Biologik membranalarning tuzilishi va funksiyasi denov tadbirkorlik va pedagogika instituti alabasi Rahmonova Fazilat

BIOLOGIK MEMBRANALARNING TUZILISHI VA FUNKSIYASI
Denov tadbirkorlik va pedagogika instituti alabasi
Rahmonova Fazilat
Annotatsiya: Biologik membrana hujayraning muhim funksional birligi hisoblanadi. Umuman olganda membrana funksiyasining buzilishi organizmda normal funksiyalarni buzilishiga olib keladi. Membrananing tarkibiy qismi bo’lgan uglevod, oqsil, lipidlar har biri o’ziga xos vazifaga egadir. Bularning miqdoriy o’zgarishi ham membrana faoliyatining buzilishiga olib keladi. Tanlab o’tkazish funksiyasi ham membrananing eng muhim vazifasi bo’lib, nafaqat hujayra balki butun organizmning eng muhim xususiyatlardan biridir. Mana shu birgina kichik bir membrananing o’zgarishi butun boshli organizmga o’z ta’sirini o’tkazadi. Membranadagi o’zgarishlarni asosan radikallar keltirib chiqaradi.Ushbu o’zgarishlarni oldini olish uchun maxsus modda antidioksidantlardan foydalaniladi.
Abstract: Biological membrane is an important functional unit of the cell is considered In general, there is a violation of membrane function in the body causes disruption of normal functions. A component of the membrane carbohydrates, proteins, lipids, each of which has its own function. Of these its quantitative change also leads to disruption of membrane activity. By choice The transfer function is also the most important function of the membrane, and not only that cell is perhaps one of the most important features of the whole organism. That's it the change of one small membrane has its effect on the entire organism spends. Changes in the membrane are mainly caused by radicals.Antioxidants are a special substance to prevent these changes is used.
Аннотация: Биологическая мембрана – важная функциональная единица клетки.Считается В целом происходит нарушение функции мембран в организме.вызывает нарушение нормальных функций. Компонент мембраны углеводы, белки, липиды, каждый из которых имеет свою функцию. Из этих его количественное изменение также приводит к нарушению мембранной активности. На выбор Передаточная функция также является важнейшей функцией мембраны, и не только клетка, пожалуй, одна из важнейших особенностей всего организма. Вот и все изменение одной маленькой мембраны влияет на весь организм тратит. Изменения в мембране вызывают преимущественно радикалы.Антиоксиданты — специальные вещества, предотвращающие эти изменения.используется.
Kalit so'zlar: Membranologiya, baryerlik faoliyati, fosfolipid qo’shqavati, oqsil qavati, suyuq – mozaika modeli, lateral diffuziya, periferik va integral oqsil, elektrostatik kuchlar, gidrofob ta’sirlashishlar, ekstragent, detergent, xoatrop agentlar, spektril sitoplazma oqsillari.
Key words: Membranology, barrier activity, phospholipid reinforcement, laminate layer, water-mosaic model, lateral diffusion, peripheral and integral, electrostatic forces, hydrophobic interactions, extractant, detergent, choatrope agents, spectral cytoplasm zones.
Ключевые слова: Мембранология, барьерная активность, армирование фосфолипидами, ламинатный слой, водно-мозаичная модель, латеральная диффузия, периферическая и интегральная, электростатические силы, гидрофобные взаимодействия,экстрагент,детергент, хоатропные агенты, спектральные зоны цитоплазмы.
