Biologik va psixologik jihatlar

Stressning fiziologik va psixologik o'lchovlarining o'zaro bog'liqligi
An'anaga ko'ra, stressning yagona hodisasida uning uchta
tomonini ajratish mavjud: fiziologik, xulq-atvor va sub'ektiv reaktsiyalar. 
Stressning namoyon bo'lishining ushbu pe-daryosiga qo'shilishi mumkin, aniqrog'i,
stressning ijtimoiy-psixologik namoyon bo'lishini, stressdagi muloqotdagi o'zgarishlarni ajratib ko'rsatish 
mumkin
, ularni o'rganishda sotsiologlar va ijtimoiy
psixologiya sohasidagi mutaxassislar odatda stressning boshqa ko'rinishlarini e'tiborsiz qoldiradilar. 
Stressning yagona hodisasi turli Profil mutaxassislari tomonidan o'rganilganda eziladi. Ushbu fraktsiya
stressning individual fiziologik,
psixologik va ijtimoiy-psixologik namoyon
bo'lishini, ularning rivojlanishining asosiy o'lchovlarini, ushbu namoyishlar asosidagi tuzilmalar va funktsional 
mexanizmlarni chuqurroq o'rganishga yordam
beradi. Shu bilan birga
, stressning umumiy rasmini bunday sun'iy ravishda maydalash nafaqat tadqiqotchilarni uni yaxlit
tushunish imkoniyatidan mahrum qiladi, balki uning o'ziga xos emasligi kontseptsiyasini yo'qotishiga olib keladi

---

[10, 23-bet].
Psixologik stress muammolari bilan bog'liq tadqiqotlarda
stressni o'rganishning turli yo'nalishlarini birlashtirishga va
stressning psixologik va fiziologik tarkibiy qismlarining o'zaro bog'liqligini izlashga urinishlar mavjud. 
Ma'lumki, qondagi katekolaminlarning tarkibi yuqori ehtimollik
bilan hissiy tajribalarning zo'ravonligi va ularga nisbatan shaxsiy munosabat bilan
buziladi. Adrenalinning noradrenalinga nisbatan ustunligi
tashvish va qo'rquv reaktsiyasining paydo bo'lishi bilan bog'liq. Aksincha
, norepinefrinning o'zgarishi qat'iyat yoki g'azab tuyg'usini oldindan belgilab beradi. 
Norepinefrinni qonda ushlab turish yoqimsiz, ammo taniqli
, stereotipik holatlarda ortadi

