Bilim-adamlardıń ań-bilimin, madanyatini asırıwǵa qaratılǵan tálim-tárbiya, bilimlendiriw ham bolıp tabıladı

Bilim-adamlardıń ań-bilimin, madanyatini asırıwǵa qaratılǵan tálim-tárbiya, bilimlendiriw ham bolıp tabıladı. Nemis eski filosofiyasınıń tiykarlawshilerinen biri Kant usı túsiniktiń mazmun hám mánisin ashıp beriwge háreket etken. Ol óziniń «Bilim ne? degen sorawǵa juwap» atlı maqalasında bayanlawısha, bilim insan shaxsın tárbiyalaw, onıń aqli, etikası múmkinshiliklerinen jámiettiiń ilgerilama, yaǵnıy joqarılıq tárep rawajlanıwı mápleri jolında paydalanıw bolıp tabıladı. Jámiyet rawajlanıwın bilimsiz oyda sawlelendiriw etip bolmaydı. Bul sóz áyyemgi zamanlardan tartıp, tap XX ásir baslarınasha tiykarlanıp bilim hám ılım, onı iyelew boyınsha ámelge asırılǵan tálim-tárbiya procesi mánisinde qollap kelingen. Jaqtılandırǵan Quran oqıwshı Abdurashidxon balası da óziniń sóylewlerinde mámleketti, xalqni milliy zulm hám bilimlendiriw qalaqlıqtan qutıltırishning birden-bir jolı bilimde dep jiyi-jiyi tákirarlaǵan bilimparvar jadidlar taypasına kiredi. Jaqtılandırǵan Quran oqıwshı Abdurashidxonov sóylew sóylep, insan bilimli bolıp, kózi ashılmaguncha hújdanı uyg'onmasligini, hújdan uyg'onmasa na ózin, na xalqni erkin qáwipsizlik ete almasligini, bul iymansızlik ekenin oyshılona náziklik menen bildiredi.
Pikir erkinshegi— insannıń tiykarǵı jeke hám puqaralardıń siyasiy huquklaridan biri; házirgi dáwirde kópshilik mámleketlerde " informaciya erkinligi" dep atalatuǵın ulıwma huqıqtıń strukturalıq bólegi. Óz pikirin ǵalabalıq tárzde (awızsha hám ǵalaba xabar qurallarından paydalanǵan halda jazba ) bayanlaw múmkinshiligin ańlatadı. Jámiyet aǵzası bolǵan hár bir shaxs tábiyiy jáne social processlerge, puqaralar menen siyasiy shólkemlerge hám milliy, ırqiy, diniy, klasıy munasábetlerge iye bolǵan ǵárezsiz Ikrlarini huqıqıy, siyasiy diniy hám basqa mákemeler tárepinen bolıwı múmkin bolǵan túrli qısıwlardan qáwipsizlik etetuǵın social ortalıq da pikir erkinshegi esaplanadi.
Dúńyaǵa kózqaras - insannıń dógerek átirapın qurshap turǵan haqıyqatlıq tuwrısındaǵı, álemdiń mánisi, dúzilisi, óziniń odaǵı ornı haqqındaǵı qarawlar, qıyallar, bilimler sisteması bolıp tabıladı. Dúńyaǵa kózqaras insannıń dúnyanı hám ózin málim mániste ańǵarıwı, túsiniwi, biliwi hám bahalaw usılı bolıwı tárepten onıń hár qanday materiallıq hám ruwxıy iskerliginde óz ańlatpasın tabadı.
Joqarıda aytıp ótkenimizdek, Jaqtılandırǵan Quran oqıwshı Abdurashidxonov hár tárepleme jetilisken bolǵan bilimli, óz pikir sheńberine iye bolǵan dúnyaǵa kóz qarası keń hám de óziniń pikirine iye bolǵan hújdanli hám insaplı kadrlar tayarlaytuǵın universitet ashıw ideyasın ilgeri súrgen. Ol óziniń bul qarawların - ol 1923-jıl iyunda Tashkentte bolıp ótken xalıq bilimlendiriwi basqarıwshıları qurultoyidagi lekciyasında aytǵan, 1923-jılda bul jańa usılda 30 den artıq medrese hám eski mekteplerde studentler oqıtilganligi málim. Jaqtılandırǵanqori 1922-jıldan Turkiston bilimlendiriw noziri, keyin bolsa Tashkenttiń eski qala bilimlendiriw bólimi inspektorı (inspektorı ) bolıp isledi, sol jılı 23-25-martda bolıp ótken II Umumturkiston bilimlendiriw xızmetkerleri qurultoyida qatnasıw etip, mektep bólimine aǵzalıqqa saylandı. Keyinirek Alisher Navaiy atlı tálimtarbiya bilim jurtında hám túrli mekteplerde ózbek tili hám ádebiyatınan sabaq berdi.
