Bilimlendiriw minstrligi

Tınısh halatda turǵan yáki salıstırmalı tuwrı sızıqlı tegis háreketlenip atırǵan sanaq sistemaları inercial sanaq sistemaları delinedi.

Bir tegis aǵıp atırǵan dáryada keme aǵım boylap júzip baratırǵan bolsa, sanaq sisteması sıpatında jaǵanı yáki suwdı alıw múmkin. Usınday, tuwrı sızıqlı tegis háreketlenip atırǵan poyezd vagonında poyezd boylap háreketlenip atırǵan adam ushın sanaq sisteması sıpatında vagondı yáki jerdi alıw múmkin. Adamnıń vagonǵa qarata tezligi v, vagonnıń Jerge qarata tezligi u bolsın. Eger adam vagonnıń háreketleniw jónelisi menen birdey bolsa, u+v boladı. Háreket qarama-qarsı jóneliste bolsa, u-v boladı. Buǵan Galileydiń tezliklerdi qosıw qaǵıydası delinedi.

Tájiriybeler inercial sanaq sistemalarında saatlar birdey dáwir sistemaları menenjúriwin kórsetedi.

Denelerdiń kóshiwi sanaq sistemalarında birdey keshpeydi. Sebebi háreketlenip atırǵan vagon ishindegi adamnıń vagonǵa qarata kóshiwi jerge qarata kóshiwinen kishi boladı. Dene massasınıń tınısh halatda turǵan vagon ishinde ólshegende de birdey shıǵadı.

Solay etip, inertsial sanaq sistemalarında waqıt, massa, tezleniw hám kúsh birdey (invarint) boladı.

Tınısh halatda turǵan sanaq sistemasında kúsh F ǵa, massa m ǵa, tezleniw a ǵa teń bolsa, tuwrı sızıqlı tegis háreketlenip atırǵan sistemada, mas ráwishte F’, m’, hám a’ boladı. F=F’; m=m’; a=a’ bolǵanlıǵı sebepli, Nyutonnıń ekinshi nızamı F=F’=ma yáki F’=m’a’ kibi aǵlatıladı. Bunnan Nyuton nızamları barlıq sanaq sistemalarında orınlı bolıwı kelip shıǵadı.