---

[22, 23]. Stress immunitet
tizimini bostiradi, yuqumli kasalliklarning
paydo bo'lishi va otoimmun kasalliklarning ko'payishi,
shish paydo bo'lishining o'zgarishiga yordam beradi. Stress paytida ajralib chiqadigan kortizol
immunitet tizimining faolligini bevosita pasaytiradi
[7]. Kuchli va uzoq muddatli stress
bilan yurak patologiyasi rivojlanishi mumkin. Ushbu patologiyada
lipid peroksidatsiyasining (Pol) faollashishi alohida rol o'ynaydi, buning natijasida
kardiyomiyotsitlarning hujayra membranalarining yaxlitligi buzilishi mumkin. 
Vaqt etishmasligi sharoitida sog'lom odamlarda intellektual zo'riqish
yarim pentanning ekshalatsiyalangan mahsuloti miqdorini 15 daqiqaga-33% ga oshirdi. 
Uzoq vaqt davomida yo'q qilingan mahsulotlar jinsiy aloqa yurak mushaklarida Ge-morragiya paydo bo'lishiga 
olib keldi
[24].
S. G. Yunusova va boshqalar.
146
Ta'kidlanishicha, "kuchli"asab tizimiga ega bo'lgan shaxslar stressga ko'proq moyil bo'lishi mumkin
, ayniqsa stress monoton
, monoton signallarning takroriy takrorlanishi bo'lgan hollarda. "Zaif"
asab tizimiga ega bo'lgan odamlarda monotoniya stressi kamroq bo'lgan
[25].
Bir qator mualliflarning fikriga ko'ra," zaif "asab tizimi,"kuchli" dan farqli o'laroq
, funktsional ohangni pasaytirish uchun o'zining ichki energiya manbalari etarli emas
[26]. Qattiq jismoniy ish yoki
monoton faoliyat EEGda sekin ritmlarning ko'payishiga olib keldi. 
EEG chastota spektrining past chastotalar tomon siljishi
miyaning funktsional holatining pasayishini va aqliy qobiliyatlarning ba'zi ko'rsatkichlarini ko'rsatadi, deb 
ishoniladi
[27]. 
Elektroen-sefalogram ko'rsatkichlari bilan belgilanadigan "kortikal inhibisyon" ning interhemisferik 
assimetriyasiga qarab, u yoki bu hissiy holatlarga individual moyillik haqida ma'lumotlar mavjud
. O'ng yarim sharda alfa ritmining "inhibatsiyasi" ning ustunligi
depressiv reaktsiyalarga moyil bo'lgan odamlarga xosdir
[28]. Bir qator asarlarda AV-
Toralar fiziologik ko'rsatkichlarning o'zaro bog'liqligini (EEG,
EKG, teri-galvanik reaktsiya ko'rsatkichlari, qon va siydik tarkibidagi katekol-
minalar va kortikosteroidlar va boshqalar) va aqliy jarayonlar va emo-
milliy reaktsiyalar ko'rsatkichlarini ko'rsatadi. Ushbu korrelyatsiyalar asosida
insonning stress holatining xususiyatlari va chuqurligini tavsiflovchi integral ko'rsatkichlar taklif etiladi
[29]. Haqiqiy sharoitda stressni o'rganish shuni ko'rsatdiki,
fiziologik emas, balki moslashuvning aqliy darajasi
odamlarning jismoniy va ruhiy holatining yanada sezgir ko'rsatkichi bo'lgan
[30].
Stressdagi hissiy reaktsiyalarning o'ziga xos
xususiyati nafaqat gormonal, balki tananing boshqa ko'plab fiziologik
reaktsiyalari, xususan asab tizimi bilan bog'liqligi aniqlandi
[12]. Ma'lum bo'lishicha, odamning
g'azabi bilan ba'zi parasempatik reaktsiyalar,
qo'rquv bilan – simpatik va ta'sirlanish hissi paydo bo'lganda-

---

ikkalasi ham faollashtirilgan
[31]. 
Simpatik reaktsiyalar hukmron bo'lgan shaxslar-"simpatikotoniklar" – hissiy stress bilan ko'proq o'ziga
xos stenik, tajovuzkor xatti
– harakatlarga ega, parasempatik reaktsiyalar ustun bo'lgan odamlar-"vagotoniklar" de – pressiyaga ko'proq moyil
bo'lishiga ishonishadi
[32]. Bir qator tadqiqotlar [33, 34] stres-
Suga qarshilik asosan vehetativ asab tizimining simpatik bo'limining reaktivligi bilan bog'liqligini ko'rsatdi
. Stressga chidamli odamlarda stress holatida
yurak ritmiga simpatik ta'sirlarning sezilarli darajada oshishi qayd
etilgan, stressga chidamli odamlar esa kamroq sezilgan
simpatik reaktsiya yoki vegetativ muvozanatning parasempatik ta'sirlarni kuchaytirish tomon siljishi bilan 
tavsiflanadi
.