Dosları hám shákirtleri Qayum Ramazon hám Shorasul Zunnun menen sheriklikte úsh bólimden ibarat «Ózbekshe til saboqlari» kitapın (1925-jıl ) baspa ettirdi. Xalıq táliminiń uqıplı shólkemlestiriwshileri Abduqo bolıp tabıladı Shakuriy, Ismatulla Raxmatullaev, Isxoqxon Ibrat, O.Akexo'jayev, Abdulla Mustaqov, Xodi Fayziev, Ashurali Zoxiriy, Sobirjon Raximov, Shokirjon Raimiy, Quran oqıwshı Niyoziy, Baxıtlı Kelisim Alizoda, Toqtanazar Shermuhamedov, Rafiq Mo'min hám basqalar úlken pedagogikalıq jumıs alıp bardi. 1918 -jıl basında mektepler sanı 330 taga, 1920 -jılda Ferǵana, Sirdaryo, Samarqand wálayatlarında 1405 danege jetti. Tashkil etilgen mektepler, ásirese, awıl jaylarında hám rayonlarda tiykarlanıp 1-2 baslanǵısh klaslardan ibarat edi. Keyinirek joqarı klasslar payda bolıp bardı. Bunday tártipotdagi qızlar mektepleri de Tashkentte, Andijanda, Qo'qonda hám basqa orınlarda birin-ketin ashıldı. Hayal muǵallımlar Solixaxon Muhammadjonova, Muharrama Ílayıqova, Gulso'm Kopayeva, Fotima Burnasheva, Zebiniso Razzoqova, Zaynab Sadriddinova, Maryam Sharıpova hám basqalar tálimtarbiya jumısların alıp barǵanlar. Keń sheńber dagi bilgir oqımıslı adamlar qatar mektepler iskerligin úlgili dárejege kóterdiler. XX ásirdiń 20 -jılları basında Samarqandda Abdulqo bolıp tabıladı Shakuriy (1875-1943) basqarıwshılıq etken mektep, 1922-jılda Ferǵana qalasında Xusanxon Niyoziy basshılıǵında ashılǵan ekinshi basqısh mektep, qatar basqa mektepler usılar gápinen edi. Milliy, jadid mektepleri ushın sabaqlıqlar, oqıw kitapların oqımıslı adamlarimiz ásir basınan jazıp shıǵarıp keldiler. 1917-jıldan Mektepler sanınıń ósiwi, bilimlendiriw social dárejesiniń eliriwi sabaqlıqlarǵa talaptı asırdı. Tashkenttiń Jańa qala bóleginde 1918-jılda Turkiston mámleket universiteti, Shıǵıstanıw institutı, konservatoriya, texnikumlar ashıldı. 1920 -jılda universitetke Rossiyadan pedagog -professorler, kitaplar, oqıw quralları jetkezip kelindi. Bul mákanlar revolyuciyalıq 237 klasıylik principi menen isledi. Universitettiń tayarlaw-jumısshılar fakultetinde jarlı siyasiy gruppaǵa tiyisli kisiler oqıǵan. Yerli xalıqlar wákilleri olarǵa kem qatnagan. Tashkenttiń Eski qala bóleginde, Qo'qon hám basqa qalalarda muǵallımlar tayarlaw kursları, 1920 -jıldan 7 ta dárilmuallimin (inpros), bir neshe bilim orınları iskerlik kórsetdi. 1925-jılǵa kelip, Ózbekstan awıllarında 2748 muǵallımlar islep turǵan yamasa olar sanı 3-4 ese asqan. 1924-jılda Qo'qаn bilim jurtın 13 dana jigit-qızlar bitirib shıqtı. Ol jaǵdayda keyinirek Ózbekstan Pánler akademiyasınıń birinshi prezidenti Quran oqıwshı -Niyoziy sabaq berdi, bitirganlardan akademikler, iri pán hám mádeniyat ǵayratkerleri jetisip shıqtı. Shet mamla katlar menen materiallıq baylanıslar, jaslardıń shet elde oqıp keliwleri XX ásir baslarınan keńeyip bardı hám keyinirek da dawam etdi. Buxara Respublikası húkimeti ǵayrat kórsetip, bul jumısqa shólkemlestirilgen tús berdi. 1922-jılda Turkiston, Buxara hám Xorezmnen 70 ge jaqın jaslar Germaniyaǵa oqıwǵa junatildi. Buxara Respublikası húkimeti Berlinda jataqxana ushın jay satıp aldı, oqıwshılami materiallıq támiyinlep turdi, olardıń jaǵdayı, oqıwlarınan agah boldı. Jaslar Germaniyanıń túrli oqıw orınlarında tabıs menen o'qidilar, qánigeler bolıp jetiwdiler. Ókiniw menen aytamız, óz ana jurtına qaytqan jigit-qızlar zalımlıq repressiyaına dus keldi. Respublika sharayatlarında materiallıq rawajlanıwdıń zamanagóy rawajlanǵan dárejesine ótiw haddan tısqarı úlken qıyınchiiiklami jeńiw menen baylanıslı bolıp, keskin ideologiyalıq gúres menen birgelikte
dawam etip bardı. Sonday bolsada, mádeniyattı tazadan qurıw processleri barǵan sayın ústin turatuǵın tús aldı. Bunıń sebepleri áwele ózbek xalqiniń ozaldan bilimge umtılıwı, materiallıq miyraslardı qádirlewinde kórinedi.
