Bilim sohasi

8.7-§. NURLANISH NORMALARI. IONLOVCHI NURLANISHDAN HIMOYALANISH

Radioaktiv izotoplar bilan ish bajariladigan sanoat korxonalarida, bu korxonalarda to'g'ridan-to'g'ri shu izotoplar bilan ishlayotganlardan tashqari, qo'shni xonalarda b oshqa ishlar bilan shug'ullan ayotganlar, shuningdek, sanoat korxonasi joylashgan zonada yashovchilar ham bir muncha radioaktiv nurlanishlar ta’siriga tushib qolishlarini hisobga olish kerak.

Ishchilari va boshqa ishlar bilan radioaktiv zonalarda shug'ullanayotgan va yashayotgan shaxslaring xavfsizligini ta’minlashning asosiy vositalari: xavfsiz oraliq masofalari bilan ta’minlash, nurlanish vaqtini kamaytirish, umumiy muhofaza vositalari va shaxsiy himoya vositalaridan foydalanishdir. Bunda, radioaktiv nurlanishlar miqdorini o'lchash asboblaridan foydalanib nurlanish dozasini bilish muhim ahamiyatga ega.
Ionlashtirilgan nurlanishlardan ishchilarni saqlash qoida va normalari hamda qo'llaniladigan himoya vositalari juda xilma-xildir.
Radioaktiv nurlanishlar kishi organizmining hammasiga birdan ta’sir ko'rsatmasdan, ba’zi bir a’zo va hujayralarini ko'proq zararlashi aniqlangan. Shuning uchun ham nurlanishning umumiy dozasi emas, balki organizmning qaysi qismida radioaktiv nurlanuvchi moddalar yig'ilganligi hisobga olinadi. Chunki bu yig'ilgan qismlardagi radioaktiv moddalar butun organizm falokatini ta’minlashi mumkin.
Radioaktiv moddalar bilan ochiq holda ishlaganda ularning zararli nurlanish aktivligiga qarab uch sinfga bo'linadi. Zararli nurlanish aktivligi bo'yicha III-IV-sinfga mansub moddalar bilan kimyo laboratoriyalarida ishlash mumkin. I va II sinf moddalar bilan esa maxsus jihozlangan ma’lum sanitariya-gigiena va texnik talabga javob beradigan xonalarda ish olib borish tavsiya etiladi. III-IV-sinf moddalarni ishlatganda ba’zi bir yengil operatsiyalami ish stolida, asosan, maxsus shamollatiladigan shkaflarda bajariladi. I va II sinf radioaktiv moddalar bilan ishlash asosan shamollatiladigan shkaflarda yoki maxsus bokslarda amalga oshiriladi.
Radioaktiv moddalar bilan ishlaganda, radioaktiv moddazarralari ish joylarini, odamning qo'llari va boshqa ochiq tana qismlariga o'tirib qolishi, havo muhitiga o'tib qolishi va u yerda radioaktiv nurlanish manbalari hosil qilishi mumkin. Shuningdek, bu radioaktiv changsimon moddalar nafas yo'llari yoki teri orqali organizm ichki a’zolariga kirib qolishi mumkin.
Terining nurlanish dozasini katta aniqlik bilan hisoblash imkoniyatlari bor. Buning uchun ish bajarilayotgan zonaning zararlanish darajasi aniqlanadi. Bunda ishlatilayotgan moddaning aktivligi va zararlangan yuzaning kattaligi hisobga olinadi.
Ionlovchi nurlanish bilan ishladigan kishilar ularniig zararli ta`siridan himoyalanshplari zarur. Bu sof fizikaviy masalalar doirasidan chiquvchp katta va maxsus masaladir. Uni qisqacha ko`rib chiqamiz.
Himoyalanishning uchta turini — vaqtdan, masofadan va material bilan himoyalanishini farqlay bilish kerak. -nurlanishning nuqtaviy manbai modelida dastlabki ikki himoyalanishni tasvirlaymiz:

(8.2)
Bu formuladan vaqt qanchalik ko`p bo`lib, masofa qanchalik kam bo`lsa, еkspozitsion doza shunchalik katta bo`lshin ko`rinib turibdi. Binobarin ionlovchi nurlanish ta`sirida mumkin qadar kamroq va nurlanish manbaidan mumkin qadar uzoqroq masofada turish kerak еkan.

Material bilan himoyalanish modellarning turli ionlovchi nurlanishlarni turlicha yutish qobiliyatlariga asoslangan (8.3-rasm).
α-nurlanishdan himoyalanish sodda bo`lib, bu nurlarni yutish uchun bir varaq qog`oz yoki bir necha santimetr qalinlikdagi havo qatlami kifoya. Ammo radioaktiv moddalar bilan ishlash mobaynida nafas yo`li orqali yoki ovqatlanish paytlarida α-zarrachaning organizm ichiga kirib ketishidan saqlanmoq kerak.
β-nurlanishdan himoyalanish uchun qalinligi bir necha santimetr bo`lgan alyuminiy, pleksiglas yoki shisha plastinkalar etarlidir. β-zarrachalar moddalar bilan ta`sirlashganda tormozlanish rentgen nurlanishining, β<sup>+</sup>-zarrachalarda еsa bu zarrachalarning еlektron bilan annigilyatsiyalanishi paytida paydo bo`luvchi -nurlanishning hosil bo`lishini nazarda tutish lozim.