Bilimlendiriw ministrligi

Statistikalıq kórsetkish
–anıq sharayatta payda bolǵan waqıya hám 
hádiyseniń muǵdarın, kólemin, bahasın хarakterleydi. Kórsetkishler sisteması 
bolsa bir-biri menen óz-ara baylanıslı bolǵan pútin sistema bolıp, hádiyse hám 
waqıyaları bir pútinliginshe хarakterleydi. 
Hár qanday pán óz obyektin usıllar járdeminde úyrenedi. Barlıq pánler ushın 
ulıwmalıq usıl dialetik usıl esaplanadı. Bul usıl jámiyetlik hádiyselerdiń 
rawajlanıw processinde óz-ara baylanıslı halda úyreniwdi talap etedi. Jámiyetlik 
hádiyseler hám processlerde payda bolatuǵın barlıq ózgerislerdiń tiykarǵı sebebi 
olardıń óz-ara tásirinde boladı. Mısalı,
 
insan materiallıq islep shıǵarıw arqalı 
tábiyat penen baylanısqan. Bul baylanıstıń forması adamlardıń jasawı ushın zárúr 
bolǵan miynet. Miynet processinde adamlardıń ekonomikalıq, islep shıǵarıw 
múnásebetleri kelip shıǵadı, usı múnásebetler negizinde olardıń basqa baylanısları-
siyasiy, huqıqıy, etnik baylanıslarıda júzege keledi. Demek hádiyselerdi baqlawda 
olardı jekkelemey, bir-biri menen baylanıslı alıp úyreniw zárúr. Baylanıslardı biliw 
júdá úlken áhmiyetke iye: adamlar bul baylanıslardı bilip alıp obyektiv dúnyanıń 
nızamların oylap tabadı. Olar tómendegilerden ibarat: 
1. Ulıwma statistikalıq baqlaw 
2. Baqlaw materialların svodkalaw hám gruppalaw 
3. Túrli ulıwmalastırıwshı kórsetkishlerdi mısalı: absolyut hám salıstırma 
muǵdar, ortasha muǵdar, indeks, dinamika kórsetkishleri hám taǵı basqalardı 
esaplaw. 
4. Statistikalıq maǵlıwmatlardı keste hám grafiklerde kórsetiw. 

---

12 
Ilimiy tárepten tiykarlanǵan statistikalıq izertlew bul tórt usıldıń tıǵız 
baylanısta alıp barılıwın talap etedi. 
1.3. Statistika teoriyası pániniń usılları 
Innovaciyalıq ekonomika sharayatında finans, basqarıw, pul-kredit, 
marketing, esap, audit, salıq hám basqa barlıq tarawlarda qánigelerden is júritiwdiń 
zamanagóy usılların qollanıw, jáhan ekonomikası jetiskenliklerin biliw hám olardı 
rawajlandırıwǵa ilimiy jantasıwdı talap etedi. Ekonomikalıq izertlewlerde bir-biri 
menen baylanıslı bolǵan eki basqısh: ekonomikalıq máseleniń qoyılıwı hám onı 
sıpat tárepten analizlew hámde obyekt boyınsha dáslepki maǵlıwmatlarǵa 
baylanıslı tańlanadı.
Dáslepki basqısh ekonomika teoriyası nızam-qaǵıydalarına tiykarlanǵan 
halda obyekttiń eń áhmiyetli ózgeshelikleri hám qásiyetlerin ajıratıp, olardıń 
ekinshisi dárejelilerinen abstrakciyalanıwdı, dúzilisi hám elementleri baylanısın 
úyreniwdi, jaǵdayı hám rawajlanıwın túsindiriwshi gipotezalardı dúziwdi óz ishine 
aladı. Bul basqısh óz náwbetinde, statistikalıq baqlaw usulların qollanıw 
nátiyjesinde alınatuǵın dáslepki maǵlıwmatlarǵa baylanıslı.
Statistikalıq usıllar dialektikalıq materializmniń belgilengen talap hám 
qaǵıydalarınan kelip shıǵadı. Bunda sociallıq hádiyselerdi bir-birinen ajıratpastan, 
al bir-biri menen ózara tábiyǵıy baylanısta úyrenedi. Demek, sociallıq hádiyselerdi 
olardıń túrli táreplerin bir-birinen ajıralǵan halda emes, al usı hádiyselerge tiyisli 
barlıq táreplerin, baylanısların bir pútinlikte úyreniw zárúr. Bul baylanıslardı biliw 
úlken áhimiyetke iye, yaǵnıy izleniwshiler olardı bilgende ǵana obyektti tolıq 
ańlawı múmkin.
Statistika usılların úyreniwden aldın statistika teoriyasında qanday usıllar bar 
olar ekonomikanıń qaysı máselelerin sheshiwde qollanılıwı múmkinligin kórip 
shıǵamız. Málim bolǵanınday, hár qanday statistikalıq izertlew statistikalıq 
baqlawdan baslanadı hám baqlaw nátiyjesinde alınǵan maǵlıwmatlardıń ólshew 
birliklerinen kelip shıǵıp, sáykes statistikalıq kórsetkishler arqalı ańlatıladı. 
Statistikalıq kórsetkishler absolyut, salıstırmalı hám ortasha kórsetkishlerden 
ibarat. Absolyut kórsetkishler arqalı obyekt yamasa process sanda hám muǵdarda 

---

13 
ańlatıladı. Eger úyrenilip atırǵan hádiyseniń salmaǵın yamasa bir hádiyseniń 
basqasına salıstırǵanda ózgerisin kórsetiw kerek bolsa, onda salıstırmalı 
kórsetkishler hám olardı esaplaw usıllarınan paydalanıladı.
Salıstırmalı muǵdarlar bir neshe túrlerge bólinip, túrli wazıypalardı 
orınlaydı.
1)