Juwmaq etip sonı aytıw múmkin, mámleketimiz Birinshi prezidenti I. A. Karimov ullı babalarımızdıń tálim hám tárbiyanıń óz-ara muwapıqlıǵı haqqındaǵı qarawların ulıwmalastırıp : “Tálimdi tárbiyadan, tárbiyanı bolsa tálimnen ajıratıp bolmaydı -bul shıǵısona qaraw, shıǵısona turmıs filosofiyası bolıp tabıladı,” - dep aytıp ótken edi.
Sonday eken insan shaxsın qáliplesiwinde tárbiya ústivor áhmiyetke iye boladı. Ol tálim beriw procesin, barlıq bilimlendiriw ilajlar kompleksin óz ishine al adi. Hár qanday tálim tárbiya menen uyqaslashgandagina jetik ruwxıylıqǵa, ruwxıy bárkámal, kámal insandı voyaga jetkiziwge jay boladı. Jaqtılandırǵan Quran oqıwshı Abdurashidxonov ideologiyasınıń tásiri sol dáwirde ta'qiqlangan bolsada, ol ele eli óz kúshin joǵatǵanı joq. Onıń qarawları hám ideyaları milliy pedagogikalıq sistemasımızda óz hákisin tapqan desek desek bórttirip aytılǵan gáp bolmaydı. Qosımsha etip Aytqanda dúnyalıq ılımlardı úyreniw menen bir qatarda diniy bilimlerdi de jetilisken ózlestiriw insan hújdanınıń oyanıwına hám bul processda ózin hám átirapındagilarni qáwipsizlik ete alıwına, iymanın tolıq jetilistiriwine alıp keledi hám bunday sistemada kadrlar hár tárepleme iyiwmay tálim hám tárbiya aladılar.

Пайдаланылган адебиятлар

1. B.X.Xodjayev. Umumiy pedagogika nazariyasi va amaliyoti. Darslik.-T."Sano
standandart"nashiriyoti. 2017.
2. O’zbekiston milliy ensiklopediyasi (2000-2005)
3. Khaydarov, S. A. (2021). The role of the use of fine arts in teaching the history of the
country. International scientific and practical conference. CUTTING EDGE-SCIENCE.
In Conference Proceedings (pp. 41-43).
4. Davrenov, J., & Haydarov, S. (2021). TARIX FANINI O’RGANISHDA XVI-XVIII
ASRLARDA YAPONIYA DAVLATI TARIXINI AHAMIYATI. Scientific
progress, 1(6).
5. Narmatov, D., & Haydarov, S. (2021). TARIX FANINI O’QITISHDA ISPANIYA
XV-XVII ASRLARDAGI TARIXI. Scientific progress, 1(6).
6. Elguzarov, B. B. O. G. L., & Haydarov, S. (2021). TARIX FANINI O’RGANISHDA
MITANNI DAVLATCHILIGINING O’RNI VA AHAMIYATI. Scientific
progress, 1(6), 616-619.
7. Erkinov, A. S. O., & Haydarov, S. (2021). YUNON-BAQTRYA
PODSHOLIGINING IJTIMOYI TUZIMI, XO’JALIGI VA MADANIYATI. Scientific
progress, 1(6), 620-622.
8. Nematov, M. D. O., & Haydarov, S. (2021). TARIX FANINI ORGANISHDA
SHUMER-AKKAD DAVLATCHILIGINING ORNI VA AHAMIYATI. Scientific
progress, 1(6).
9. Ermatov, F., & Haydarov, S. (2021). TARIX FANINI O’QITISHDA 1870-1914
YILLARDA ANGLIYANING O’RGANILISHI. Scientific progress, 1(6).
10. Do’Stmurodov, S., & Haydarov, S. (2021). TARIX FANINI O’QITISHDA XVIXVIII ASRLARDA HINDISTONNI O’RGANISH. Scientific progress, 1(6).
11. Mengboyev, S. N., & Haydarov, S. (2021). TARIX FANINI O’QITISHDA
URARTU PODISHOLIGINING O’RNI. Scientific progress, 1(6).
12. Asqarov, N. S. O., & Haydarov, S. (2021). ARAB XALIFALIGINING POYTAXTI
BAGʻDODNING TANAZZULGA YUZ TUTISHI. Scientific progress, 1(6).
13. Ro’Zmetov, J., & Haydarov, S. (2021). TARIXNI O’RGANISHDA SOSONIYLAR
DAVLATINING O’RNI VA AHAMIYATI. Scientific progress, 1(6).
14. Tulaboyev, D., & Haydarov, S. (2021). TARIXNI O’RGANISHDA
MESOPATAMIYANING TARIXI VA DINI: O’RNI HAMDA
AHAMIYATI. Scientific progress, 1(6).
15. Ҳайдаров, С.А., (2022). Заҳриддин Муҳаммад Бобур: бир қўлда мўйқалам-у,
бир қўлда тож. Scientific progress, 3(3)