Bilimlendiriw minstrligi

ÓZBEKSTAN RESPUBLIKASÍ JOQARÍ HÁM ORTA ARAWLÍ

BILIMLENDIRIW MINSTRLIGI

BERDAQ ATÍNDAǴÍ QARAQALPAQ MÁMLEKETLIK UNIVERSITETI

«QALA QURILISI HA’M XOJALIG’I»KAFEDRASÍ

TRANSPORT LOGISTIKASI QA’NIYGELIGI 1-KURS STUDENTI

QURALBAEV AMANGELDININ’



«FIZIKA» PA’NI BOYINSHA

REFERAT JUMISI



NÓKIS- 2021

Jobası:

1. 
   Galileydiń salıstırmalılıq teoriyası.
   
2. 
   Inercial sanaq sistemaları.
   
3. 
   Inerciya kúshi.
   
4. 
   Inercial emes sanaq sistemaları.
   
5. 
   Juwmaq.
   

Salıstırmalılıq principiniń ashılıwına tiykarǵı sebepleren biri, Jerdiń háreketi, anıqraǵı onıń óz oǵı átirapinda aylanıwı haqqındaǵı gipoteza boldı. Usınday soraw tuwıladı: eger Jer óz oǵı átirapında aylanatuǵın bolsa, nege biz onı Jer sırtında ótkiziletuǵın eksperimentlerde sezbimiz?

Kóz aldımızǵa keltireyik, siz doslarıńız benen birgelikte úlken kemeniń ishinde, sırtqı aynalar qaraytırılǵan xanasında otırıpsız. Sonda doslarıńızdan biri házir keme tınısh turıptıma yáki hárekettema?, degen soraw berdi. Sırtqı palubaǵa shıqpastan, bunı qalay anıqlaw múmkin?

Balalardan biri:”Kelińler, tájiriybe otkerip kóremiz. Stoldaǵı denelerden birin joqarıdan tómenge taslap kóremiz. Eger keme háreketsiz bolsa dene vertikal túsedi. Hárekette bolsa, túsiw waqtında kemeniń polı aldınǵa ketip qalıp, az ǵana arqaraqqa túsedi”, dep usınıs bildirdi. Túrli nárselerdi taslap kórgende hámmesi polǵa qarap tik halatda anıq bir orınǵa tústi. Demek, keme tınısh turıptı, Degen juwmaqqa kelindi. Sırtqı paluwbaǵa shıǵıp qaralsa, keme bir tegis shayqalmastan súzip baratırǵan eken! Demek, mexanik tájiriybelerdi tınısh turǵan klass bólmesinde ótkerilse de, tuwrı sızıqlı tegis háreketlenip atırǵan vagon yáki keme ishinde ótkerilsede birdey ótetuǵın eken.

Buǵan birinshi bolıp Galiley óz itibarın qaratqan edi. Galileyde siz oylaǵanıńızday, úlken keme ishinde gúzetilip atırǵan mexanik processler, eger keme tuwrı sızıqlı tegis háreket etip atırǵan bolsa, tap tınısh turǵanda qanday ótse, sonday barıwın jazıp qaldırǵan. Bunda sanaq sıpatında jer emes, bálkim háreketlenip atırǵan vagon yáki keme alınadı.

Tegis hám tuwrı sızıqlı (yaǵnıy inertsiyası menen) háreketlenip atırǵan (juldızlarǵa salıstırǵanda) sanaq sisteması inertsial sanaq sisteması boladı. Eger qandayda bir inertsial sanaq sistema basqa sonday sistemaǵa salıstırǵanda tezleniw menen háreketlense ol jaǵdayda bul sistema inertsial emes sanaq sistema boladı.

      Nyuton Nızamları tek ǵana inertsial sanaq sistemalarında orınlı boladı.

Inertsial emes sistemalarda bul nızamlar orınlı emes.