564-1642) tərəfindən 1590-cı ildə verilmiş və elə
həmin ildə cazibə qüvvəsi təcilinin hesablanmasını təcrübəsini
aparmış və ilk dəfə jkfrfq
g
-nin kəmiyyət qiymətini
hesalamışdır. Ancaq onun apardığı təcrübə çox sadə idi.
1784-cü ildə ingilis fiziki D.Atvud sünii olaraq sərbəst
düşmə təcilini azaldan və bununla da zaman intervalını artıraraq
17
təcilin qiymətinin ölçülməsi dəqiqliyini artıran qurğu icad etmiş
və bu qurğunun köməyi ilə
g
-nin kəmiyyətcə ədədi qiymətini
hesablamışdır.
Səbəst düşmə təcilinin mütləq qiymətini təyin etmək üçün
D.Atvudun bu qurğusundan ilk dəfə olaraq 1892-ci ildə Kiyev
Universitetinin professoru Q.Q.Mets (1861-1930) istifadə
edərək
g
-nin
kəmiyyət
qiymətini
hesablamış və
Qal
g
24
,
981
almışdır. Bu hadisədən sonra
g
-nin kəmiyyət
qiymətinin təyin olunması üçün makaradan istifadə etməyə
üstünlük verilmişdir. Ancaq buna baxmayaraq D.Atvudun bu
qurğusu rus alimi D.İ.Mendeleyevin təklifi ilə A.A.İvanov
tərəfindən yenidən təkmilləşərək
g
-nin kəmiyyət qiymətini
hesablamış və
Qal
g
48
,
981
alımışdır. Bu təcrübə bir daha
təsdiq etmişdir ki,
g
-nin kəmiyyət qiymətini hesablamaq üçün
makaradan istifadə etmək D.Atvudun qurğusundan çox dəqiq və
sərfəlidir.
g
-nin kəmiyyət qiymətinin makaradan istifadə etməklə
hesablanması ilk dəfə olaraq Ş.Lakondamin (1701-1774)
tərəfindən 1735-ci ildə Haiti adasında həyata keçirilmişdir.
Ş.Lakondamin adi
L
g
2
4
münasibətindən istifadə etmişdir.
Burada
L
-
makaranın
uzunluğudur.
Ş.Lakondamin
18
mm
L
85
,
990
götürərk,
Qal
g
9
,
977
almışdır. Bu qiymətin
çox inhirafla alınmasını Ş.Lakondamin ilk dəfə olara coğrafi
koordinatla əladəqar olduğunu izah edərək təklif etmişdir ki,
təcrübəni ekvatora yaxın həyata keçirmək lazımdır. Bu
məqsədlə həmin təcrübədən istifadə edərək, D.Borda (1739-
1799) və Y.Kassini (1748-1845) 1792-ci ildə Parisdə
g
-nin
kəmiyyət qiymətini hesablayaraq
Qal
g
867
,
980
qiymətini
aldılar. Fransa fiziki J.Bio (1774-1862) bu təcrübəni bir neçə
dəfə təkrar etmiş və qurğunu təkmilləşdirmişdir.
1825-1826-cı illərdə Keniqsberq şəhərində məşhur fizik
F.Bessel (1784-1846) makaradan istifadə edərək özünə məxsus
differensial təcrübə aparmışdır. Onun qurğusu
1
T
və
2
T
periodlu
və qollarının
2
1
l
l
uzunluqlar fərqi məlum olan iki eyni
makaradan ibarət idi. Bu zaman
g
-nin qiyməti
2
2
2
1
2
1
2
4
T
T
l
l
g
bərabərliyi ilə hesablanırdı.
1818-ci ildə ingilis fiziki X.Keter (1777-1835) periodlu
Makara icad etmiş və qurğunun köməyi ilə ingilis geodezisti
E.Sabin (1788-1883) 1822-1824-cü llər ərzində Yer kürəsinin
bir çox yerlərində – Sakit okeanın bir çox adalarında,
Qrenlandiyada, Şpisbergendə və şimali Amerikada
g
-nin
19
kəmiyyət qiymətini hesablamışdır. Eyni təcrübələri ingilis
geodezistiləri Freysin, Dyuper, Holl aparmışlar və həmişə
müxtəlif qiymətlər alınmışdr. 1826-1829-cu illər ərzində rus
dəniz səyyahı F.P.Litke (1797-1882) Yer kürəsinin doqquz
müxtəlif yerlərində
g
-nin kəmiyyət qiymətini hesablamışdır.
Bu təcrübələrdə
g
-nin müxtəlif qiymətlərinin alınması dünya
alimlərində şübhə və maraq yaratdı və bununla da
g
-nin
kəmiyyət qiymətinin hesablanması başladı.
Hal-hazırda
g
-nin qiymətinin hesablanmasında ən müasir
təcrübələrdən istifadə olunur və bu qiymətin nə üçün müxtəlif
məntəqələrdə eyni alınmamasının fiziki mənası cazibə təcili
potensialının müxtəlifliyi ilə izah olunur. Bu təcrübələrdən
sonra 1967-ci ildə Potsdam şəhərində Beynəlxalq Konqress
çağrılaraq,
g
-nin mütləq qiyməti qəbul olundu və ona
müşahidə məntəqəsinin koordinatlarından asılı olmayaraq
düzəliş verildi. Aşağıdakı cədvəl 1-də keçən əsrimizin 60-cı
illərində dünyanın müxtəlif yerlərində
g
-nin hesablanmış
qiymətləri və Potsdam düzəlişi verilir.
Beləliklə,
g
-nin kəmiyyət qiymətinin ayrı-ayrı illərdə və
müxtəlif müəlliflər tərəfindən hesablanmasına baxmayaraq
əsasən eyni qiymətlər alınmışdır. Qiymətlər arasında olan
20
fərqləri Potsdam düzəlişinə görə tamamilə aradan götürmək
mümkündür.
Dostları ilə paylaş: |