Bilik mühəndisliyi(kollokvium)

1. İntellektual sistem (İnS) – bu məsələnin həlli zamanı insanın iştirakı olmadan intellektual dayaqlı informasiya hesablama sistemləridir. İnS heç vaxt insanı əvəz edə bilməz, sadəcə o insan intellektinin və hesablama sistemlərinin inteqrasiyasıdır. Başqa sözlə desək qeyri səlistliyin (təqribi hesablamaların) dəqiq hesablama üsulları ilə inteqrasiyasıdır. 2. İntellektləşdırılmış sistem – bu məsələnin həlli zamanı insanın iştrakı ilə intellektual dayaqla süni hesablama sistemləridir. 3. İntellektual dayaqlı sistem – bu elə sistemdir ki, özü qərar qəbul edə bilir.

Sistemin sərbəst qərar qəbul etməsi dedikdə, onun informasiyanı qəbul edərək analiz etmək, onu başa düşmək və yeni nəticələr çıxarmaq, nəticəni formalaşdırmaq və öz növbəsində qəbul olunmuş inteqrallaşmış həllin korreksiya olunaraq “yaxşılaşmasını” həyata keçirən sistem kimi başa düşülür. Bu halda intellektləşdirilmiş sistemi aşağıdakı şərtlər daxilində qərar qəbul edə bilən sistem kimi başa düşəcəyik :

1. 
   İnformasiya verilənlər bazasının böyük həcmli emalı və analizi zəruriyyəti ;
   
2. 
   Məhdudlaşmış informasiya ;
   
3. 
   Qeyri-müəyyənlik ;
   
4. 
   Çoxölçülü sahə ;
   
5. 
   Situasiyanın aşkarlanması zəruriyyəti ( təsvirlər, səhnələr və s.) – layihələndirmə, istehsal, istismar ;
   
6. 
   Məsələnin həllinə təsir göstərən dinamik, inqlabi, stasionar olmayan faktlar ;
   
7. 
   Biliklərin formalaşması və təsvir olunması ;
   
8. 
   Adaptasiya, özünütəlim, özünütəşkil və s. ;
   

Bu cür şərtlər daxilində SHS məsələnin həlli zamanı zəruri surətdə riyazi, alqoritmik, proqram və instrumental dayağa malikdirsə, onda belə hesab edəcəyik ki, o müxtəlif məsələlərin geniş siniflərinin həlli zamanı intellektual dayağa malikdir. Başqa sözlə desək formal olaraq yazmaq olar : İnS= ‌ burada RT, АT, PT, İT – uyğun olaraq riyazi, alqoritmik, proqram və instrumental təminlərin cəminin zəruriliyini bildirilir. Bütün İnS-ləri iki sinifə bölmək olar : ümumi təyinatlı və xüsusiləşdirilmiş. Ümumi təyinatlı İnS-lərə elə sistemlər daxildir ki, hansılar ki, nəinki verilən prosedurları yerinə yetirirlər, eləcə də axtarışın metaproseduru əsasında yeni konkret məsələlərin həlli üçün prosedurları generasiya edir və yerinə yetirirlər. Belə sistemlərin istifadə texnologiyası aşağıdakı kimidir. İstifadəçi operator (ekspert) seçilən əlavəni (alt məsələlər, predmet sahəsi) təsvir edən bilikləri (verilənlər və qaydalar) formalaşdırır. Sonra bu biliklər – verilən məqsəd və ilkin verilənlər əsasında sistemin metaprosedurları konkret məsələnin həlli prosedurunu generasiya edir və yerinə yetirirlər. Verilən texnologiyanı biliklərə əsaslanmış texnologiya, və ya mühəndis bilikləri texnologiyası adlandırırlar (Şək.2.1). Xüsusiləşmiş İnS-lərə elə sistemlər daxildir ki, onlar sistemin layihələndirilməsi zamanı təyin olunan qeyd olunmuş məsələlər sinfinin həllini yerinə yetirirlər. Belə sistemlərin istifadəsi üçün onları seçilən əlavəyə uyğun verilənlərlə təmin etmək tələb olunur. Yaxın dövrlərə qədər xüsusiləşdirilmiş İnS-lərin istehsalı zamanı ənənəvi proqramlaşdırma texnologiyasından (prosedur) istifadə olunurdu ki, bu da onların yüksək effektivliyini təmin etməyə imkan verir. (şək. 2.2).

Bu texnologiya İnS-in xüsusiyyətlərini mühit dəyişdikdə məhdudlaşmalarına gətirir ki, bu da bir çox intellektual məsələlərin həllində olduqca vacibdir. Bununla əlaqədar olaraq son vaxtlar bu çatışmamamzlığın aradan qaldırılması üçün İnS-in ayrı-ayrı növlərini mühəndis bilikləri, ekspert sistemləri şəklində (ES) texnologiyaslndan istifadə edərək istehsal edirlər.