Biologiya 5 new indd

edurtm_uz
18

---

Q e d u r t m j j z
Respublika
Ta'lim Markazi
sellyuloza qobiq
sitoplazma
sitoplazmatik membrana
7
13-rasm . O‘simlik (a) va hayvon (b) hujayrasi.
yosh poya va barglarda uchraydi; xromoplast (rangli) - pigmentlar 
miqdoriga ko‘ ra sariq, qizil, ko‘ k b o ‘lishi mumkin, gul va mevada 
uchraydi; leykoplast (rangsiz yoki oq rangda) - ildiz va urug‘da 
bo ‘ ladi. Plastidalar bir-biriga aylanishi mumkin. Masalan, pomidor 
dastlab yashil rangda (xloroplast), asta-sekin oqaradi (leykoplast), 
keyin sarg‘ayib qizaradi (xromoplast). O‘simlik hujayralariga xos 
belgilardan yana biri hujayra shirasiga ega vakuolaning b o ‘lishidir. 
Vakuola hayvon hujayrasida hazm qiluvchi vakuola, qisqaruvchi 
vakuola ko‘ rin ish id a b o ‘ lishi mumkin, lekin o ‘simlikdagi vakuola 
singari kattalasha olmaydi (13-rasm). O‘simlikning yosh hujayrasi- 
ga nisbatan qari hujayrasida vakuola yirik bo ‘ ladi. Uning tarkibida 
70-95% suv va unda erigan mineral tuzlar, organik kislotalar, 
uglevodlar uchraydi. Vakuolaning tarkibiga ko‘ ra mevaning ta’ mi 
har xil b o ‘ ladi. Agar organik kislotalar ko‘ p b o ‘ lsa, meva nordon, 
uglevod ko‘ p b o ‘ lsa, meva shirin bo ‘ ladi.
2. Faqat hayvon hujayralari uchun xos belgilar:
• hujayra q o b ig ‘ i yupqa b o ‘ladi;
• qisqaruvchi, hazm qiluvchi vakuolasi mavjud.
Hayvon hujayralarida o ‘simlik hujayralari kabi q o ‘shimcha sell - 
yuloza qobiq b o ‘ lmaydi. Ular maxsus o ‘simtalar yordamida birikib
19

---

to ‘qima hosil qiladi. Hayvonlardagi vakuolalar mayda bo‘ ladi. Qis­
qaruvchi vakuolalar hujayradan ortiqcha suyuqlikni chiqarib yubo- 
radi, hazm qiluvchi vakuolalar esa hujayraga kirgan oziq m odda­
larni parchalab, hazm qiladi.
Bir xil vazifani bajaruvchi hujayralar yig‘ indisi to'qim a deyiladi. 
To‘qimalar birlashib organlarni, organlar esa organizmni hosil qila­
di. Masalan, zarang daraxti yaxlit organizm, unda ildiz, poya, barg 
singari organlar mavjud. Barg qoplovchi, o ‘tkazuvchi, mexanik va 
asosiy to ‘qimalardan iborat. Asosiy to ‘qimaga ustunsimon va bu- 
lutsimon hujayralar kiradi (14-rasm).
edurtm_uz
• membrana
• sitoplazma
Ст-жГ Уас|го 
1 
• vakuola
• plastida
1. Yadrosi shakllangan va shakllanmagan hujayralar qanday 
nomlanadi?
• f t 2. Hujayra qanday asosiy qismlardan iborat?
3. Necha xil plastida turlari uchraydi?
4. Mevaning ta’ mi nimaga bog‘liq?
5. Qisqaruvchi vakuola qanday vazifani bajaradi?
6. Zarang o‘simligidagi organ, to‘qima va hujayralarga misol 
keltiring.
O'simlik va hayvon hujayralariga xos belgilarni yozing.
O ‘ sim lik hujayrasi
Hayvon hujayrasi
20

---