---

Zamonaviy tadqiqotlar shuni ko'rsatadiki, stressga
chidamlilik shaxsning statik xususiyati emas. Shu munosabat
bilan stressning kognitiv-tranzit nazariyalariga murojaat qilish dolzarb ko'rinadi
[4, 35]. 
Tranzaktsion yondashuv bilan stress
odamning vaziyatning asoratiga individual moslashuvchan reaktsiyasi sifatida qaraladi. Ushbu yo'nalish
1970-yillarning se-Redin shahrida shakllandi va uning boshlang'ich nuqtasi kognitiv mo deb hisoblanishi kerak.
Stress. BIOLOGIK VA PSIXOLOGIK JIHATLAR
147
del psixologik stress, R. Lazarus tomonidan taklif qilingan. Yondashuvdagi qiziqishlarning yo'nalishi
tartibga solishning gomeostatik modellaridan stressni keltirib chiqaradigan
individual psixologik omillarni protsessual
tahliliga o'tadi. Ushbu tahlilning markazida individual
ahamiyatga ega va inson asrida muammolar yuzaga keladigan vaziyatni sub'ektiv (kognitiv) baholash
, shuningdek, qiyinchiliklarni engishga harakat qiladigan usullar (koping strategiyalari)
mavjud. Phi-
ziologik va psixologik stress tushunchalarini farqlashda R. Lazarus ta'kidlaganidek,
ikkinchi holda, stress reaktsiyasini
"har bir muayyan vaziyatda shaxs o'zidan nimani talab qilishiga" va
uning mavzu bilan samarali kurashish uchun vositasi bor-yo'qligiga qarab tushunish kerak
. sezilgan tahdid
[35, p. 11]. Voqealarni rivojlantirish mantig'i-
ob'ektiv muammoni hal qilishdan tortib, uning muvaffaqiyatli yoki muvaffaqiyatsiz rivojlanishiga qadar
-stressning bir qator tranzit modellarida operatsiya qilingan.
Ulardan eng mashhuri T. Kok-sa kasbiy stress modeli
bo'lib, unda "kirish" dagi stress manbalari
ishlaydigan odamning munosabati (motivlari) bilan o'zaro aloqada tahlil qilinadi. 
Shaxsiy xususiyatlarni, motivatsiyani,
atrofdagi vaziyatlarda ugro-zuni ko'rish tendentsiyasini va stressni engish va himoya qilishning individual 
vositalarini baholashga imkon beradigan usullar ushbu
yondashuvning diagnostika arsenalida Markaziy o'rinni egallaydi
. Ularning dinamik tabiati
ma'lum bir vaziyatga xiyonat qilish, "egiluvchanlik"ga ega bo'lgan qiymat sifatida stressga qarshi turishga imkon
beradi. Bundan tashqari, ushbu
yondashuv stressni ko'p o'lchovli jarayon sifatida qabul qilish bilan tavsiflanadi
, bunda vaziyatni kognitiv-affektiv baholash funktsiyalari asosan
shaxsning motivatsion tuzilishi bilan belgilanadi. Stres-
barqarorlik fenomenining ko'p o'lchovliligi, shuningdek uning tarkibidagi motivatsion va kognitiv
o'zgaruvchilarning etakchi roli ko'plab tadqiqotchilar tomonidan qayd etilgan
[36, 37].
Xulosa
Stressni o'rganishda to'plangan ulkan material
tadqiqotchilarga terminologik apparatni rivojlantirish uchun katta imkoniyatlar
yaratadi. 
Insonning noqulay funktsional holatlarini tuzatishning ko'proq EF-fektiv usullarini ishlab chiqish bo'yicha 
fanlararo muammoni hal
qilishda kuzatiladigan va tavsiflangan hodisalarning o'zaro bog'liqligini esga olish kerak.
Psixologik stress bo'yicha ko'p yillik tadqiqotlar
fiziologik va psixologik stressda yuzaga keladigan fiziologik o'zgarishlarning umumiyligini tasdiqladi
va shu bilan birga

---

ularning shakllanish mexanizmlaridagi ba'zi muhim farqlar haqida gapirishga imkon berdi. Agar fiziologik stress
to'g'ridan-to'g'ri jismoniy ta'sir bilan bog'liq bo'lsa, unda hissiy stress bilan
ruhiy stresslarning ta'siri (yoki murakkab stress-
gen holati) murakkab aqliy jarayonlar orqali vositachilik qiladi. Psixologik
stressning rivojlanishi va rivojlanish mexanizmlarini ochib berish, individual
stress reaktsiyalarining o'ziga xos shaxsiy
xususiyatlar bilan o'zaro bog'liqligini o'rnatish bu vosita bo'lib, uning yordamida quyidagilar bo'lishi mumkin
S. G. Yunusova va boshqalar.
148
odamlarda stressning fiziologik va ruhiy jihatlari o'rtasidagi bog'liqlik mexanizmlari
aniqlandi va ushbu mexanizmlarni tushunish
insonning noqulay funktsional imkoniyatlarini tuzatishning samarali usullarini ishlab chiqishga imkon
beradi.
Summary