1. Biomembranalar tuzilishining struktura asoslari
Aytish mumkinki, hozirgi davrga kelib, biologiyada mustaqil ilmiy yo’nalish - membranologiya shakllandi. Membranalogiya biologik membranalar tuzilishi, molekulyar tashkillanishi, membrana tarkibiy qismlarining faoliyat mexanizmlari, membrana fizik kimyoviy xossalari va aktivligining boshqarilishi masalalarini tekshirish bilan shug’ullanadi. Membranologiya tabiiy membranalarning sun’iy analog­larini yaratib, ularga har xil membranotrop fiziologik regulyator­lar va membrana faol birikmalarning ta’sir mexanizmlarini tekshi­rish bilan bir qatorda, biologik membranalar faoliyat prinsiplariga asoslangan bioqurilmalar va biotexnologik jarayonlar yaratish bilan ham shug’ullanadi.Biologik membranalar faoliyati xilma-xil. baryerlik faoliyati, ya’ni hujayraning ichki muhitini tashqi muhitidan ajratish hamda hujay­ra ichini struktura va funksional alohidalashgan bo’limlar - kompartmentlarga bo’lish, uning eng muhim faoliyatlaridan hisoblanadi. Ularning har biri o’ziga xos funksiyalar bajaradi: mitoxondriyada substratning oksidlanishi va energiyaning transformatsiyalanish amalga oshirilsa, yadroda genetik axborotni saqlash va uning "ko’paytiri­lishi" ta’minlanadi, lizosomalar proteolitik fermentlar saqlaydi, retikulum membranasi aloqa to’ri sifatida har xil bo’linmalarni o’zaro bog`laydi va h.k. Membrana tarkibiga immunitet, resepsiya va modda transporti faolliklari mas’ul oqsillar kirgan. Mazkur faoliyatlarning boshqarilishi membrananing mikroyopishqoqligi, tartiblan­ganligi, fosfolipid qo’shqavatining taxlanishi, lipid tarkib va h.k.ni o’zgartish yo’li bilan amalga oshiriladi. Shunday qilib, membrana - bu to’plagan fermentlar va ferment ansambllari joylashgan joy bo’lib, hozirgi kunga kelib ularning harakat, sekretsiya, so’rilish, oqsillar sintezi va hujayra bo’linishidagi roli har tomonlama isbotlangandi.
Biologik membranalar - hujayralar (hujayra yoki plazma membranalari) va hujayra ichidagi organellalar (mitoxondriya membranalari,yadrolar,lizosomalar,endoplazmatik retikulum va boshqalar) ni cheklovchi funktsional faol sirt tuzilmalarining umumiy nomi. Ular tarkibida lipidlar, oqsillar, heterojen molekulalar (glikoproteinlar, glikolipidlar) va bajaradigan funktsiyasiga qarab ko'plab kichik komponentlar: kofermentlar, nuklein kislotalar, antioksidantlar, karotinoidlar,noorganik ionlar va boshqalar mavjud.Membran tizimlarining muvofiqlashtirilgan ishlashi - retseptorlar, fermentlar,transport mexanizmlari - hujayra gomeostazini saqlashga yordam beradi va shu bilan birga tashqi muhitdagi o'zgarishlarga tezda javob beradi.Biologik membranalarning asosiy funktsiyalariga quyidagilar kiradi:hujayraning atrof-muhitdan ajralishi va hujayra ichidagi bo'linmalarning (bo'limlarning) shakllanishi;juda ko'p turli xil moddalarni membranalar orqali tashishni nazorat qilish va tartibga solish;hujayralararo o'zaro ta'sirlarni ta'minlashda ishtirok etish, hujayra ichidagi signallarni uzatish;oziq-ovqat organik moddalarining energiyasini ATP molekulalarining kimyoviy bog'lanishlari energiyasiga aylantirish.Barcha hujayralardagi plazma (hujayra) membranasining molekulyar tashkil etilishi taxminan bir xil: u tarkibida ko'plab o'ziga xos oqsillarni o'z ichiga olgan ikki qatlamli lipid molekulalaridan iborat. Ba'zi membrana oqsillari fermentativ faollikka ega, boshqalari esa atrof-muhitdan oziq moddalarni bog'laydi va ularning hujayra ichiga membranalar orqali o'tishini ta'minlaydi. Membran oqsillari membrana tuzilmalari bilan bog'lanish xususiyati bilan ajralib turadi. Tashqi yoki periferik deb ataladigan ba'zi oqsillar membrana yuzasiga erkin bog'langan, boshqalari ichki yoki integral deb ataladigan bo'lib, membrana ichiga botiriladi. Periferik oqsillar osongina chiqariladi,1integral oqsillar esa faqat yuvish vositalari yoki organik erituvchilar yordamida ajratilishi mumkin. Shaklda. 4 plazma membranasining tuzilishini ko'rsatadi.Ko'pgina hujayralarning tashqi yoki plazma membranalari, shuningdek,mitoxondriya, xloroplastlar kabi hujayra ichidagi organellalarning membranalari erkin shaklda ajratib olindi va ularning molekulyar tarkibi o'rganildi. Barcha membranalar uning massasining 20 dan 80% gacha bo'lgan miqdorda qutbli lipidlarni o'z ichiga oladi,membranalar turiga qarab, qolgan qismi asosan oqsillarga to'g'ri keladi. Shunday qilib,hayvon hujayralarining plazma membranalarida oqsillar va lipidlar miqdori, qoida tariqasida, taxminan bir xil; ichki mitoxondriyal membranada taxminan 80% oqsillar va faqat 20% lipidlar, miya hujayralarining miyelin membranalari esa, aksincha, taxminan 80% lipidlar va faqat 20% oqsillarni o'z ichiga oladi.Membrananing lipid qismi har xil turdagi qutbli lipidlarning aralashmasidir.Fosfogliserolipidlar, sfingolipidlar, glikolipidlarni o'z ichiga olgan qutbli lipidlar yog'hujayralarida saqlanmaydi, lekin hujayra membranalariga va qat'iy belgilangan nisbatlarda qo'shiladi.Membranlardagi barcha qutbli lipidlar metabolizm jarayonida doimo yangilanib turadi, normal sharoitda hujayrada lipid sintezi tezligi ularning parchalanish tezligiga qteng bo'lgan dinamik statsionar holat o'rnatiladi.Hayvon hujayralarining membranalarida asosan fosfogliserolipidlar va kamroq darajada sfingolipidlar mavjud; triatsilgliserinlar faqat iz miqdorda topiladi. Ba'zi hayvonlar hujayralari membranalarida, ayniqsa tashqi plazma membranasida sezilarli miqdorda xolesterin va uning efirlari mavjud.Hozirgi vaqtda membranalar tuzilishining umumiy qabul qilingan modeli 1972 yilda S. Singer va J. Nikolson tomonidan taklif qilingan suyuq mozaika modelidir.Uning so'zlariga ko'ra, oqsillarni lipid dengizida suzuvchi aysberglarga o'xshatish mumkin. Yuqorida aytib o'tilganidek, membrana oqsillarining 2 turi mavjud: integral va periferik. Integral oqsillar membrana orqali kiradi, ular amfipatik molekulalardir.Periferik oqsillar membranaga kirmaydi va u bilan kamroq kuchli bog'lanadi.Membrananing asosiy uzluksiz qismi, ya'ni uning matritsasi qutbli lipid ikki qavatidir.Oddiy hujayra haroratida matritsa suyuq holatda bo'ladi, bu qutbli lipidlarning hidrofobik dumlaridagi to'yingan va to'yinmagan yog'li kislotalar o'rtasidagi ma'lum nisbat bilan ta'minlanadi.Suyuq mozaika modeli, shuningdek, membranada joylashgan integral oqsillar yuzasida aminokislotalar qoldiqlarining R-guruhlari mavjudligini ko'rsatadi (asosan hidrofobik guruhlar, buning natijasida oqsillar ikki qavatning markaziy hidrofobik qismida "erigan" ko'rinadi). Shu bilan birga, periferik yoki tashqi oqsillar yuzasida asosan gidrofil R-guruhlari mavjud bo'lib, ular elektrostatik kuchlar ta'sirida lipidlarning gidrofil zaryadlangan qutb boshlariga tortiladi. Integral oqsillar va bularga fermentlar va transport oqsillari kiradi, agar ular ikki qavatning hidrofobik qismi ichida joylashgan bo'lsa, faollik namoyon bo'lishi uchun zarur bo'lgan fazoviy konfiguratsiyani oladi.Yana bir bor ta'kidlash kerakki, ikki qavatdagi molekulalar o'rtasida ham, ikki qavatning oqsillari va lipidlari o'rtasida ham kovalent bog'lanishlar hosil bo'lmaydi.
XULOSA:Membrana hujayraning asosiy tuzilma birligi bo’lib, hujayradagi eng muhim vazifalardan birini bajaradi. Umuman olganda membraning eng muhim vazifasi uning o’tkazuvchanligidir. Masalan hujayraga kirayotgan har bit modda yoki ion tekshirib o’ykazilshi zarurdir. Shuningdek hujayra ichi va tashqi qavatidagi moddalar miqdori doimiy bir xil holatda bolmaganda ham hujayra doimiyligi buzilib patologik holat kelib chiqadi. Mana shu holatlarning barchasini membrana nazorat qilib turadi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
Remizov A.N. Tibbiy va biologik fizika. Toshkent.Ibn-Sino nashriyoti, 2012.615b
.Qosimov M.M. Nazariy biofizika asoslari. Toshkent, Univer­sitet, 2016, 220 b.
Toshmuxamedov B. O., Qosimov M.M. Elektrofiziologiya asoslari. O’quv qo’llanma Toshkent; Universitet, 2017.Biologik jarayonlar kinetikasiga muqadimma.
O’quv qo’llanma. Tuzuvchi: Qosimov M.M. Toshkent ,Universitet, 2015.Bioenergetika muqadimma. Skulachev V.P., Gagelgans A.I. Qosimov M.M. O’quv qo’llanma.Toshkent, Universitet, 2014.Qosimov M.M. Biofizikadan amaliy Mashg’ulotlar. Toshkent, Univer­sitet, 2012.